بررسی اثر غلظت‌های تحت کشنده سم دیازینون بر بافت‌های گناد، مغز و قلب مولدین نر ماهی سفید (Rutilus frisii kutum Kamensky, 1901)

آسیب‌شناسی درمانگاهی دامپزشکی

مقاله 5، دوره 5، 3 (19) پاییز، آذر 1390، صفحه 1287-1294   

نوع مقاله: مقاله علمی پژوهشی

نویسندگان

مجید محمد نژاد شموشکی^{* 1}؛ مهدی سلطانی²؛ عیسی شریف پور³؛ محمد رضا ایمانپور⁴؛ اکبر بهارلویی⁵؛ محمد اسماعیل نعیمی⁶

¹دانشگاه آزاد اسلامی، واحد علوم و تحقیقات تهران، گروه شیلات، تهران، ایران

²دانشگاه تهران، دانشکده دامپزشکی، گروه بهداشت و بیماریهای آبزیان، تهران، ایران

³موسسه تحقیقات شیلات ایران، گره بهداشت و بیماریها، تهران، ایران

⁴دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی گرگان، گروه شیلات، گرگان، ایران

⁵آزمایشگاه لاندا، خیابان ولیعصر، گرگان، ایران

⁶آزمایشگاه مهر، خیابان ولیعصر، گرگان، ایران

چکیده

در این تحقیق اثرات سم حشره کش دیازینون (امولسیون 60 درصد) بر برخی از بافت­های مولدین نر ماهی سفید مطالعه گردید. آزمایشات به صورت ساکن (Static) و بر اساس روش استاندارد TRC,1984 به مدت 45 شبانه روز در اکواریوم­هایی با حجم آب180 لیتر انجام و پارامترهای مؤثر فیزیکوشیمیایی آب از جمله pH ، سختی کل، اکسیژن محلول و درجه حرارت کنترل گردید که به ترتیب در دامنه متوسط2/8-7pH=، (Caco₃) mg/l 300 TH(total hardness)=، اشباعی بیش ازppm  7DO=  و(^oC)2±15 T= قرار داشتند در ابتدا LC50 96h سم دیازینون بر روی ماهیان برابر 4/0 میلی­گرم در لیتر تعیین گردید و سپس ماهیان به مدت 45 روز و در 3 تیمار با غلظت­های MAC value ، LC1 ، LC5 و یک شاهد با 3 تکرار تحت تأثیر سم قرار گرفتند. نتایج بررسی­های آسیب شناسی نشان داد سم دیازینون هیچ تاثیری در میانگین وزن و طول بدن ماهیان، میانگین وزن قلب و مغز مولدین نر ماهی سفید نمی­گذارد. ولی باعث کاهش وزن گناد و شاخص گنادی (05/0>p) و ایجاد عوارضی از قبیل آتروفی، فیبروز وکاهش اسپرماتیدها در بیضه، پرخونیعروق، آتروفی و افزایش فاصله بین رشته­های فیبری میوکاردیوم در قلب و کاهش نورون­ها، پرخونی عروق مننژ و مغزو ادم در مغز مولدین نر ماهی سفید می­گردد.

کلیدواژه‌ها

دیازینون؛ گناد؛ قلب؛ مغز؛ مولد نر ماهی سفید

اصل مقاله

مقدمه

 

     رودخانه­های شمال ایران به علت دارا بودن آب شیرین، محیط مناسبی برای مهاجرت ماهیان دریا جهت تکثیر طبیعی می­باشد (8). ماهی سفید با نام علمی Rutilus frisii kutum(Kamensky,1901) از خانواده کپور ماهیان، یکی از مهمترین و با ارزش­ترین ماهیان استخوانی تجاری و اقتصادی دریای خزر است ( 12). این ماهی تنها در دریای خزر وجود دارد و زیستگاه اصلی آن مربوط به بخش جنوبی دریای خزر به خصوص سواحل ایران می­باشد (6).  با رسیدن به سن بلوغ و فرا رسیدن فصل تولید مثل این ماهیان به تدریج از نواحی عمیق دریا به سوی نواحی کم عمق و سواحل دریا حرکت می­کنند. هر چه میزان رسیدگی جنسی آنها بیشتر باشد، تمایل بیشتری به ساحل و آب شیرین رودخانه­ها نشان
 می­دهند (14). از طرفی افزایش روز افزون جمعیت، تقاضای فزاینده مصرف ماهی، آلودگی محیط زیست آبزیان و صید
بی­رویه، موجب کاهش ذخایر ماهیان سفید شده است (8). استفاده از سموم آفت کش تا زمانی که شیوه­های مبارزه بیولوژیک با آفات گیاهی مرسوم نشود امری اجتناب ناپذیر است، بنابراین توصیه بر این است که حداقل از آفت کش­هایی با درجه سمیت و نیمه عمر کمتر استفاده شود. اکوسیستم­های آبی به عنوان بزرگترین بخش محیط طبیعی همواره با تهدیدهایی نظیر محدودیت ژنتیکی و تنوع زیستی مواجه
می­باشد. چنین محیط­هایی به عنوان محیط هدف و اثر برای سموم آفت کش مدنظر نمی­باشد (20). ماهیان یکی از مهم­ترین موجودات آبزی می­باشند که به علت ارزش اقتصادی و حساسیت در مقابل آلاینده­ها از اهمیت خاصی برخوردار هستند و به همین دلیل جهت انجام آزمایشات زیست سنجی در بعد وسیعی از آنها استفاده می­گردد (1). حساسیت گونه­های مختلف ماهی به مواد سمی متفاوت متغیر است از این رو آزمایشات سم شناسی بر روی ماهیان مختلف صورت می­گیرد (9).دیازینون نیز از نوع آفت­کش­های ارگانوفسفره است (17). این سم جزو سموم تماسی و نفوذی بوده و در مواردی سیستمیک کم دوام است (5). مکانیزم آثار سمی دیازینون همانند سایر سموم ارگانوفسفره، موجب مهار شدن کلیه آنزیم­ها به ویژه استیل کولین استراز می­گردد (11). این سم می­تواند در غلظت­هایی که کشندگی ندارد باعث سایر اختلالات بیولوژیکی و اکولوژیکی شود مثل: عقیم کردن، کاهش هماوری و تولید مثل، عدم رشد کافی در موجودات یا بوجود آمدن نسل­های مریض و ناسالم که از این طریق باعث نابودی
 نسل­های جانداران می­گردند (2). بافت شناسی در حال حاضر به عنوان یکی از رشته­های علمی، به مطالعه ساختمان­های کوچک جانوران و گیاهان با استفاده از روش­های ریزبینی(Microtechniqus)  می­پردازد. در هیستوپاتولوژی یا آسیب شناسی بافتی(Histopathology)   هدف اصلی شناخت و تشخیص بیماری­ها از طریق تغییرات مرضی در بافت­ها است (3).  حدود  از اراضی زیر کشت استان گلستان در منطقه حوزه آبریز رودخانه گرگانرود قرار دارد که یکی از مناطق بسیار مهم مصرف انواع سموم دفع آفات نباتی و کودهای شیمیایی است و یکی از بزرگترین مسائل زیست محیطی در بخش کشاورزی در ارتباط با رودخانه گرگانرود مصرف زیاد سموم و کودهای کشاورزی می­باشد (7). از میان سموم حشره کشی که در استان گلستان مصرف می­شود، دیازینون به علت مصرف بالایی که دارد به عنوان سم مورد آزمایش انتخاب شد. با توجه به مطالب مطروحه فوق در این تحقیق آثار سم دیازینون روی تغیرات بافتی در اندام­های قلب، مغز و گناد ماهی مولد نر سفید مورد مطالعه قرار می­گیرد. همچنین با علم به اینکه تعیین میانه غلظت کشنده یا برای مطالعات توکسیکولوژی ضروری است، ابتدا میزان مذکور در مورد سم دیازینون در این گونه ماهی طی 96 ساعت تعیین
می­شود و به موازات این اقدام، آثار آسیب­های بافتی سم دیازینون در طولانی مدت بر روی گناد، مغز و قلب مولدین نر ماهی سفید مورد مطالعه قرار می­گیرد.

مواد و روش­ها

    آزمایشات به مدت 3 ماه از تاریخ 15 بهمن ماه سال 1388 و در سه مرحله در سالن ونیرو (سالن آبزی پروری) در دانشگاه منابع طبیعی گرگان انجام گرفت. ماهیان با تانکر مجهز به کپسول اکسیژن به سالن ونیرو (بخش آبزی پروری) دانشگاه منابع طبیعی گرگان (پردیس) منتقل شدند سپس برای سازگار شدن با محیط آزمایش به مدت یک هفته در داخل تانک­های پرورشی (ونیرو) نگه­داری شدند. هر یک از ونیروها به صورت جداگانه به سیستم هوادهی مجهز شدند تا سطح اکسیژن آب در حد استاندارد قرار گیرد. سپس در مرحله اول آزمایش ابتدا اثرات سمیت حاد LC50 96h سم کشاورزی دیازینون امولسیون 60% بر روی مولد نر ماهی سفید تعیین گردید که به همین منظور تعداد 36 عدد از این مولدین نر با وزن متوسط 06/157± 33/613 گرم و طول کل 68/3±18/42 سانتی­متر جدا شده و برای انجام آزمایش تشخیص سمیّت در 4 تیمار و 3 تکرار با 3 عدد ماهی در هر تکرار و در داخل 12 ونیرو (3 عدد ونیرو برای هر تیمار و 9 عدد ماهی در هر تیمار) قرار داده شدند از آنجایی­که مقدار  LC50 96hسم دیازینون در آزمایشات محققین قبلی ppm 34/0 تعیین شده بود، لذا 4 تیمار با مقدار 1/0، 3/0، 5/0 و 8/0 ppm تشکیل گردید. ثبت تلفات هر 24 ساعت (24، 48، 72 و 96 ساعت) یک­بار انجام و ماهیان تلف شده ناشی از سم دیازینون مورد بررسی قرار گرفتند تا تغییرات ایجاد شده در اثر سم به­ویژه در بافت ظاهری از جمله پوست، باله­ها، آبشش، چشم و... مورد تشخیص قرار گیرد. بعد از کسب نتایج نهایی اطلاعات حاصله بر طبق روش آماری program version 1.5 USEPA, 1985) Probit) که به وسیله EPA آمریکا برای تجزیه و تحلیل
داده­های مرگ و میر ناشی از مسمومیت مزمن و حاد ماهیان و سایر آبزیان در آبهای جاری و ساکن طراحی شده است با سطح اطمینان 95 درصد مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت و مقادیر LC10 ، LC50 و LC90 طی 24، 48، 72 و 96 ساعت و میزان حداکثر غلظت مجاز (میزان LC50 96h تقسیم بر10) (18) و درجه سمیّت مشخص شدند. بر اساس آزمایش­های انجام گرفته مقادیر LC10 ، LC50 و LC90 در 24، 48، 72 و 96 ساعت دیازینون بر روی مولدین نر ماهی سفید اندازه­گیری شدند. سپس در مرحله دوم آزمایش از 15 اسفند ماه سال 1388 تعداد 4 تیمار: تیمار شاهد، تیمار 1 با غلظت 106/0LC1=، تیمار 2 با غلظت 157/0LC5= و تیمار 3 با غلظت 04/0= MAC value تشکیل گردید و ماهیان مولد سفید نر برای مدت 45 روز و تا پایان فروردین ماه سال 1389 تحت تاثیر غلظت­های فوق قرار گرفتند. لازم به ذکر است در این مرحله از 12 عدد آکواریوم ذخیره به منظور جابجایی ماهیان در تیمارهای مختلف در هر 4 روز یکبار استفاده گردید تا هم کیفیت آب شرایط بهتری داشته باشد و هم اینکه غلظت سم دیازینون در تمام طول دوره ثابت باشد و در طی دوره تغییراتی در ترکیب سم ایجاد نشود که بدین منظور در هر 4 روز یکبار ماهیان در تیمارهای ذخیره شده با کیفیت آب مناسب و غلظت­های مورد نظر سم دیازینون منتقل
می­شدند. در مرحله سوم آزمایش بعد از طی دوره تحت تأثیر قرار دادن مولدین در معرض سم دیازینون طول کول، طول استاندارد و وزن مولدین نر به­وسیله تخته بیومتری و ترازو اندازه­گیری و در دفترچه بیومتری ثبت گردید سپس به منظور انجام مطالعات بافت شناسی اندام­های بیضه، قلب و مغز ماهیان مورد آزمایش بلافاصله پس از مرگ جدا شده و در فرمالین 10درصد فیکس گردیده و در آزمایشگاه به­وسیله دستگاه Shandon 315  برش­های 5 میکرونی از آنها تهیه گردیده و به روش هماتوکسیلین و ائوزین رنگ­آمیزی گردیدند و سپس برای آسیب­های بافتی ناشی از اثر سم در زیر میکروسکوپ نوری مورد بررسی قرار گرفتند.

یافته­ها

    بر اساس نتایج به­دست آمده LC10,50,90 96h سم دیازینون بر روی مولدین نر ماهی سفید به ترتیب برابر 193/0، 4/0 و 831/0 میلی­گرم در لیتر و حداکثر غلظت مجاز (MAC value) این سم نیز 04/0 میلی­گرم در لیتر محاسبه گردید. نتایج بررسی وزن گناد، وزن قلب، وزن مغز و شاخص گنادی ماهیان در جدول 1 آمده است بر اساس نتایج مشخص گردید که افزایش غلظت سم دیازینون تأثیری در میانگین وزن قلب و مغز ماهیان در تیمارهای مختلف نداشته و از این لحاظ تفاوت معنی­داری در بین تیمارهای مورد بررسی وجود نداشت. اما از لحاض میانگین وزن گناد بین تیمار شاهد و تیمار 3 و از لحاظ شاخص گنادی بین تیمار شاهد و دیگر تیمارهای مورد بررسی اختلاف معنی­دار آماری مشاهده می­گردد (05/0>p) و سم دیازینون در دراز مدت باعث کاهش وزن گناد و شاخص گنادی گردید. ضمن اینکه هیچ تفاوت معنی­داری در میانگین وزن و طول کل ماهیان در تیمارهای مورد بررسی وجود نداشت.  

 

 

جدول 1- نتایج بررسی میانگین وزن اندام­های مختلف بدن مولدین نر ماهی سفید در تیمارهای مختلف

فاکتورهای مورد بررسی	شاهد	تیمار1	تیمار2	تیمار3
وزن(گرم)	a 9/145±3/593	a 6/61±3/563	a 4/163±2/622	a 03/244±705
طول کل(سانتیمتر)	a 95/3±89/42	a 39/1±78/40	a 36/4±44/42	a 79/4±83/42
وزن گناد(گرم)	a 45/0±25/4	a 6/0±4/3	a 25/1±51/3	b 66/0±1/3
وزن قلب(گرم)	a 43/0±11/1	a 1/0±18/1	a 42/0± 28/1	a 46/0±3/1
وزن مغز(گرم)	a 07/0±52/0	a 06/0± 49/0	a 06/0±52/0	a 05/0±51/0
شاخص گنادی	a 13/0±74/0	b 077/0± 6/0	b 13/0±56/0	b 16/0± 48/0

حروف لاتین غیرمشابه نشان­دهنده معنی­دار بودن تفاوت می­باشد (05/0>p).

     نتایج حاصل از بررسی اثرات سم دیازینون بر روی
بیضه­های ماهی سفید نشان داد که در بین تیمارهای مختلف آتروفی، فیبروز، نکروز و کاهش اسپرم به­وجود آمده است (جدول 2، نگاره­های 1 و 2). به­طوری­که بیشترین مقدار اثرات یاد شده در تیمار 3 که تحت تاثیر مقدار غلظت بیشتری از سم قرار گرفته بودند و کمترین اثرات در تیمار 1 که تحت تاثیر غلظت پایین­تری از سم قرار گرفته بودند، دیده می­شود که همان­طور که در جدول 2 مشخص می­گردد هرچه غلظت سم دیازینون افزایش می­یابد اثرات فوق در بافت بیضه مولدین نر ماهی سفید شدیدتر می­گردد. همچنین از نتایج حاصل از بررسی اثرات سم دیازینون مشخص گردید که بارزترین و شدیدترین اثرات این سم بر بیضه مولدین نر ماهی سفید آتروفی، نکروز و فیبروز می­باشد.

جدول 2- اثرات سم دیازینون بر سلول­های بافت بیضه مولدین نر ماهی سفید

اثرات سم	شاهد	تیمار1	تیمار2	تیمار3
آتروفی	منفی	کم	شدید	شدید
فیبروز	منفی	منفی	کم	شدید
کاهش اسپرم	عادی	ناقص	ناقص	کامل
نکروز	عادی	+	++	+++

 

 

 

 

 

 

 

 

 

نگاره 1- حالت نرمال بافت بیضه ماهیان تیمار شاهد (400× H&E,)

 

 

B

 

 

 

A

 

 

 

C

 

 

 

B

 

 

 

A

 

 

 

نگاره 2- فیبروز بافت بینابینی (A)، آتروفی (B)، کاهش اسپرماتیدها (C) و نکروز (خط نشانه) در بافت بیضه ماهیان (H&E، 412×)

      نتایج حاصل از بررسی اثرات سم دیازینون بر روی قلب ماهی سفید نشان داد سم دیازینون هیچ تغییراتی در اندوکاردیوم (Endocardium) نداشته است اما در بین تیمارهای مختلف در مقایسه با گروه شاهد تغییراتی در  میوکاردیوم (Myocardium)، اپی کاردیوم (Epicardium) و عروق (Vessels) قلب به­وجود آورده است (جدول 3، نگاره­های 3 و 4). همانطور که در جدول 3 مشخص می­گردد هرچه غلظت سم دیازینون افزایش می­یابد اثرات فوق در بافت قلب مولدین نر ماهی سفید شدیدتر می­گردد. همچنین از نتایج حاصل از بررسی اثرات سم دیازینون مشخص گردید که بارزترین و شدیدترین اثرات این سم بر قلب مولدین نر ماهی سفید پرخونی عروق، آتروفی و افزایش فاصله بین رشته­های فیبری میوکاردیوم می­باشد.

جدول 3- اثرات سم دیازینون بر سلول­های بافت قلب مولدین نر ماهی سفید

اثرات سم	شاهد	تیمار1	تیمار2	تیمار3
اندوکاردیوم	عادی	بدون تغییرات	بدون تغییرات	بدون تغییرات
افزایش فاصله بین رشته­های فیبری میوکاردیوم	عادی	+	+	++
ضخیم شدن و فیبروز اپی­کاردیوم	عادی	+	+	+
پرخونی عروق	عادی	++	++	++
آتروفی	عادی	+	+	++

 

 

 

B

 

 

 

A

 

 

 

نگاره 3- پرخونی (A)، آتروفی(B) و افزایش فاصله بین رشته­های عضلانی (خط نشانه) در بافت قلب ماهیان (H&E، 165×)

 

 

 

 

 

 

 

B

 

 

 

A

 

 

 

A

 

 

 

نگاره 4- آتروفی (A)، ضخیم شدن اپی کاردیوم (B)، پرخونی (خط نشانه) و افزایش فاصله بین رشته­های عضلانی در بافت قلب ماهیان (H&E، 165×)

 

 

نتایج حاصل از بررسی اثرات سم دیازینون بر روی مغز ماهی سفید نشان داد سم دیازینون در بین تیمارهای مختلف تغییراتی از قبیل کاهش نورون­ها، پرخونی عروق مننژ و مغز و ادم
 به­وجود آورده است (جدول 4، نگاره­های 5 و 6). به­طوری­که بیشترین مقدار اثرات یاد شده در تیمار 3 که تحت تاثیر مقدار غلظت بیشتری از سم قرار گرفته بودند و کمترین اثرات در تیمار 1 که تحت تاثیر غلظت پایین­تری از سم قرار گرفته بودند دیده می­شود که همان­طور که در جدول 4 مشخص می­گردد، بارزترین و شدیدترین اثرات این سم بر مغز مولدین نر ماهی سفید پرخونی عروق و ادم می­باشد.

جدول 4- اثرات سم دیازینون بر سلول­های بافت مغز مولدین نر ماهی سفید

اثرات سم	شاهد	تیمار1	تیمار2	تیمار3
کاهش نورون­ها	عادی	عادی	کم	کم
پرخونی عروق	عادی	+	+	++
ادم	منفی	کم	کم	+

 

 

 

 

نگاره 5- حالت نرمال بافت مغز ماهیان تیمار شاهد (H&E، 66×)

 

 

 

 

A

 

 

 

نگاره 6- پرخونی عروق (خط نشانه) و ادم (A) در بافت مغز ماهیان (H&E، 165×)

 

 

 

 

 

 

 

بحث و نتیجه‌گیری

     بر اساس نتایج به­دست آمده از این مطالعه مشخص گردید سم دیازینون هیچ تاثیری در میانگین وزن و طول بدن ماهیان، میانگین وزن قلب و مغز مولدین نر ماهی سفید نمی­گذارد. اما باعث کاهش وزن گناد ماهیان و شاخص گنادی گردید که این امر می­تواند ناشی از تحلیل رفتن آن در اثر افزایش غلظت سم باشد. اما نتایج حاصل از بررسی­های آسیب شناسی نشان داد که سم دیازینون باعث ایجاد عوارضی از قبیل آتروفی، فیبروز و کاهش اسپرماتیدها در بیضه، پرخونی عروق، آتروفی و افزایش فاصله بین رشته­ای فیبری میوکاردیوم در قلب و کاهش
نورون­ها، پرخونی عروق مننژ و مغز و ادم بر مغز مولدین نر ماهی سفید می­گردد که هرچقدر غلظت سم دیازینون افزایش می­یابد اثرات فوق دراندام­های مولدین نر ماهی سفید شدیدتر می­گردد. نتایج بررسی­های آسیب شناسی ناشی از اثر سم دیازینون در مولدین نر ماهی سفید در نهایت نشان داد که سم دیازینون حتی در کمترین مقدار در تمام اندام­های مورد مطالعه تاثیر گذاشته و باعث ایجاد آسیب­های بافتی در بیضه، مغز و قلب ماهی سفید می­گردد که بیشترین تاثیر بر روی بیضه و کمترین تاثرات بر روی مغز و قلب می­باشد. اما در بررسی­های صورت گرفته در خصوص بررسی سم دیازینون و یا سایر آفت­کش­ها متاسفانه هیچ مطالعه­ای بر روی قلب و مغز ماهیان یافت نشد و مطالعه حاضر از این لحاظ برای اولین بار می­باشد.

 اما در سایر تحقیقات صورت گرفته توسط محققین مشخص گردید که سمیت دیازینون در بین گونه­های مختلف ماهیان متفاوت است و به سن ماهی، جنسیت، اندازه بدن، شرایط آب و هوایی و فرمول آفت کش، خصوصیات شیمیایی محیط و فاکتورهای دیگر بستگی دارد (15) و کاهش تولید مثل در ماهیان استخوانی از عوارض قرار گرفتن طولانی مدت در معرض سم دیازینون می­باشد (10) که در این تحقیق نیز تحلیل رفتن گنادهای جنسی (بیضه­ها) در ماهیان مولد سفید مشاهده گردید. در مطالعه­ایی تنها بین 30 تا 50% از تخم­های ماهیان آزاد مولد اقیانوس اطلس (Salmo salar) که در معرض غلظت غیر کشنده سم دیازینون به مدت 30 روز قرار گرفته بودند به لارو تبدیل شدند و مشخص گردید که کاهش رشد و طول کل از تاثیرات سوء سم دیازینون بر روی مراحل جنینی است (13). در مطالعه ای دیگر اثرات سمیت حاد دیازینون را روی جنین و لارو ماهی کپور معمولی (Cyprinus carpio) مورد بررسی قرار گرفت و مشخص گردید که افزایش غلظت دیازینون باعث کاهش هچ در تخم­های ماهی کپور معمولی گردیده و سطوح پایین غلظت دیازینون باعث تاثیر معنی­داری در میزان تولید مثل ماهی کپور می­گردد (16). به هر حال با نتایج حاصل از این بررسی و نتایج دیگر محققین مشخص
می­گردد که که سم دیازینون که از سموم کشاورزی رایج در مناطق کشاورزی شمال ایران می­باشد حتی در غلظت­های بسیار پایین و در دراز مدت می­تواند باعث آسیب رساندن به
اندام­های مختلف بدن ماهی گردیده و در نهایت باعث از بین رفتن نسل ماهیان گردد.

مراجع

1. اولا، ی. 1369. آلودگی  ناشی از فضولات خانگی، شهری، کشاورزی، صنعتی و طبیعی، ساختار و نقش تالاب انزلی در مقابل آنها. اسناد مرکز تحقیقاتی شیلات استان گیلان ، شماره2، صفحه: 38.
2. پژند، ذ. 1378. تعیین غلظت کشنده( LC5096h سموم حشره کش دیازینون و علف کش بوتاکلر بر روی دو گونه از ماهیان خاویاری قره برون و ازون برون. پایان نامه کارشناسی ارشد رشته شیلات، دانشگاه آزاد اسلامی واحد لاهیجان،صفحات: 12 - 16.
3. پوستی، ا. و صدیق مروستی،  س.  ع. 1378. اطلس بافت شناسی ماهی، انتشارات دانشگاه تهران. چاپ دوم.
4. پیری، م. نظامی، ش. ع.، امینی رنجبر، غ. ر. و اردگ، و. 1376. مطالعات اکوتوکسیکولوژی بر رویDaphnia magna  و تعیین اثر سمومMachete,Saturn,Diazinon,Malathion  بر این ارگانیزم. مجله علمی شیلات ایران، شماره3، سال ششم، صفحات23 تا 34.
5. خانجانی، ع و پورمیرزا، م . 1380. سم شناسی ، چاپ اول ، دانشگاه بوعلی سینا ، ص 152– 153-162-164 .
6. رضوی صیاد، ب. 1374.  ماهی سفید. موسسه تحقیقات شیلات ایران. 164 ص.
7. کیابی، ب. 1378. اکوسیستمهای تالابی و رودخانه های استان گلستان، چاپ اول ، ص 69-68.
8. لالوئی، ف و طبری، م. 1382. بررسی مهاجرت ماهیان خاویاری به رودخانه های تجن و گانرود در سالهای 74-1370. مجله علمی شیلات ایران ، شماره 3 ، سال دوازدهم ،صفحات: 138-133.
   1. Finney, D. 1971. Probite analysis . Cambridge university:1-33.chem :465-489.
   2. Goodman, L. R., Hanson, D. J., Coppage, D. L., Moore, J. C and Mattchewes , E. 1979. Diazinon: chronic toxity and brain acetylcholinesterase inhibition in the Sheepshead minnow, Cyprinodon variegates. Trans. Am. Fish. Soc. 108:479-488.
   3. Hamm, J. T., Wilson, B. W and Hinton, D. E. 1998. Organophsphate-induced acetylcholine-sterase inhibition and embryonic vetinal cell necrosis in vivo in the teleost (Oryzias latipes). Neurotoxicology. 19:853-870.
   4. Holchik, j. 1995. New fata on the ecology of kutum,Rutilus frissikutum (Nordman,1840)From the caspiam Sea. Ecology of fresh water fish . 4:175-179.
   5. Iqbal, J., Mufti, S. A. 1992. Effect of diazinon on egg hatchability in a freshwater teleost, Colisa fasciata. Proc.Pak. Congress Zool. 11: 231–238.
   6. Kuliev, Z.  M. 1997. Carps and perches of the southern and middle caspian (structure of the population , eclogy , sidtribution and measures for population restocking).aathor abstract of the dissertation for the doctors degree. Baku. pp.14.
   7. Montez, W. E. J. 1983.  Effect of Organophosphate Insecticides on Aspects of Reproduction and Survival in small mammals. Ph.D. thesis. Virginia Polytech. Inst.State univ:176-177.
   8. Rahmi, A  and Kenan, Kِ. 2005. Acute toxicity of diazinon on the common carp (Cyprinus carpio) embryos and larvae. Pesticide Biochemistry and Physiology. 82 :220–225.
   9. Robert, T. R and Hutson, D. H. 1998. Metabolic pathways of Agrochemicals, part 2: Insecticides and fungicides; The Royal Scochem .cembridge. 1475.
   10. T.R.C, 1984. O. E. C. D. Guidelines for testing of chemicals. Section 2. Effects on biotic systems. PP.1–39.
   11. USEPA, 1985. Methods for measuring the acute toxicity of effluents to freshwater and marine organisms. 3rd Ed. Environmental Protection Agency, Environmental Monitoring and Support Laboratory, Cincinnati, OH. EPA-600/4-85/013.
   12. Vandergeest, H. G., Studijfzand, S. C., Kraak. M. H. S and Admiraal, W. 1997. Impact of diazinon calamity in 1996 on the aqautic macroinvertebrates in the river mesue , The Netherlands Neth . J. Aquat. Ecol. 30:327-330.