بررسی تاثیر تزریق ویتامینE-selenium بر سطح سرمی آلبومین، پروتئین، کلسیم، فسفر، فسفاتاز قلیایی، آلانین آمینوترانسفراز و آسپارتات‌آمینوترانسفراز در اسب نژاد عرب

آسیب‌شناسی درمانگاهی دامپزشکی

مقاله 7، دوره 6، 4 (24) زمستان، اسفند 1391، صفحه 1715-1721   

نوع مقاله: مقاله علمی پژوهشی

نویسندگان

بهرام عمواوغلی تبریزی^{* 1}؛ منصور خاکپور²

¹دانشگاه آزاد اسلامی، واحد تبریز، استادیار دانشکده دامپزشکی، گروه علوم درمانگاهی، تبریز، ایران

²دانشگاه آزاد اسلامی، واحد تبریز، استادیار دانشکده دامپزشکی، گروه پاتوبیولوژی، تبریز، ایران

چکیده

این مطالعه به‌ منظور بررسی اثرات ویتامین E و سلنیوم (E-Selenium) بر سطح سرمی آلبومین، پروتئین، کلسیم، فسفر، فسفاتاز قلیایی، آلانین آمینو ترانسفراز و آسپارتات آمینو ترانسفراز در اسب نژاد عرب انجام گرفت. در این مطالعه 12 رأس اسب نژاد عرب نر که تقریباً هم‌سن بودند، انتخاب شده و بر اساس سن (4و 5 ساله) در دو گروه 6 تایی تقسیم ‌شدند. در هر گروه، از 6 رأس اسب، به 3 رأس، ویتامین E-Selenium با دوز kg30ml / 1  هر 2 روز یک‌بار به‌صورت عضلانی و به‌مدّت 6 روز تزریق شد و 3 رأس نیز به‌عنوان شاهد، مشابه گروه تیمار تحت تزریق سرم فیزیولوژی قرار گرفتند. به فاصله هر 2 روز از هر تزریق، از اسب‌های هر گروه از ورید وداج خون‌گیری به‌عمل آمد. پس از جداسازی سرم، میزان آلبومین، پروتئین، کلسیم، فسفر، فسفاتاز قلیایی (ALP)، آلانین­آمینو­ترانسفراز (ALT) و آسپارتات­آمینوترانسفراز (AST) به روش اسپکتوفتومتری اندازه‌گیری شد.نتایج این مطالعه نشان داد که مقایسه میانگین سرمی آلبومین، فسفر، آنزیم­های ALT، AST و  ALPدر اسب­های مورد مطالعه تغییرات آماری معنی­داری ندارد. در حالی­که، مقایسه میانگین سرمی پروتئین اسب­های 4 ساله با گروه شاهد اختلاف آماری معنی­دار بعد از سومین تزریق ویتامین E-Selenium  نشان داد (05/0p<). همچنین مقایسه میانگین سرمی کلسیم تغییرات آماری معنی­داری بعد از دومین تزریق ویتامین E-Selenium در اسب­های 4 و 5 ساله با گروه شاهد نشان داد (05/0p<). نتایج نشان داد که تزریق ویتامین E-Selenium می­تواند برای اسب­ها مفید باشد و اثرات جانبی در کبد و کلیه ندارد، اما پیشنهاد می­شود که سایر فراسنجه­های بیوشیمیایی و هماتولوژیکی نیز بررسی شوند.

کلیدواژه‌ها

فراسنجه‌های بیوشیمیایی سرم؛ ویتامین E و سلنیوم؛ اسب عرب

اصل مقاله

مقدمه

 

     هورمون­های تیروئیدی نقش اساسی در متابولیسم پایه بدن دارند و کاهش سطح سرمی این هورمون­ها می‌تواند روی کارآیی اسب تاثیر منفی داشته باشد. عوامل مختلفی در کاهش سطح سرمی این هورمون­ها ممکن است دخیل باشند. یکی از این عوامل می­تواند تزریق طولانی مدت و بی‌رویه داروها و به خصوص سلنیوم و ترکیبات آن و داروهای آنتی اکسیدانی باشد (Amouoghli Tabrizi, 2003 Podoll et al., 1992; ). تیروئید و پاراتیروئید غدد درون‌ریز هستند که اعمال بسیار مهمی را به کمک هورمون­های خود انجام می‌دهند. هورمون­های تیروئیدی تنظیم کننده متابولیسم در بافت­های مختلف بدن و هورمون پاراتیروئید تنظیم­کننده کلسیم و فسفر می‌باشند. این هورمون­ها باعث افزایش متابولیسم کربوهیدرات­ها، چربی­ها و پروتئین‌ها ‌شده و همچنین در باروری، رشد، رشد سلولی، دندان و استخوان نیز موثرند (Stockham and Scott, 2002). سلنیوم به­عنوان یک عنصر سمی در خوراک­ها شناخته شده است و علایم بالینی مسمومیت با این عنصر به دفعات گزارش شده است. سلنیوم یک عنصر ضروری کم­نیاز است و به همراه ویتامین E برای تولید مثل طبیعی و ممانعت از تحلیل کبد و لوزالمعده انجام وظیفه می‌کند (Dargatz  and Ross 1996; Enjabert et al., 1999 ). سلنیوم جزئی از یک آنزیم به نام گلوتاتیون پراکسیداز است. این آنزیم پراکسیدها را در بافت­های حیوانی متلاشی ‌کرده و در جذب چربی­ها و توکوفرول نقش دارد. ویتامین­ها مواد طبیعی هستند که در غذا یافت می‌شوند و برای رشد و سلامتی و زنده بودن ضروری می‌باشند. بدن به ویتامین­ها بیشتر از غذا که حاوی پروتئین، کربوهیدرات، چربی، مواد معدنی و آب است نیاز دارد. فقدان یک یا تعداد بیشتری از ویتامین­ها در رژیم غذایی و یا کمبود آنها می‌تواند سبب
بیماری­های متابولیک نظیر ریکتز، دسیتروفی آنزوئوتیک عضلات و پولیوآنسفالومالاسیا و غیره شود (Stockham and Scott, 2002). ویتامین E به عنوان آنتی‌اکسیدان در جلوگیری از بیماری­هایی نظیر دیستروفی آنزئوتیک عضلانی، بیماری عضله سفید، دیاتز عروقی و بیماری چربی زرد عمل می‌کند. امروزه در اسب­ها از ویتامین E همراه سلنیوم جهت تقویت قدرت عضلانی اسب، دو هفته قبل از مسابقات با فاصله یک هفته به صورت تزریقی استفاده می‌شود. این تحقیق به منظور ارزیابی و اثبات این موضوع در اسب­های نر و مسابقه‌ای انجام می‌پذیرد تا اثر تزریق ویتامین E-selenium بر سطح سرمی آلبومین، پروتئین، کلسیم، فسفر، فسفاتاز قلیایی، آلانین آمینو ترانسفراز و آسپارتات آمینو ترانسفراز  مشخص گردد.

مواد و روش­ها

    در این مطالعه 12 رأس اسب نژاد عرب نر که تقریباً هم‌سن بودند، انتخاب شده و بر اساس سن (4 و 5 ساله) در دو گروه 6 تایی تقسیم ‌شدند. شرایط نگهداری، مدیریتی، محیطی و تغذیه‌ای برای تمام اسب­ها یکسان بود. در هر زیر گروه، از 6 رأس اسب، 3 رأس تحت تزریق  ویتامینE-selenium با دوز mg/kg  1/0 به­صورت عضلانی به مدت 1 هفته و 3 رأس نیز به عنوان شاهد، تحت تزریق سرم فیزیولوژیک قرار گرفتند. هر 2 روز یکبار از اسب­های هر گروه با استفاده از ونوجکت از ورید وداج خون‌گیری به عمل آمد و سرم خون توسط سانتریفیوژ با سرعت 2500 دور در دقیقه و به مدت 15 دقیقه در دمای 30 درجه سانتی‌گراد جدا شد.  میزان آلبومین، پروتئین، کلسیم، فسفر، فسفاتاز قلیایی (ALP)، آلانین­آمینوترانسفراز (ALT) و آسپارتات­آمینو­ترانسفراز (AST) به روش اسپکتوفتومتری اندازه‌گیری شد.

نتایج به­دست آمده ، توسط آزمونt-test  با استفاده از نرم‌افزار آماری SPSS ویرایش 17 تحت ویندوز XP مورد تجزیه و تحلیل آماری قرار گرفت.

یافته­ها

     جدول 1 میانگین مقادیر سرمی آلبومین، پروتئین، کلسیم، فسفر، فسفاتاز قلیایی، آلانین­آمینوترانسفراز و آسپارتات­آمینوترانسفراز در گروه شاهد ( سرم فیزیولوژی) و تیمار ویتامین E-selenium را در روزهای 2، 4 و 6 بعد از تجویز، در
اسب­های 4 و 5 ساله  نشان می­دهد. مقایسه میانگین سرمی آلبومین اسب­های 4 ساله با گروه شاهد و همچنین در اسب­های 5 ساله با گروه شاهد تغییرات آماری معنی­داری نشان نداد. مقایسه میانگین سرمی پروتئین نشان داد که بیشترین مقدار پروتئین در اسب­های 4 ساله در گروه ویتامین E-selenium  در روز 6 بعد از تزریق و کمترین آن در روز 6 گروه شاهد به ترتیب به­میزان 41/0±80/6 و 18/0±32/6 و در اسب­های 5 ساله نیز بیشترین مقدار در روز 6 در گروه ویتامین E-selenium و کمترین آن در روز 6 گروه شاهد به ترتیب به میزان 25/0±70/6 و 11/0±35/6 به دست آمد. در مقایسه میانگین پروتئین سرم اسب­های 4 ساله با گروه شاهد و گروه ویتامین E-selenium  در روز 6 با گروه­ شاهد اختلاف آماری معنی­دار مشاهده شد (05/0p<) و مقایسه میانگین پروتئین سرم در اسب­های 5 ساله با گروه شاهد تغییرات آماری معنی­داری نشان نداد.

بررسی میانگین سرمی آنزیم­هایALT و AST در گروه
اسب­های 4 ساله با گروه شاهد و همچنین در اسب­های 5 ساله با گروه شاهد تغییرات آماری معنی­داری نشان نداد.

مقایسه میانگین سرمی فسفر و آنزیمALP   در اسب­های 4 و 5 ساله با گروه شاهد، تغییرات آماری معنی­داری نشان نداد. اما مقایسه میانگین سرمی کلسیم تغییرات آماری معنی­داری بین روزهای 4 و 6 ویتامین E-Se با گروه شاهد نشان داد (05/0p<) و مقدار آن  کاهش داشت.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

جدول 1- میانگین سرمی آلبومین، پروتئین، کلسیم، فسفر، فسفاتاز قلیایی، آلانین آمینو ترانسفراز و آسپارتات آمینو ترانسفراز در اسب­های 4 و 5 ساله

زمان   پارامتر	شاهد روز 2 سرم فیزیولوژی	شاهد روز 4 سرم فیزیولوژی	شاهد روز 6 سرم فیزیولوژی	تیمار روز 2 ویتامین E-selenium	تیمار روز 4 ویتامین E-selenium	تیمار روز6 ویتامین E-selenium
اسب­های 4 ساله آلبومین ( gr/dl)	a30/0±80/2	a11/0±65/2	a15/0±75/2	a31/0±75/2	a17/0±80/2	a41/0±85/2
اسب­های 5 ساله آلبومین ( gr/dl)	a23/0±85/2	a29/0±750/2	a42/0±80/2	a64/0±80/2	a13/0±82/2	a66/0±75/2
اسب­های 4 ساله پروتئین ((gr/dl	a28/0±40/6	a13/0±50/6	a18/0±32/6	a23/0±45/6	a14/0±50/6	b41/0±80/6
اسب­های 5 ساله پروتئین ((gr/dl	a44/0±36/6	a22/0±40/6	a11/0±35/6	a45/0±52/6	a33/0±46/6	a25/0±70/6
اسب­های 4 ساله کلسیم (mg/dl)	a10/0±50/9	a50/0±00/10	a12/0±8/9	a52/0±00/10	b15/0±70/9	b47/0±20/9
اسب­های 5 ساله کلسیم (mg/dl)	a15/0±65/9	a65/0±50/9	a16/0±70/9	a22/0±85/9	b24/0±90/9	b32/0±10/9
اسب­های 4 ساله فسفر (mg/dl)	a12/0±80/4	a22/0±50/4	a15/0±00/5	a32/0±10/5	a15/0±00/5	a17/0±70/4
اسب­های 5 ساله فسفر (mg/dl)	a41/0±70/4	a29/0±90/4	a55/0±90/4	a12/0±15/5	a38/0±10/5	a47/0±90/4
اسب­های 4 ساله فسفاتاز قلیایی (IU/L)	a8 ± 150	a5/5 ± 160	a7 ± 165	a4 ± 160	a6 ± 155	a5/4 ± 140
اسب­های 5 ساله فسفاتاز قلیایی (IU/L)	a6 ± 160	a5/3 ± 154	a2± 162	a2 ± 155	a5 ± 163	a5/3 ± 162
اسب­های 4 ساله ALT (IU/L)	a1 ± 20	a4/1± 25	a1/2± 30	a8/1± 19	a5/1 ± 24	a5/2 ± 30
اسب­های 5 ساله ALT (IU/L)	a2 ± 19	a5/1± 26	a2± 28	a1± 18	a2 ± 23	a2 ± 31
اسب­های 4 ساله AST (IU/L)	a3 ± 70	a3 ± 55	a6 ± 60	a5/5 ± 77	a5/5 ± 80	a5/3 ± 55
اسب­های 5 ساله AST (IU/L)	a5/2 ± 68	a4 ± 60	a2 ± 58	a5/2 ± 70	a3 ± 75	a5 ± 60

    حروف غیرمشابه در هر ردیف نشان­دهنده وجود اختلاف آماری معنی­دار با گروه شاهد است (05/0p<).

 

 

 

بحث و نتیجه­گیری

 

    تقویت اسب­ها یکی از رایج­ترین کارهایی است که اکثر اسب­داران به­خصوص در زمان مسابقه خودسرانه انجام می­دهند. درمان­های دارویی از جمله روش­هایی هستند که برای این امر مدّ نظر بوده و در این میان، داروهایی از جمله ویتامینE ،  E-selenium  و سلنات سلنیم  بیشتر استفاده می­شوند.

پروتئین جزء مهمترین مواد آلی در بدن می­باشد که در اعمالی نظیر تنظیم فشار اسمزی، منبع اسید آمینه و دفاع سلولی نقش دارد. مهمترین جزء پروتئین بدن آلبومین است. آلبومین 50-35  درصد غلظت پروتئین‌ تام سرم را در حیوانات تشکیل می‌دهد. آلبومین به وسیله کبد ساخته می‌شود و میزان آن به­وسیله اینترلوکین-1 و دیگر سیتوکین‌ها تنظیم می‌شود. به دلیل میزان بالا و اندازه کوچک آلبومین مسئولیت 75% فشار اسمزی کلوئیدی پلاسما بر عهده آلبومین است. بسیاری از ترکیبات پلاسما به­وسیله آلبومین جابه­جا می‌شود (Murray, 1990; Abdelrahman and Kincaid, 1995). آلبومین  منبع بزرگ ذخیرة پروتئین­ها است و حامل اسیدهای آمینه است و بیشترین فعالیت اسمزی پلاسما یعنی حدود 75% آن را بر عهده دارد. نقش مهم دیگر آلبومین این است که به­عنوان یک پروتئین ناقل و پیوندی غیراختصاصی و عمومی عمل می­کند. در واقع اکثر ترکیبات پلاسما ناقل اختصاصی ندارند و حتی آنهایی که مانند تیروکسین ناقل اختصاصی دارند (TBG) به­وسیلة آلبومین هم حمل می‌شوند. پیوند آلبومین با ترکیبات، حلالیت آنرا افزایش می‌دهد و از خروج آنها از طریق کلیه‌ها جلوگیری می‌کند. فقط در زمان دهیدراتاسیون افزایش و در موارد بیماری مزمن کبدی، کاهش تولید، سوء جذب روده‌ای، سوء تغذیه، نارسائی پانکراس برون‌ریز کاهش می‌یابد (Albanes  and Heinone,1996; Ames et al., 1993; Feldman and Zinkl, 2000). در این بیماری میزان پروتئین و آلبومین
گروه­های تیمار با گروه­های شاهد اختلاف معنی­دار نشان نداد. به­عبارتی این دارو تاثیری بر نحوه تولید و یا دفع و مصرف آنها ندارد. افزایش آلبومین در روز 6 تزریق ویتامین E-selenium   نسبت به گروه شاهد همان روز، شاید ناشی از دهیدراتاسیون اسب­ها در زمان خون­گیری باشد (Albanes  and Heinone,1996; Ames et al., 1993; Feldman and Zinkl, 2000). تا به حال تحقیقی در زمینه تاثیر این داروها روی پروتئین و آلبومین در اسب صورت نگرفته است. در مطالعات قبلی، هیچ تغییری در سطح سرمی پروتئین و آلبومین در موش صحرایی بعد از تزریق ویتامین E  مشاهده نشده است که با یافته­های این تحقیق هم­خوانی دارد (Amouoghli Tabrizi, 2003).  Sahin و همکاران در سال 2002 افزایش پروتئین و آلبومین را بعد از تزریق ویتامین E و C در بلدرچین گزارش نموده­اند (Sahin et al., 2002). Pavlata و همکاران در سال 2004 عدم تغییر میزان پروتئین و آلبومین را بعد از تزریق ویتامینE  وE-selenium  در گاو گزارش نموده اند (Pavlata et al ., 2004). مقایسه میانگین سرمی آنزیم­های ALT و AST  در گروه اسب­های 4 ساله با گروه شاهد و همچنین در اسب­های 5 ساله با گروه شاهد و مقایسه بین گروه اسب­های 4 و 5 ساله تغییرات آماری معنی­داری نشان نداد. آنزیم ALT یک آنزیم سیتوپلاسمی است که به عنوان یک شاخص تشخیصی در بیماری­های کبدی استفاده می‌شود. آنزیم AST نیز یک آنزیم میتوکندریایی است که علاوه بر کبد در عضلات اسکلتی، قلب و کلیه و ... نیز وجود دارد و در اکثر حیوانات می‌تواند به­عنوان یک شاخص تشخیصی در ارزیابی بیماری­های کبدی مورد استفاده قرار گیرد. اکثر این داروها پس از جذب از طریق کبد متابولیزه شده و دفع می­شوند. مقداری از ویتامین E و  سلنیوم می­توانند در بدن ذخیره شوند. به نظر
می­رسد مصرف بی­رویه این دارو بتواند در کبد ایجاد عارضه کرده و باعث تغییر در میزان آنزیم­ها شود. در این بررسی مقادیر آنزیم­های کبدی تغییرات معنی­داری نشان نداد. در تحقیقات قبلی نگارنده در سال 1384 نیز تغییراتی در مقادیر آنزیم­های فوق در اثر مصرف ویتامین E در موش­های صحرایی مشاهده نشده که با یافته­های این تحقیق همخوانی دارد (Amouoghli Tabrizi, 2003).  Sahin و همکاران در سال 2002 عدم تغییر آنزیم­های ALT و AST  را بعد از تزریق ویتامین­های E  وC  در بلدرچین گزارش نمودند (Sahin et al., 2002). Pavlata و همکاران در سال 2004 افزایش جزئی آنزیم AST را بعد از تزریق ویتامین E  و E-selenium در گاو گزارش کردند (Pavlata et al ., 2004).  Rossi و همکاران در سال 2006 افزایش میزان آنزیم­های ALT وAST  را بعد از تزریق ویتامین E-selenium در انسان گزارش کردند (Rossi et al., 2006). در اسب تا به حال تحقیقی در این زمینه گزارش نشده است.

مقایسه میانگین سرمی  فسفر و آنزیمALP   در اسب­های 4 و 5 ساله با گروه شاهد، تغییرات آماری معنی­داری نشان نداد. مقایسه میانگین سرمی کلسیم در اسب­های 4 و 5 ساله با گروه شاهد، تغییرات آماری معنی­داری بین روزهای 4 و 6 گروه ویتامین E-selenium با گروه شاهد نشان داد و مقایسه بین گروه اسب­های 4 و 5 ساله تغییرات آماری معنی­داری نشان نداد.

تزریق پشت‌ سر هم ویتامین E و E-selenium  میانگین سرمی مقادیر کلسیم را افزایش داده ولی با افزایش زمان تزریق میزان سرمی کلسیم کاهش یافت. به نظر می‌رسد ویتامین E-selenium در صورت تزریق طولانی‌ مدت اثر آنتاگونیستی بر روی ویتامین D داشته باشد که منجر به کاهش ویتامین  Dدر بدن شده و در نتیجه جذب روده‌ای کلسیم کاهش می‌یابد (Smith, 2002; Stockham and Scott, 2002). در مطالعات انجام گرفته توسط سایر محققین اثر آنتاگونیستی ویتامین­های محلول در چربی مشخص شده است ولی در مورد اثر ویتامین E و  E-selenium روی کلسیم سرم مطالعه‌ای تا به حال صورت نگرفته بود. مصرف ویتامین E-selenium به دلیل خاصیت آنتی‌اکسیدانی و حفظ غشاء سلولی از تاثیر رادیکال­های آزاد، میزان جذب روده‌ای کلسیم توسط سلول­های اپی‌تلیال روده را افزایش می‌دهد (Amouoghli Tabrizi, 2003; Smith, 2000; Stephen et al., 2004). آلکالین فسفاتاز آنزیمی است که در انتقال گروه فسفات از مادة اولیة دارای فسفات به یک ترکیب گیرنده‌ای که حداقل دارای یک گروه هیدروکسیل باشد، دخالت می‌کند. این آنزیم دارای ایزوآنزیم­های مختلف از جمله کبدی، روده‌ای، استخوانی، کبدی و ... است. افزایش میزان فعالیت این آنزیم در تزریق ویتامین E-selenium روزهای 6 تزریق را می‌توان به دلیل خاصیت آنتاگونیستی ویتامین  E-selenium نسبت به ویتامین D در فواصل زمانی نسبت داد که جذب کلسیم از روده کاهش یافته و بدن برای جلوگیری از کاهش سطح کلسیم از ذخایر استخوان استفاده می‌کند. بنابراین، می‌توان دلیل افزایش سطح فسفاتاز قلیایی سرم را به افزایش ایزوآنزیم استخوان نسبت داد که برای بررسی بیشتر بایستی این ایزوآنزیمها از هم تفکیک شوند.  Sahin و همکاران در سال 2002 افزایش آنزیم ALP را بعد از تزریق ویتامینE   وC  در بلدرچین گزارش نمودند (Sahin et al., 2002). Gunter و همکارانش در سال 2003 نیز با مطالعه روی نقش سلنیم بر تابلوی بیوشیمیایی گاو و گوساله مشخص نمودند که مصرف طولانی مدت سلنیم سبب کاهش سطح سرمی سدیم، پتاسیم، آهن و هورمون T3 می‌گردد (Gunter et al., 2003). 

نتیجه نهایی این­که تزریق ویتامین E-selenium می­تواند برای اسب­ها مفید باشد و اثرات جانبی در کبد و کلیه ایجاد نکند اما پیشنهاد می­شود که سایر فراسنجه­های بیوشیمیایی و هماتولوژیکی نیز بررسی شوند.

مراجع

• Abdelrahman, M. and Kincaid, M.R.L. (1995). Effect of selenium supplementation of cows on maternal transfer of selenium to fetal and newborn calves. Journal of Dairy Sciences, 78:625-630.
• Albanes, D. and Heinone, O.P.T. (1996). Alpha-tocopherol and beta-carotene supplements and lung cancer incidence in the Alpha-Tocopherol, Beta-Carotene Cancer Prevention Study: effects of base-line characteristics and study compliance. Journal of the National Cancer Institute, 88:1560-70.
• Ames, B.N., Shigenaga, M.K. and  Hagen, T.M. (1993). Oxidants, antioxidants, and the degenerative diseases of aging. Proc National Academic Sciences, 90:7915-22.
• Amouoghli Tabrizi, B. (2003). A survey on the effect of vitamin E on hematological and Biochemical parameter in wistar rat.  Research Project 42, Tabriz Brunch, Islamic Azad University, Tabriz, Iran.
• Dargatz, D.A. and Ross, P.F. (1996). Blood selenium concentrations in cows and heifers on 253 cow-calf operations in 18 states. Journal  of Animal Science, 74:2891-2895.
• Enjabert, F., Lebreton, P., Salat, O. and Schelcher, F. (1999). Effects of pre-or postpartum selenium supplementation on selenium status in beef cows and their calves. Journal of Animal Science, 77:223-229.
• Feldman, B.F. and Zinkl, J.G. (2000). Schalm’s Veterinary Hematology, lippincott, Williams & wilkins. Iowa State Press, Ames IA.
• Gunter, S.A., Beck, P.A. and Phillips, J.K. (2003). Effects of supplementary selenium source on the performance and blood measurements in beef cows and their calves. Journal of Animal Sciences, 81:856-864.
• Murray, M.J. (1990). Hypothyroidism and respiratory insufficiency in a neonatal foal, Journal of American Veterinary Medicine Association 197:1635-1638.
• Pavlata, L., Prasek, J., Filipek, J. and Pechova, A. (2004): Influence of parenteral administration of selenium and vitamin E during pregnancy on selected metabolic parameters and colostrum quality in dairy cows at parturition. Veterinary Medicine, Czech, 49(5):149-155.
• Podoll, K.L., Bernard, J.B., Ullery, D.E. De Bar, S.R., Ku, P.K. and Magee, W.T. (1992) Dietary selenate versus selenite for cattle, sheep, and horses. Journal of Animal Science, 70:1965-1970.
• Rossi, B., Siciliano, G., Risaliti, R. and Muratorio, A. (2006). Effects of selenium and vitamin E on muscular strength and blood parameters in Steinert disease. The Italian Journal of Neurological Sciences, 11.1:37-42.
• Sahin, K., Kucuk, O., Sahin, N. and Sari, M. (2002). Effects of vitamin C and vitamin E on lipid peroxidation status, serum hormone, metabolite, and mineral concentrations of Japanese quails reared under heat stress. International Journal Vitamin and Nutrition  Research, 72.2:91-100.
• Smith, P.B. (2002). Large Animal Internal Medicine. 3^th Edition, Mosby  Company, 1121-1140.
• Stephen, M., Reed, W., Bayly, M. and Debra,C. (2004). Equine internal medicine, Mosby Company.
• Stockham, S.L. and Scott, M.A. (2002). Fundamentals of Veterinary Clinical Pathology.