ارزیابی اثرات استفاده از گیاهان دارویی گزنه، پونه و کاکوتی بر عملکرد، صفات لاشه و فراسنجه‌های بیوشیمیایی و سلول‌های خون در جوجه‌های گوشتی

آسیب‌شناسی درمانگاهی دامپزشکی

مقاله 8، دوره 4، 3 (15) پاییز، آذر 1389، صفحه 923-932   

نوع مقاله: مقاله علمی پژوهشی

نویسندگان

عباس حیدری¹؛ علی نوبخت^{* 2}؛ علی رضا صفامهر³؛ سامان مهدوی²

¹دانش‌آموخته کارشناسی ارشد گروه علوم دامی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد مراغه، مراغه، ایران

²استادیار گروه علوم دامی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد مراغه، مراغه، ایران

³دانشیار گروه علوم دامی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد مراغه، مراغه، ایران

چکیده

این آزمایش به منظور ارزیابی اثرات گیاهان دارویی گزنه، پونه و کاکوتی بر عملکرد، کیفیت  لاشه و فراسنجه‌های بیوشیمیایی و ایمنی خون  جوجه‌های گوشتی انجام گردید. در این آزمایش تعداد 288 قطعه جوجه‌ گوشتی سویة‌ راس- 308  (مخلوط نر و ماده) در قالب طرح کاملاً تصادفی با 8 تیمار و 3 تکرار (هر تکرار دارای 12 قطعه جوجه) از سن 1 تا 42 روزگی مورد آزمایش قرار گرفتند. گروه‌های آزمایشی شامل: 1) شاهد (جیره بدون استفاده از گیاهان دارویی)، 2) جیرة‌ حاوی 5/1 درصد گزنه، 3) جیرة‌ حاوی 5/1 درصد پونه، 4) جیرة حاوی 5/1 درصد کاکوتی، 5) جیرة‌ حاوی 5/1 درصد گزنه و پونه، 6) جیرة‌ حاوی 5/1 درصد گزنه و کاکوتی، 7) جیرة حاوی 5/1 درصد پونه و کاکوتی و 8) جیرة‌ حاوی 5/1 درصد گزنه، پونه و کاکوتی بودند. نتایج حاصله نشان داد که استفاده از سطوح مختلف گیاهان دارویی گزنه، پونه و کاکوتی دارای اثرات معنی‌داری بر عملکرد، کیفیت لاشه و فراسنجه‌های بیوشیمیایی خون می‌باشد (05/0>p). بر این اساس، بالاترین مقدار خوراک مصرفی (15/89 گرم) در گروه شاهد و کمترین مقدار آن (11/80 گرم) در گروه آزمایشی 6، کمترین درصد چربی بطنی (03/3) در گروه آزمایشی 5، بالاترین درصد سینه (54/33) در گروه آزمایشی 7، کمترین میزان کلسترول خون (97/100       میلی گرم بر دسی‌لیتر) در گروه آزمایشی 3 و پایین‌ترین سطح­تری‌گلیسرید خون (27/38 میلی­گرم بر دسی‌لیتر) در گروه آزمایشی 8 مشاهده گردید. نتیجه­گیری می‌شود که استفاده از گیاهان دارویی گزنه، پونه و کاکوتی و مخلوط‌های آنها دارای اثرات مثبتی بر عملکرد، کیفیت لاشه و فراسنجه‌های بیوشیمیایی خون در جوجه‌های گوشتی می‌باشد.

کلیدواژه‌ها

جوجه گوشتی؛ کیفیّت لاشه؛ گیاهان دارویی؛ عملکرد

اصل مقاله

مقدمه

 

    گیاهان از هزاران سال پیش نقش بسیار مهمی در حفظ سلامتی و بهبود کیفیت زندگی انسان‌ها داشته‌اند. این ترکیبات درمانی بیشتر شامل عصاره­های گیاهی و ترکیبات فعال آنها بوده که توسط مصرف کنندگان به عنوان ترکیبات طبیعی و بی­خطر شناخته می‌شوند (1). نگه­داری صنعتی طیور در ابعاد وسیع و به صورت فشرده، امکان بروز بیماری‌ها را افزایش داده که جهت کاهش میزان وقوع این بیماری‌ها و نیز کمک به افزایش رشد و بهبود صفات تولیدی از مواد شیمیایی مختلف از جمله
آنتی­بیوتیک‌ها در سطح وسیعی در واحدهای پرورش جوجه‌های گوشتی استفاده می­شود (19). استفاده از
آنتی­بیوتیک‌های وسیع الطیف که متأسفانه در مواردی به صورت بی‌ملاحظه و افراطی بوده است مشکلات مختلفی را برای حیوانات و استفاده کنندگان از فرآورده‌هایی حیوانی ایجاد نموده است که پیدا شدن سویه‌های مقاوم از عوامل میکروبی و باکتریایی از جمله‌ آن عوارض و نابسامانی‌ها می‌باشد (16). برای کاهش اثرات سوء این مواد در کشورهای مختلف تصمیمات خاصی گرفته شده است که ممنوعیت و کاهش سطح استفاده از آنها یکی از این موارد می‌باشد (17). مرغداری ارگانیک (Organic Poultry) اصطلاحی است که امروزه بیشتر در کشورهای غربی رایج بوده و رفته رفته می‌رود تا جای خود را در دیگر کشورها نیز باز کند و  پرورش­دهندگان در این چنین مرغداری‌هایی از مواد شیمیایی یا استفاده نکرده و یا میزان آن را به حداقل می‌رسانند تا برای مصرف­کنندگان مشکلاتی را ایجاد نکند. در این چنین مرغداری‌ها از مواد جایگزین آنتی­بیوتیک‌ها از قبیل اسیدهای آلی، پروبیوتیک‌ها و گیاهان دارویی استفاده می‌شود و علی رغم بالا بودن قیمت تمام شده و عرضة این محصولات، خرید و مصرف آنها با اقبال زیادی از طرف مصرف­کنندگان مواجه شده است (15). گیاهان دارویی دارای خواص مفیدی هستند که از جملة‌ این خواص می‌توان به ضد کوکسیدیایی، ضد قارچی و آنتی اکسیدانی آنها اشاره کرد (2). بخشی از خواص درمانی گیاهان مربوط به وجود متابولیت‌های ثانوی از قبیل ترکیبات فنولی، روغن‌های ضروری و ساپونین‌ها در آنها می‌باشد (15). فرآورده هایی گیاهی به عللی نظیر در دسترس بودن، راحتی کاربرد، نداشتن اثرات سوء جانبی و خواص ضد باکتریایی و ضد اکسیداسیونی (2) به صورت سنّتی برای درمان بعضی از بیماری‌ها در انسان و حیوانات از دیرباز استفاده می‌شوند (1). Ponte و Rosado (2008) نشان دادند که چرای جوجه‌های گوشتی به صورت آزاد از گیاهان مرتعی موجب بهبود عملکرد آنها می‌گردد (22). نوری زاده و همکاران در سال 1383 اظهار نمودند که استفاده از گیاه دارویی نعناع باعث افزایش وزن روزانه و خوراک مصرفی و صفات لاشه‌ بهتری نسبت به شاهد در جوجه‌های گوشتی می‌گردد (6). در مقابل، نجفی و همکاران در سال 1387 نشان دادند که استفاده از روغن‌های اسانسی آویشن، دارچین و میخک در جیره‌های غذایی جوجه‌های گوشتی، اثرات مثبتی بر عملکرد آنها در کل دورة پرورشی ندارد (5). سفید کن و همکاران در سال 1386 اثر ضد میکروبی اسانس گیاه مرزه را ثابت کردند (3). تأثیر آنتی بیوتیکی، ضد کوکسیدیایی، ضد قارچی و آنتی اکسیدانی روغن آویشن در مطالعه‌ Hertrampf در سال 2001 مشخص شد (14). Gülçin و همکاران در سال 2004 فعالیّت ضد میکروبی را برای گزنه در برابر باکتری‌های مختلف از جمله اشریشیاکلی گزارش نموده‌اند (12). Lavinia و همکاران در سال 2009 اظهار داشتند که استفاده از اسانس‌های روغنی استخراجی از چند گیاه دارویی باعث افزایش سطح ایمنی در طیور می‌گردد (19). بیشتر تحقیقات انجام شده سودمندی بعضی از گیاهان و فرآورده‌های آنها را بر کاهش کلسترول سرم خون و ارتقاء سیستم ایمنی نشان داده‌اند (2). کلسترول بالای خون یکی از علل بروز بیماری‌هایی قلبی عروقی در جوامع امروزی بوده و تلاش‌های زیادی در جهت کاهش سطح آن صورت می‌گیرد که یکی از راه‌ها استفاده از گیاهان و   فرآورده‌های گیاهی دارای خواص کاهش دهندگی کلسترول می‌باشد (1). Aritajat و همکاران در سال 2008 اثرات مثبت استفاده از عصاره‌های گیاهی در کاهش تری‌گلیسرید خون را تأئید کرده‌اند (9). Akiba و Matsumoto در سال 1982 اثرات الیاف خام بالایی جیره‌های غذایی در کاهش میزان کلسترول و تری‌گلیسرید خون را ثابت کرده‌اند (8). در این تحقیق گیاهان دارویی گزنه، پونه و کاکوتی و مخلوط‌های آنها به منظور یافتن بهترین ترکیب از این گیاهان دارویی در خصوص اثر بر عملکرد، کیّفیت لاشه و پارامترهای بیوشیمیایی و سلول‌های خونی جوجه‌های گوشتی استفاده گردید.

مواد و روش­ها

        در این آزمایش تعداد 288 قطعه جوجه‌ گوشتی سویة راس- 308 در قالب طرح کاملاً تصادفی با 8 تیمار و 3 تکرار (هر تکرار دارای 12 قطعه جوجه) از سن 1 تا 42 روزگی مورد آزمایش قرار گرفتند. گروه‌های آزمایشی شامل: 1) شاهد جیرة بدون استفاده از گیاهان دارویی، 2) جیرة‌ حاوی 5/1 درصد گزنه، 3) جیرة‌ حاوی 5/1 درصد پونه، 4) جیرة‌ حاوی 5/1 درصد کاکوتی، 5) جیرة حاوی 5/1 درصد گزنه و پونه، 6) جیرة‌ حاوی 5/1 درصد گزنه و کاکوتی 7) جیرة‌ حاوی 5/1 درصد پونه و کاکوتی و 8) جیرة‌ حاوی 5/1 درصد گزنه، پونه و کاکوتی بودند که گیاهان دارویی مورد نیاز از بازارهای محلی تهیه شده و بعد از اینکه پودر گردیدند، مورد استفاده قرار گرفتند. جیره‌های آزمایشی بر پایة‌ ذرت و کنجالة‌ سویا با توجّه به احتیاجات مواد مغذّی توصیه شده توسط NRC (1994) برای جوجه‌های گوشتی در دو دورة آغازین (21-1 روزگی) و رشد (42-22 روزگی) با استفاده از نرم افزار جیره نویسی UFFDA تنظیم گردیدند (جدول 1).

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

جدول 1- ترکیبات جیره‌های غذایی پایه (درصد)

 

اقلام غذایی (درصد)	آغازین (شاهد)	آغازین (مکمل گیاهی)	رشد (شاهد)	رشد (مکمل گیاهی)
ذرت	76/58	09/56	20/54	65/51
گندم	0	0	15	15
کنجالة‌ سویا	67/32	93/32	82/23	07/24
پودر ماهی	3	3	3	3
مکمل گیاهی	0	5/1	0	5/1
روغن گیاهی	45/2	41/3	17/1	02/2
پودر استخوان	60/1	58/1	51/1	49/1
پوستة‌ صدف	65/0	62/0	5/0	48/0
نمک طعام	25/0	22/0	23/0	22/0
*مکمل معدنی	25/0	25/0	25/0	25/0
**مکمل ویتامینی	25/0	25/0	25/0	25/0
دی ال- متیونین	15/0	15/0	07/0	07/0
اجزاء
انرژی (کیلوکالری بر کیلوگرم)	3000	3000	3000	3000
پروتئین (درصد)	56/21	56/21	75/18	75/18
کلسیم (درصد)	94/0	94/0	84/0	84/0
فسفر در دسترس (درصد)	42/0	42/0	38/0	38/0
سدیم (درصد)	14/0	14/0	14/0	14/0
اسید لینولئیک (درصد)	43/1	36/1	29/1	23/1
الیاف خام (درصد)	71/3	17/4	32/3	76/3
لیزین (درصد)	25/1	25/1	02/1	02/1
متیونین (درصد)	39/0	39/0	34/0	34/0
متیونین+ سیستین (درصد)	87/0	87/0	68/0	68/0
تریپتوفان (درصد)	28/0	29/0	24/0	25/0

*ترکیب مکمل مواد معدنی استفاده شده به ازای هر کیلوگرم شامل: سولفات منگنز (mg) 248، سولفات آهن (mg) 125، اکسید روی (mg) 211، سولفات مس (mg)  25، یدات کلسیم  (mg) 25، سلنیوم (mg) 5/0، کولین (mg) 625 ، آنتی اکسیدان (mg) 5/2  

 ** ترکیب مکمل ویتامینی‌های استفاده شده به ازای هر کیلوگرم شامل: ویتامینA  (IU) 22500، ویتامین D3 (IU) 5000، ویتامین E (IU) 45 ، ویتامین K (mg) 5، ویتامین B1  (mg)3/4، ویتامین  B2 (mg) 5/16، ویتامین B12  (mg) 04/0، اسید پانتوتنیک (g) 5/24، اسید فولیک (mg) 5/2، نیاسین (mg) 74، پیریدوکسین (mg) 3/7، بیوتین (mg) 04/0

.

 

میزان خوراک مصرفی، افزایش وزن (بعد از گرسنگی دادن جهت تخلیه‌ محتویات دستگاه گوارش) به صورت هفتگی مورد اندازه­گیری قرار گرفته و با استفاده از نتایج آنها ضریب تبدیل غذایی محاسبه می‌گردید. در انتهای دورة‌ آزمایش از هر تکرار 2 قطعه جوجه (یکی نر و دیگری ماده) انتخاب و پس از 12-10 ساعت گرسنگی دادن، از آنها خون­گیری به عمل آمد. خون از ورید بالی آنها و به میزان 5 میلی­لیتر اخذ گردید که خون اخذ شده در دو لولة‌ جداگانه (1 میلی­لیتر در لولة‌ اول که حاوی مادة        ضد انعقادEDTA  بود، جهت تعیین سلول‌های خونی و 4 میلی­لیتر در لولة‌ دوم که بدون مادة‌ ضد انعقاد بود جهت اخذ سرم به منظور تعیین پارامترهای بیوشیمیایی خون) ریخته شده و با رعایت نکات احتیاطی به آزمایشگاه منتقل گردیدند. تعیین پارامترهای بیوشیمیایی سرم خون با استفاده از کیت‌های تشخیصی شرکت پارس آزمون و توسط دستگاه اتوآنالیزر آنیسون – 300 انجام گرفت و تعیین سلول‌های خونی از طریق مشاهده و شمارش چشمی در زیر میکرسکپ نوری صورت گرفت. برای تعیین درصد لاشه و درصد قسمت‌های مختلف آن در پایان دورة‌ آزمایش تعداد دو قطعه جوجه که وزن آنها به میانگین وزن واحد آزمایشی نزدیک­تر بود (یکی نر و دیگری ماده) از هر واحد آزمایشی انتخاب و بعد از 12-10 ساعت گرسنگی دادن، کشتار گردیده و درصد لاشه نسبت به وزن زنده و درصد وزن قسمت‌های مختلف لاشه نسبت به لاشه تعیین گردید. در پایان داده‌های حاصل به کمک نرم افزارSAS (23) آنالیز شده و میانگین‌ها (mean±S.E.M) با آزمون دانکن (7) مقایسه گردیدند.

مدل آماری کلی طرح به صورت زیر می باشد:

Yij = µ + Ti + Eij

که در فرمول فوق Yij  =مقدار عددی هر یک از مشاهدات در آزمایش، µ = میانگین جمعیت، Ti  =اثر جیره‌ی غذایی،
 =Eij اثر خطای آزمایش در نظر گرفته شده است.

 

یافته­ها

    نتایج حاصل از اثر کاربرد مخلوط‌های مختلف از گیاهان دارویی گزنه، پونه و کاکوتی بر عملکرد جوجه‌های گوشتی در جدول 2 آورده شده است.

استفاده از گیاهان دارویی گزنه، پونه و کاکوتی و مخلوط‌های آنها اثرات معنی‌داری بر خوراک مصرفی جوجه‌ها داشت (05/0>p). بیشترین مقدار خوراک مصرفی 15/89 گرم در گروه شاهد حاصل گردید و استفاده از گیاهان دارویی باعث کاهش میزان خوراک مصرفی گردید و حداقل آن (11/80 گرم) در گروه آزمایشی 6 مشاهده شد. ولی علی­رغم کاهش میزان خوراک مصرفی با استفاده از گیاهان دارویی اثرات معنی‌داری در رابطه با مقدار افزایش وزن روزانه و ضریب تبدیل غذایی مشاهده نشد. در عین حال از لحاظ عددی در رابطه با این دو صفت در بین گروه‌های آزمایشی تفاوت‌هایی وجود داشت به طوری که بالاترین مقدار افزایش وزن (36/46 گرم) و بهترین ضریب تبدیل غذایی (83/1) در گروه آزمایشی 5 مشاهده گردید.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

جدول 2- اثر کاربرد ترکیبات مختلف از گیاهان دارویی گزنه، پونه و کاکوتی بر عملکرد جوجه‌های گوشتی

تیمار	افزایش وزن  (گرم)	خوراک مصرفی (گرم)	ضریب تبدیل غذایی (گرم: گرم)
1	a78/1±38/45	a17/3±15/89	a04/0±86/1
2	a94/1±18/45	a24/2±59/88	a04/0± 85/1
3	a93/1±19/41	a65/1±92/83	a06/0± 94/1
4	a84/1±09/43	a27/1±62/87	a14/0±84/1
5	a22/0±36/46	a08/2±62/87	a05/0± 83/1
6	a65/0±09/42	a51/0±11/80	a 04/0±85/1
7	a54/1±09/45	a67/0±54/89	a07/0±9/1
8	a01/1±26/42	a54/2±94/80	a01/0±84/1

 

a-b     : در هرستون اعداد دارای حروف متفاوت از لحاظ آماری اختلاف معنی‌داری دارند (05/0>p).

 

 

اثرات استفاده از گیاهان دارویی گزنه، پونه و کاکوتی مخلوط‌های مختلف آنها بر صفات لاشه جوجه‌های گوشتی در جدول 3 آورده شده است. گروه‌های آزمایشی در خصوص صفات لاشه با هم اختلاف معنی‌داری را نشان دادند (05/0>p). بر این اساس کمترین درصد چربی محوطة‌ بطنی(03/3) در گروه آزمایشی 5 و بالاترین درصد سینه (54/33) در گروه آزمایشی 7 به­دست آمدند. استفاده از مخلوط 3 گیاه دارویی در گروه آزمایشی 8  و به دنبال آن  دو گیاه گزنه و کاکوتی در گروه آزمایشی 6 باعث افزایش قابل توجّه درصد چربی محوطة بطنی و همین طور کاهش درصد سینه گردید.

اثرات مخلوط‌های مختلف از گیاهان دارویی گزنه، پونه و کاکوتی بر پارامترهای بیوشیمیایی و سلول‌های ایمنی خون جوجه‌های گوشتی در جدول 4 آورده شده است. استفاده از سطوح مختلف مخلوط گیاهان دارویی گزنه، پونه و کاکوتی دارای اثرات معنی‌داری بر فراسنجه‌های بیوشیمیایی سرم خون جوجه‌های گوشتی می‌باشد (05/0>p). بر این اساس، کمترین میزان کلسترول خون (97/100 میلی‌گرم بر دسی لیتر) در گروه آزمایشی 3  با استفاده 5/1 درصدی از گیاه پونه مشاهده گردید، در حالی که استفاده از مخلوط گیاهان گزنه و پونه باعث افزایش سطح کلسترول خون گردیده و موجب شد تا بالاترین سطح آن (87/155 میلی­گرم بر دسی­لیتر) در گروه آزمایشی 5 مشاهده گردد. استفاده از مخلوط 3 گیاه دارویی فوق الذکر اثر کاهش­دهندگی مؤثری بر غلظت تری‌گلیسرید سرم خون داشت به طوری که پایین‌ترین سطح تری‌گلیسرید خون (27/38    میلی‌گرم بر دسی لیتر) در گروه آزمایشی 8 مشاهده گردید. در حالی که بالاترین سطح آن مربوط به گروه آزمایشی حاوی مخلوط گیاهان دارویی گزنه و پونه بود. استفاده از گیاهان دارویی گزنه، پونه و کاکوتی و مخلوط‌های آنها اثرات معنی‌داری بر سطح سلول‌های ایمنی خون جوجه‌های گوشتی نداشت (05/0>p). لیکن از لحاظ عددی کمترین درصد هتروفیل (333/11) و بالاترین درصد لمفوسیت (5/88) و کمترین نسبت هتروفیل به لمفوسیت (127/0) در گروه آزمایشی 2 با استفاده از 5/1 درصد از گیاه دارویی گزنه حاصل گردید.

 

جدول 3- اثر کاربرد ترکیبات مختلف از گیاهان دارویی گزنه، پونه و کاکوتی بر کیفیت لاشة جوجه‌های گوشتی (بر حسب وزن لاشه)

صفات مورد مطالعه (درصد)	1	2	3	4	5	6	7	8
لاشه	a41/0± 88/71	a56/0±39/72	a63/0±02/73	a61/0±39/72	a94/1±06/72	a88/0±56/72	a19/0±91/72	a70/0±42/73
چربی  بطنی	ab32/0±5/3	abc15/0±47/3	abc45/0±48/3	abc2/0±59/3	c11/0±03/3	ab19/0±94/3	bc23/0±19/3	a13/0±15/4
سنگدان	a06/0±37/2	a17/0±57/2	a1/0±67/2	a13/0±59/2	a07/0±62/2	a14/0±59/2	a07/0±58/2	a15/0±58/2
سینه	ab63/0±71/32	ab19/0±62/32	ab48/0±39/31	ab73/0±52/32	ab18/0±78/32	ab09/0±47/32	a74/0±54/33	b42/0±83/31
ران	a31/0±11/27	a54/0±13/27	a48/0±22/27	a93/0±49/26	a15/0±17/27	a25/0±94/26	a18/0±75/26	a22/0±08/27
جگر	a43/0±07/3	a19/0±24/3	a13/0±3	a07/0±05/3	a07/0±9/2	a17/0±09/3	a19/0±98/2	a22/0±2/3

 

a-b: در هر ردیف اعداد دارای حروف متفاوت از لحاظ آماری اختلاف معنی‌دار دارند (05/0>p).

 

 

 

 

 

 

جدول 4- اثر کاربرد مخلوط‌های مختلف از گیاهان دارویی گزنه، پونه و کاکوتی بر پارمترهای بیوشیمیایی و ایمنی خون جوجه‌های گوشتی

صفات خونی	1	2	3	4	5	6	7	8
*گلوکز کلسترول تری گلیسرید	a36/27±33/189 ab26/11±53/123 a95/13±39/71	a01/15±192 ab13/10±13/126 ab15/6±72/60	a93/6±182 b53/2±97/100 ab67/6±82/48	a25/6±150 ab26/5±53/116 ab92/0±95/48	a34/11±33/185 a96/25±87/155 a69/6±42/74	a74/18±187 ab82/9±8/122 ab13/9±75/63	a68/17±33/158 ab44/14±93/108 b95/10±53/42	a51/30±67/156 ab01/26±97/111 b89/4±27/38
هتروفیل (%)	a19/2±14	a34/1±333/11	a34/2±833/19	a88/0±167/14	a2/1±667/11	a67/0±667/14	a73/2±167/13	a18/3±167/18
لمفوسیت(%)	a53/3±933/85	a2± 5/88	a34/2±833/79	a88/0±167/83	a15/1±88	a67/0±333/84	a37/4±333/86	a65/2±167/81
هتروفیل/لمفوسیت	a04/0±167/0	a02/0±127/0	a04/0±126	a01/0±177/0	a02/0±134/0	a01/0±174/0	a04/0±154/0	a04/0±a237/0

          *مقادیر فراسنجه‌های بیوشیمیایی سرم خون بر حسب میلی‌گرم بر دسی­لیتر می‌باشد.

 

بحث و نتیجه­گیری

   علت اصلی کاهش معنی‌دار خوراک مصرفی در گروه‌های آزمایشی 6 و 8 دقیقاً مشخص نیست و علل مختلفی از قبیل کاهش خوش­خوراکی و اثرات متقابل مواد مؤثره موجود در گیاهان دارویی گزنه و کاکوتی به همدیگر را می‌توان در این مورد ذکر نمود. اینها تنها گروه‌های هستند که گیاهان دارویی گزنه و کاکوتی با هم در این گروه‌ها وجود دارند، در صورتی که اثر تک تک آنها و یا همراهی هر کدام از اینها با گیاه دارویی پونه این چنین اثری را موجب نگردیده است. کاهش معنی‌دار خوراک مصرفی در این گروه‌های آزمایشی تا حدودی بر روی افزایش وزن نیز اثر گذاشته و مقدار آن را از لحاظ عددی کمتر نموده است در صورتی که این تأثیر در رابطه با ضریب تبدیل غذایی مشاهده نمی‌گردد. از جمله علل دیگر کاهش خوراک مصرفی در گروه‌های حاوی گیاهان دارویی نسبت به گروه شاهد استفاده زیاد چربی در جیره‌های غذایی اینها می‌تواند باشد که به علت سهل الهضم بودن چربی در مقایسه با سایر منابع غذایی، انرژی کافی در اختیار جوجه‌ها قرار گرفته و با مصرف مقادیر غذای کمتر، انرژی و سایر مواد مغذّی مورد نیاز تأمین شده است. در خصوص اثر گیاهان دارویی بر عملکرد جوجه‌های گوشتی گزارشات ضد و نقیضی وجود دارد. نوری زاده و همکاران (1383) گزارش نمودند که استفاده از گیاه نعناع در جیره‌های غذایی جوجه‌های گوشتی موجب بهبود عملکرد و کاهش چربی لاشه می‌گردد (6) در صورتی که نجفی و همکاران (1387) در استفاده از عصارة‌ چند گیاه دارویی در جیره‌های غذایی جوجه‌های گوشتی نشان دادند که این عصاره‌ها اثرات معنی‌داری بر عملکرد جوجه‌های گوشتی ندارند (5).

اثر مثبت استفاده از مخلوط گیاهان دارویی در گروه آزمایشی 5 بر کاهش چربی محوطة بطنی در زمان استفاده توأم گیاهان دارویی گزنه و پونه را می‌شود به دلایل مختلفی از قبیل تحریک ترشح صفرا و شیرابه‌های گوارشی از کبد، لوزالمعده و رودة کوچک، ضد عفونی نمودن روده و کاهش عوامل مزاحم در هضم و جذب، ماهیت روغن‌های اسانسی موجود در گیاهان دارویی‌ در زمینة‌ جلوگیری از تشکیل بافت‌های چربی و ... نسبت داد (1) که با هضم و جذب بهتر مواد مغذّی از جمله اسیدهای آمینه باعث تجمع آنها در لاشه و نیز کاهش درصد چربی آن شده که بیشترین آن نیز مربوط به گروه آزمایشی 5 می‌باشد که باعث حصول درصد لاشه و درصد سینة بالا و کاهش درصد چربی محوطة بطنی شکمی نیز شده است در صورتی که این همیشه صادق نبوده و استفاده از مخلوط گیاهان دارویی مطابق گروه آزمایشی 8 و به دنبال آن 6 باعث افزایش درصد چربی محوطة‌ بطنی و کاهش درصد سینه گردیده است، که این مسئله را می‌توان به اثرات سوء توأم نمودن گیاهان دارویی‌ گزنه و کاکوتی با هم در جیره‌های غذایی ارتباط داد. در صورتی که توأم نمودن گیاهان‌ دارویی پونه و کاکوتی در گروه آزمایشی 7 موجب گردیده است که بیشترین درصد سینه در این گروه آزمایشی حاصل گردد. از جمله خواصی که برای پونه و کاکوتی ذکر شده است خاصیت میکرب­کشی آنها می‌باشد (2). وجود اینها با هم در جیره‌های غذایی احتمالاً اثر افزایندگی بر کاهش میکرب‌های دستگاه گوارش داشته و با کاهش جمعیت میکربی مضر از تجزیة‌ اسیدهای آمینه غذا جلوگیری نموده و با جذب بهتر، این اسیدهای آمینه جهت ساخت بافت‌های پروتئینی مصرف شده و با تجمع در سینه باعث افزایش درصد آن شده‌اند. Lee و همکاران (2003) از جمله معایب وجود میکرب‌های مضر در دستگاه گوارش را افزایش تجزیة‌ پروتئین و اسیدهای آمینة‌ مواد گوارشی، فعالیت دی آمیناسیونی پروتئین و اسیدهای آمینة مصرفی و نیز افزایش سرعت تجزیة‌ آنها در اثر ترشح موادی از قبیل آنزیم اوره آز توسط میکرب‌ها دانسته‌اند و با توجّه به اینکه کاربرد گیاهان دارویی موجب کاهش جمعیت میکربی دستگاه گوارش می‌گردد، لذا سرعت تجزیة‌ پروتئین و اسیدهای آمینة‌ مواد گوارشی کاهش یافته و مقادیر بیشتری از آنها جذب گردیده و در بدن ذخیره شده و موجب بهبود درصد لاشه و به تبع آن باعث کاهش تبدیل پروتئین به چربی‌ گردیده و مقادیر کمتری چربی نیز می‌تواند در بدن تجمع یابد (19).

وجود ترکیباتی مثل کارواکرول و تیمول در گیاهان دارویی نظیر گزنه و کاکوتی که اثرات کاهش دهندگی بر روی کلسترول و تری‌گلیسرید خون دارند (2) می‌تواند از جمله علل کاهش معنی‌داری این فراسنجه‌های خونی باشند. از جمله دیگر علل مؤثر در این زمینه، بالا رفتن سطح الیاف خام جیره‌های غذایی در موقع استفاده از گیاهان دارویی (که دارای الیاف خام بالا می‌باشند) بوده و وجود الیاف خام بالا، باعث افزایش دفع صفرا شده و این کار می‌تواند موجب کاهش سطح کلسترول خون گردد. این موضوعی است که با اظهاراتAkiba  و Matsumoto در سال 1982 مطابقت دارد (8).

هر چند استفاده از گیاهان دارویی گزنه، پونه و کاکوتی و مخلوط‌های آنها اثر معنی‌داری بر سطح ایمنی خون جوجه­های گوشتی نداشت (05/0<p)، لیکن از لحاظ عددی کمترین درصد هتروفیل (333/11) و بالاترین درصد لمفوسیت (5/88) و کمترین نسبت هتروفیل به لمفوسیت (127/0) در گروه آزمایشی 2 با استفاده از 5/1 درصد از گیاه دارویی گزنه حاصل گردید که می‌تواند به دلایل مختلف از جمله وجود ترکیباتی نظری کارواکرول در گزنه باشد که از طریق تقویت سیستم ایمنی باعث ارتقاء سطح آن می‌گردد. هتروفیل‌ها، سلول‌های فاگوسیت هستند که برای مقابله با عوامل عفونت­زا نظیر ویروس‌ها، باکتری‌ها و نیز ذرّات خارجی شکل گرفته‌اند و به میزان زیادی در محل‌های آسیب دیده در اثر تولید مواد شیمیایی جاذب، حضور می‌یابند. عمده‌ترین عمل هتروفیل‌ها به دام انداختن و از بین بردن ذرّات بیگانه به­ وسیله‌ عمل فاگوسیتوز می‌باشد و افزایش تعداد آنها شاخص مهّمی جهت مشخص نمودن وجود عوامل میکربی و بیماری‌زا در بدن     می‌باشد. لمفوسیت‌ها، لکوسیت‌هایی هستند که در بافت‌های لمفوئیدی نظیر تیموس، طحال و عقده‌های لنفاوی یافت می‌شوند. در حالت عادی و عدم وجود بیماری و حملات میکربی، لمفوسیت‌ها اکثریت گلبول‌های سفید خون طیور را تشکیل داده و سلول‌هایی هستند که در نهایت وظیفة‌ تولید     آنتی بادی و همچنین تظاهرات ایمنی با واسطة سلولی را به عهده دارند. نسبت هتروفیل‌ها به لمفوسیت‌ها شاخص مهّمی در ارزیابی سطح ایمنی بدن می‌باشد و هر چقدر این نسبت بیشتر باشد، نشان دهندة‌ احتمال کاهش مقاومت بدن و افزایش التهاب در آن است (24).

به طور کلی نتیجه‌گیری می‌شود که استفاده از 5/1 درصد از مخلوط‌ گیاهان دارویی پونه و کاکوتی (گروه آزمایشی 7) در مقایسه با سایر گروه‌های آزمایشی موجب بهبود عملکرد، کیفیت بهتر لاشه  و کاهش کلسترول و تری‌گلیسرید سرم خون در جوجه‌های گوشتی می‌گردد و برای کسب اطمینان بیشتر از عملکرد و مخصوصاً سطح ایمنی‌ جوجه‌ها نیاز به آزمایش‌های بیشتری می‌باشد. 

مراجع

1. رجحان، م. ص. 1379. دارو و درمان گیاهی. چاپ اول، انتشارات علوی، صفحات: 47-32.
2. زرگری، ع. 1381. گیاهان دارویی. جلد دوم، انتشارات دانشگاه تهران، صفحات: 36-25.
3. سفید کن، ف.، صادق زاده، ل. و تیموری، م. 1386. بررسی اثرات ضد میکروبی اسانس گیاه مرزه، فصلنامه علمی پژوهش تحقیقات گیاهان دارویی و معطر ایران. جلد 23، شمارة 2، صفحات: 182-174.
4. ماهوتی، ل.، رجائیان، ح. و روغنی، ا. 1386. مطالعة تأثیر گل گندم چمنزار در افزایش وزن جوجه­های گوشتی. مجلة دامپزشکی ایران سال اول، شماره‌ 3، صفحات: 119-114.
5. نجفی، پ.، ترکی، م. و مدرسی، م. 1387. بررسی تأثیر افزودن روغن­های اسانسی آویشن، دارچین و میخک به جیره­های غذایی بر عملکرد جوجه­های گوشتی. مجموعه مقالات اولین همایش ملی فن آوری‌های نوین در کشاورزی و منابع طبیعی، صفحات: 1587- 1581.
6. نوری زاده، ع.، میزاپور، ط.، قاسمی، ک. و رضوی، م. 1383. بررسی آثار ضد باکتریایی عصاره‌های نعناع، آویشن، شیرین بیان، پونه، بابونه و مرزه. ماهنامه‌ علمی- پژوهشی دانشور پژشکی. دانشگاه شاهد، شمارة 52، صفحات: 72-67.
7. ولی زاده، م. و مقدم، م. 1373. طرح‌های آزمایشی در علوم کشاورزی. جلد اول، چاپ یازدهم، انتشارات پیشتاز علم، صفحات: 135-100.
8. Akiba, Y. and Matsumoto, T. 1982. Effects of dietary fibers on lipid metabolism in liver and adipose tissue in chicks. Journal of Nutrition. 112:1577-1585.
9. Aritajat, S., Saenphet, K., Thaworn, V. and Wutteraphol, S. 2008. Effects of selected herbal extracts on blood profiles on rats. Southeast Asian Journal Tropical Medicine Public Health, 9 (Supplemented 1).
10. Azeke, M. and Evetc Ekpo, K. 2009. Egg yolk cholesterol lowering effects of garlic and tea. Journal of Medicinal Plant Research. 12:1113-1117.
11. Chesson, A., Stewart, C.S. and Wallace, R.J. 1982. Influence of plant phenolic acids on growth and cellulytic activity of rumen bacteria. Applied Environment Microbiology. 44:597-603.
12. Gülçin, I., Küfrevioğlu, K.Ö.İ., Oktay, M. and Büyükokuroğlu, M.E. 2004. Antioxidant, antimicrobial, antiulcer and analgesic activities of nettle (Uritica dioica L.). Journal of Ethnopharacology. 90:205-215.
13. Herandez, F., Madrir, J. and Garcia, V. 2004. Influence of two plant extracts on broiler performance, digestibility and digestive organ size. Poultry Science. 83:169- 174.
14. Hertrampf, J. W. 2001. Alternative antibacterial performance promoters. Poultry International. 40:50-52.
15. Ipu, M.A., Akhtar, M.S., Anjumi, M.I. and Raja, M.L. 2006. New dimension of medicinal plants as animal feed. Pakistan Veterinary Journal. 26:144-148.
16. Javed, M., Durrani, F.R., Hafeez, A., Khan, R. and Ahmad, I. 2006. Extract of plant mixture on carcass quality of broiler chicks. Journal of Agricultural and Biological Science. 1:115-121.
17. Kamel, C.T. 2001. Modes of action and roles of plant extracts in non ruminants. Recent advances in animal nutrition: P. C. Garnssworthy and J. Wiseman, NottinghamUniv. press, Nottingham, UK. Nutraceuticals). 19-21.
18. Lavinia, S., Dumitrescu, G., Drinceanu, D. and Stef, D. 2009. The effect of medicinal plants and plant extracted oils on broiler duodenum morphology and immunological profile of broiler. Romanian Biotechnological Letters. 9:1906-1914.
19. Lee, K.W., Everts, H. and Beyen, A.C. 2003. Dietary carvacrol lowers body gain but improves feed conversion in female broiler chickens. Journal of Applied Poultry Research. 12:394-399.
20. Madrid, J., Herandez, F., Garcia, V., Orengo, J., Megias, M.D. and Sevilla, V. 2003. Effects of plant extracts on ileal apparent digestibility and carcass yield in broilers at level of farm. In Proc. 14th European Symp. On Poultry Nutrition, August, Lillehammer, Norway. p:187.
21. NRC. 1994. Nutrient Requirements of Poultry. NationalAcademy Press, WashingtonD.C., USA. Ninth Edition. 250p.
22. Ponte, P. and Rosado, C. 2008. Pasture intake improve the performance and meat sensory attributes of free- range in broilers. Poultry Science. 87:71-79.
23. SAS Institute. 2005. SAS Users guide: Statistics. Version 9.12. SAS Institute Inc., Cary, NC.
24. Sturkie, P.D. 1995. Avian Physiology. Springer Verlag. New York, Forth Edition. pp: 115-270.
25. Wallace, R.J., Artaud, L. and Newbold, C.J. 1994. Influence of Yucca schidigera extract on ruminal ammonia concentrations and ruminal microorganisms. Applied Environment Microbiology. 60:1762-1767.