آلودگی به انگل‌های پروتوسفالوس اوسکولاتوس و سیلوروتنیا سیلوروس در گربه‌ماهیان (Silurus glanis) موجود در سد ارس

آسیب‌شناسی درمانگاهی دامپزشکی

مقاله 8، دوره 7، 4 (28) زمستان، اسفند 1392، صفحه 340-346   

نوع مقاله: مقاله علمی پژوهشی

نویسندگان

سهیل توتونچی¹؛ سیدجاوید مرتضوی‌تبریزی^{* 2}؛ امید حبیبی³؛ جمیله پازوکی³

¹دانشگاه آزاد اسلامی، واحد تبریز، دانشکده دامپزشکی، دانشجوی دکتری دامپزشکی، تبریز، ایران.

²دانشگاه آزاد اسلامی، واحد تبریز، دانشکده دامپزشکی، استادیار گروه بهداشت مواد غذایی و آبزیان، تبریز، ایران.

³دانشگاه شهید بهشتی تهران، دانشیار دانشکده علوم زیستی، تهران، ایران.

چکیده

   جهت بررسی و شناسایی انگل­های کرمی موجود در دستگاه گوارش گربه­ماهیان موجود در سد ارس در فصل بهار سال 1390، اقدام به صید 50 عدد گربه­ماهی با وزن متوسط 5/0 تا 5/4 کیلوگرم و طول متوسط 50 تا 120 سانتی­متر از این سد گردید. سپس دستگاه گوارش آنها خارج و در ظروف پلاستیکی حاوی فرمالین 10 درصد قرار داده شد و به آزمایشگاه آبزیان دانشکده دامپزشکی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تبریز انتقال داده شد. انگل­های کرمی جدا شده رنگ­آمیزی و سپس شناسایی، تعیین جنس و گونه شدند. در طی این بررسی از 50 عدد گربه ماهی صید شده از دریاچه سد ارس 145 عدد انگل پروتوسفالوس اوسکولاتوس (Proteocephalus osculatus) و 88عدد انگل سیلوروتنیا سیلوروس (Siluritaenia silurus) جداسازی و شناسایی شد. میزان آلودگی به این دو انگل در این ماهیان 100 درصد بود. دو انگل فوق برای اولین بار از گربه­ماهیان موجود در سد ارس گزارش می­گردد.

کلیدواژه‌ها

پروتوسفالوس اوسکولاتوس؛ سیلوروتنیا سیلوروس؛ گربه ماهی؛ سد ارس

اصل مقاله

مقدمه

   دریاچه سد ارس با موقعیت ۲۲/۴۵ درجه شمالی و ۸/۳۹ درجه غربی در40 کیلومتری غرب شهرستان جلفا، در مرز بین ایران با کشور نخجوان و در منطقه‌ای به نام قزل قشلاق واقع شده است. طول دریاچه ۵۴-۵۲ کیلومتر و عرض آن در حدود ۶-۳ کیلومتر متغیر بوده و سطح دریاچه در حدود  ۱۵۰۰۰-۱۱۰۰۰ هکتار و حجم آب سالانه آن در حدود ۱۳۵۰ میلیون مترمکعب می‌باشد (عباسی و همکاران، 1375). ماهی‌های این رود حدود ده گونه می‌باشند که شش گونه مهم آن شامل: اسبله یا گربه‌ماهی، سوف، زردپر، کپور و ماش‌ماهی می‌باشد (زمانی، 1389). نکته حائز اهمیت، صید سالانه بیش از ۱۰۰۰ تن انواع ماهیان پرورشی و بومی از این دریاچه می‌باشد که همه ساله ماهی اسبله میزان زیادی از ترکیب صید را به خود اختصاص داده و از طرف دیگر به­دلیل ارزش‌های پروتئینی ماهی اسبله و همچنین اهمیت صادراتی آن تلاش‌های تحقیقاتی در مورد تکثیر مصنوعی ماهی اسبله برای تولید بچه ماهی به منظور پرورش در استخرها و منابع آبی در حال انجام است (عباسی و همکاران، 1375).

   دستگاه گوارش مانند آبشش برای ورود و جایگزینی عوامل بیماری­زا مستعد می‌باشد. افزون بر آن به دلیل وفور مواد غذایی آماده هضم، جذابیت زیادی نیز برای انگل­ها و سایر عوامل بیماری­زا دارد  و از طرفی تنوع آلودگی انگلی و شدت آن در بچه ماهیان و ماهیان بزرگ به محیط زیست طبیعی آنها نیز ارتباط دارد (جلالی، 1377).

   انگل پروتوسفالوس اسکولاتوس (Proteocephalus osculates) دارای چهار بادکش تکامل‌یافته و همچنین بادکش‌های جانبی می‌باشد که به­خوبی رشد یافته و به چهار قلاب کوچک مجهزند. استروبیلا دارای تعداد زیادی بند است که بند‌های انتهایی دراز هستند. این انگل به طور معمول 25-15 سانتی‌متر طول و عرض در حدود 2-3 سانتی‌متر داشته ولی نمونه‌هایی به طول یک متر نیز مشاهده شده است (Reichenbach-Klinke, 1973). بیضه‌ها کوچک و متعدد بوده و بخش اعظم بین ویتلاریا را در هر بند پر کرده است. منفذ تناسلی در لبه جانبی هر بند باز می­شود. انگل بالغ در روده اسبله، گونه‌های متعددی از ماهیان خانواده کپور ماهیان و همچنین اوزون برون در منطقه اوراسیا یافت می‌شود (جلالی، 1377) (شکل3).

   انگل سیلوروتنیا سیلوری (Siluritaenia siluri) کرم‌هایی کوچک با سری گرد و دارای چهار بادکش می‌باشد. این انگل دارای بیضه‌های متعدد و کیسه سیر کوچک و گرد می‌باشد. انگل بالغ دارای طولی در حدود 100 تا 300 میلی‌متر و 5/1 تا 5/2 میلی‌متر عرض، سر 21/0-27/0 میلی‌متر عرض، بادکش‌ها گرد و دارای قطری در حدود 13/0-10/0 میلی‌متر بوده و دارای 235-195 بیضه در هر بند و تخمدان دو قسمتی می‌باشد (Soylu, 2005) (شکل 2). هدف از این بررسی، مطالعه و شناسایی انگل‌های کرمی موجود در دستگاه گوارش گربه ماهیان موجود در سد ارس می‌باشد.

 

 

 

 

 

شکل 1- پروتوسفالوس اسکولاتوس. الف) بند بالغ،  ب) اسکولکس (اقتباس از جلالی، 1377).

 

 

 

 

 

 

 

 

 

                                       الف                                         ب

شکل2- سیلوروتنیا سیلوری. الف) بند بالغ، ب) اسکولکس (اقتباس از  Soylo, 1995).

 

مواد و روش­ها

   برای انجام این مطالعه، در بهار سال 1390، مجموعاً 50 عدد گربه‌ماهی (Silurus glanis) از قسمت‌های مختلف دریاچه سد ارس به­صورت تصادفی صید گردید. نمونه‌های ماهی بعد از صید وزن و طول آنها تعیین و ثبت گردید (جدول 1). بعد از کالبدگشایی دستگاه گوارش از محوطه شکمی خارج شده و در ظروف پلاستیکی حاوی فرمالین 10 درصد قرار داده و به آزمایشگاه آبزیان دانشکده دامپزشکی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تبریز انتقال یافت. در آزمایشگاه پس از باز کردن روده، محتویات روده داخل الک 100 (100 چشمه در 5/2 سانتی‌متر طولی) با آب شسته شده و در زیر استریواسکوپ مورد بررسی قرار گرفتند و انگل‌های کرمی جدا شده به روش رنگ‌آمیزی کارمین رنگ‌آمیزی گردید. برای تهیه رنگ کارمن، 45 میلی­لیتر اسید استیک به همراه 55 میلی­لیتر آب مقطر و 5 گرم پودر رنگ کارمن مخلوط گردید سپس به مدت 15 دقیقه جوشانده شد. محلول صاف و سرد شد و به عنوان استوک استفاده شد. انگل حداقل به­مدت 24 ساعت در محلول پایدار کننده  قرار گرفت بعد با آب معمولی شسته شد تا ماده ثابت کننده خارج گردد.

   بسته به ضخامت کرم، نمونه در رنگ کارمن اسید به مدت 6-2 ساعت قرار داده شد. سپس نمونه از رنگ خارج و با آب به­مدت 15 دقیقه شستشو داده شد و در الکل‌های 30، 50 و70 درجه  به­مدت 60-30 دقیقه قرار داده شد تا آبگیری شود. بعد از آن نمونه در اسید الکل 1 درصد قرار گرفت تا رنگ اضافه خارج گردد. سپس نمونه در الکل 70 درجه به‌مدت 3-2 ساعت  قرار گرفت و بعد در الکل 80 و سپس در الکل مطلق به‌مدت 1 ساعت قرار داده شد. نمونه در مخلوط 50 درصد الکل اتیلیک مطلق و 50 درصد گزیلول به­مدت 30 دقیقه قرار داده شد سپس در گزیلول خالص قرار داده شد. در نهایت، نمونه­ها با استفاده از کانادا بالزام مونته گردید (اسلامی، 1376) و بعد از تهیه لام با استفاده از کلید شناسایی، تعیین جنس و گونه شدند (Bykhovskaya-Povlovskaia and Pavilovskii, 1962).

 

یافته­ها

   در این بررسی از 50 عدد گربه‌ماهی صید شده از دریاچه سد ارس 145 عدد انگل پروتوسفالوس اوسکولاتوس (Proteocephalus osculatus) و 88 عدد انگل سیلوروتنیا سیلوروس (Siluritaenia silurus) جداسازی و شناسایی شد (جداول 1 و 2؛ اشکال 3 و 4).

 

 

جدول 1- مشخصات گربه ماهیان مورد مطالعه

گونه ماهی                             تعداد (قطعه)                                         طول کل (سانتی­متر)                                       وزن (گرم)

 

گربه ماهی                     50                                            50-120                                     500-4500

 

 

جدول 2- فراوانی انگل­های به­دست آمده از گربه­ماهیان موجود در دریاچه سد ارس

ردیف	تعداد گربه ماهیان بررسی شده	نوع انگل جدا شده	تعداد انگل جدا شده	درصد آلودگی
1	50	پروتوسفالوس اوسکولاتوس	145	100
2	50	سیلوروتنیا سیلوروس	88	100

 

 

 

 

 

 

 

 

 

                                                                                 

 

                                     الف                                                                                          ب

شکل3- الف و ب: اسکولکس انگل پروتوسفالوس اوسکولاتوس جدا شده از گربه­ماهیان دریاچه سد ارس

 

 

 

 

 

 

 

 

                                      

 

                                

 

 

 

 

 

                                         الف                                                                                        ب

شکل 4- الف و ب: اسکولکس انگل سیلوروتنیا سیلوروس  جدا شده از گربه­ماهیان دریاچه سد ارس

 

بحث و نتیجه­گیری

   سستودهای ماهی انتشار جهانی داشته و اغلب گونه‌های ماهی به شکل بالغ یا نوزادی آن مبتلا می‌شوند. بخش اعظم سستودهای ماهی که از لحاظ اقتصادی اهمیت دارند در مناطق معتدل، معتدل سرد و مناطق بسیار سرد جهان انتشار دارند. تنوع گونه‌ای کرم‌های پهن در مناطق تحت حاره‌ای و معتدل بیشتر است. اما با حرکت به طرف قطب‌ها تنوع گونه‌ای کاهش یافته ولی تعداد انگل‌ها افزایش می‌یابد (Dubinina, 1980). طبق نتایج به­دست آمده از این تحقیق آلودگی گربه­ماهیان (Silurus glanis) به انگل‌های پروتوسفالوس اوسکولاتوس  و سیلوروتنیا سیلوروس  100 درصد بوده است که با توجه به فصل نمونه‌برداری (فصل بهار) میزان آلودگی بالا و تنوع انگلی کم مشاهده شد.

   ظهیر مالکی در سال 1372 آلودگی ماهیان رودخانه زرینه رود به دو سستود پروتوسفالوس اسکولاتوس و بوتریوسفالوس را گزارش نموده است (ظهیر مالکی، 1372). همچنین گونه اسکولاتوس در روده سس‌ماهی و گربه‌ماهیان در منطقه دریای خزر یافت شده است (Markevich, 1951). طی بررسی که توسط سویلو در سال 2005 به منظور بررسی انگل‌های پریاخته گربه‌ماهیان موجود در دریاچه دورسو انجام گردید، از تعداد 43 گربه‌ماهی صید شده از این رودخانه در طول یکسال، شش گونه انگل پریاخته جداسازی شد که یکی از این گونه‌های انگلی، Siluritaenia silurus  بود. این انگل از یازده نمونه گربه‌ماهی جداسازی شد (Soylo, 2005) همچنین سویلو در سال 1995 این انگل را از گربه‌ماهیان موجود در دریاچه سپانکا گزارش نموده است (Soylo, 1995).

   سستودهای ماهیان چرخه زندگی پیچیده‌ای با حداقل یک میزبان غیر از میزبان اصلی دارند. تمام سستودها تخمگذار بوده، تخم به همراه مدفوع ماهی میزبان قطعی به محیط آب وارد شده و تخم به وسیله میزبان واسط بلعیده می‌شود و در روده این میزبان تفریخ می‌شود. لارو از روده به محوطه بطنی مهاجرت کرده، مرحله دیگری از چرخه زندگی خود را طی می‌کند و برای ماهیان به مرحله عفونی‌زایی می‌رسند که این مرحله به نام پروسرکوئید خوانده می‌شود چرخه زندگی انگل زمانی کامل می‌شود که این جانور بی‌مهره آلوده، به‌وسیله ماهی مناسب بلعیده شود (Pavlovsky, 1964).

   طی تحقیقی که توسط سیدمرتضایی و همکارانش در سال 1379 به منظور بررسی آلودگی چند گونه از ماهیان آب شیرین به انگل‌های کرمی در آبگیرهای استان خوزستان انجام گردید از شش عدد گربه‌ماهی مورد بررسی دو عدد از آنها مبتلا به سستود جنس پروتوسفالوس بودند (سید مرتضایی و همکاران، 1379). در سال 1957 باریشوا و بائر پروتوسفالوس اوسکولاتوس و سیلوروتنیا سیلوروس  را به عنوان دو انگل اختصاصی گربه‌ماهیان معرفی نمودند (Barysheva and Bauer, 1957).

   در تحقیقی که توسط شمال و فرهان در سال 2000 تا 2001 به منظور بررسی انگل‌های ترماتود دیژنیک و سستود برخی از ماهیان رودخانه زاب بزرگ در شمال عراق انجام گردید، در کل 626 ماهی از 8 گونه ماهی نمونه‌برداری شد که از مجموع 56 گربه‌ماهی صید شده انگل پروتوسفالوس اوسکولاتوساز 20 نمونه ماهی جدا سازی شد (Shamall and Furhan, 2011).

   کاهش تحرک برخی ماهیان مانند سیم، کپور و گربه ماهیان و تراکم زیاد آنها در حفره های بستر منابع آبی منجر به گسترش آلودگی‌های انگلی می‌گردد (جلالی، 1377). در این مطالعه نیز میزان درصد آلودگی بالایی از هر دو انگل پروتوسفالوس اوسکولاتوس  و سیلوروتنیا سیلوروس در گربه‌ماهیان سد ارس  در فصل بهار مشاهده شد که با توجه به آلودگی بالای این ماهیان بررسی میزان آلودگی آنها در فصول دیگر سال توصیه می‌گردد.

مراجع

• اسلامی، ع. (1376). کرم‌شناسی دامپزشکی. نماتودا و اکانتوسفالا. جلد سوم، انتشارات دانشگاه تهران، صفحات: 843-842.
• جلالی، ب. (1377). انگل‌ها و بیماری‌های انگلی ماهیان آب شیرین ایران. شرکت سهامی شیلات ایران، صفحه: 368.
• زمانی، ع. (1389). بررسی تعداد لاکتوباسیلوس­های موجود در روده گربه‌ماهیان (Silurus glanis) موجود در رود       ارس. پایان‌نامه جهت دریافت درجه دکترای حرفه ای (D.V.M) رشته دامپزشکی. دانشگاه آزاد اسلامی واحد تبریز،        کدپایان نامه: 10210501872082. صفحه: 26.
• سید مرتضایی، ر. موبدی، ا. و فرهناک، ع. (1379). آلودگی چند گونه از ماهیان آب شیرین به انگل‌های کرمی در      آبگیرهای استان خوزستان. مجله علمی شیلات، شماره 1، صفحات: 36-25.
• ظهیر مالکی، ا .(1372). بررسی انگل‌های گوارشی ماهی اسبله معمولی رودخانه زرینه رود. پایان نامه دکترای       دامپزشکی، دانشگاه تهران، شماره 2203.
• عباسی ، ک و سرپناه، ع. (۱۳۷۵). گزارش نهایی مطالعات ماهی‌شناسی دریاچه سد ارس. زیربخش مطالعات جامع       شیلاتی دریاچه سد ارس، معاونت آبزیان شیلات ایران، تهران، صفحه: ۱۵۵.

 

• Barysheva, A.G. and Bauer, O.N. (1957). Fish Parasites of Lake Ladoga in: Parasites and Diseases of Fish. Vol XLII (Ed. G.K. Petrushevski), pp: 171-223.
• Bykhovskaya-Povlovskaia, I.E., (Irina Evgeneva) and Pavilovskii, E.N. (1962). Key to parasites of freshwater fish of the U.S.S.R., pp: 410, 419.
• Dubinina, M.N. (1980). Tape worms (Cestoda, Ligulidae) of the Fauna of the U.S.S.R. India: New Delhi, Amerind Publication., pp: 53-58.
• Markevich, A.P. (1951). The parasite fauna of fresh water fish in the Ukrainian SSR. UN: Ukrainskoc, Isdatel Stvo, pp: 84-89.
•   Pavlovsky, E.N. (1964). Key to the parasites of fresh water fishes of the USSR. Translation from Russian by Palestine program for scientific translation, Jerusalem.
• Rechenbach-Klinke, H.H. (1973). Fish Pathology. USA. T.F.H. Publication., pp: 512.
• Shamall, M.A.A. and Furhan, T.M. (2011). Digenetic trematodes and cestodes parasitising some fishes from Greater Zab River, north of Iraq. 5th Scientific Conference of College of Agriculture -Tikrit University from 22 to 22 April 2011.
• Soylu, E. (1995). Sapanca Golunde Bazı Balık Türlerinde Bulunan Digenean ve Cestod Parazitler. Ege Universitesi Su Urunleri Fakultesi Dergisi, 12(3-4): 253-265.
• Soylu, E. (2005).  Metazoan Parasites of Catfish (Silurus glanis, Linnaeus, 1758)from Durusu (Terkos) Lake. Journal of Black Sea/Mediterranean Environment, 11: 225- 237.