بررسی فون کنه‌های سخت آلوده کننده بز و تغییرات فصلی جمعیت آنها در استان آذربایجان غربی

آسیب‌شناسی درمانگاهی دامپزشکی

مقاله 6، دوره 3، 4 (12) زمستان، اسفند 1388، صفحه 667-671   

نوع مقاله: مقاله علمی پژوهشی

نویسندگان

سهراب رسولی^{* 1}؛ محمد صدقیان²؛ کمال جعفری³؛ اسماعیل ولیزاده³؛ مهران مجرد⁴

¹دانشکده دامپزشکی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد ارومیه، ارومیه، ایران

²گروه دامپزشکی دانشگاه آزاد اسلامی واحد شبستر، شبستر، ایران

³کارشناس علوم آزمایشگاهی دامپزشکی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد ارومیه، ارومیه، ایران

⁴عضو هیات علمی دانشگاه پیام نور نقده، نقده، ایران

چکیده

بررسی حاضر به منظور تعیین گونه­های کنه در آذربایجان غربی خصوصاً در سطح بدن بزهای منطقه و میزان توزیع آلودگی بر حسب سن و جنس در قسمت­های مختلف بدن بز، میزان تغییرات فصلی آلودگی و میزان شیوع آن در حیوانات مزبور انجام پذیرفت. این بررسی از اول فروردین ماه سال 1385 تا اواخر اسفند ماه سال 1385 انجام گردیده است. در طی این مدت از 21 شهر تابعه استان آذربایجان غربی و در مجموع از تعداد 1800 رأس بز نر و ماده با سنین مختلف، نمونه­گیری صورت پذیرفت. داده­ها با استفاده از نرم افزارSpss  آنالیز گردید. نتایج این مطالعه نشان داد تعداد 52 رأس (88/2%) بز آلوده به کنه بودند. بالاترین میزان آلودگی در بزها مربوط به خرداد ماه و در شهر میاندوآب و کمترین میزان آلودگی مربوط به بهمن ماه و در شهرستان شاهین­دژ بوده است. در آنالیز آماری اختلاف معنی­داری، بین تعداد کنه­های جداسازی شده در ماه­های مختلف و فصول سال وجود داشت (05/0p<). از 251 کنه بالغ و نمف شناسایی شده در روی بزان به ترتیب آلودگی مربوط به ریپی سفالوس بورسا ( 96/58%)، هیالوما آناتولیکم آناتولیکم  (85/35%)، درماسنتور مارژیناتوس ( 98/3%) و همافیزالیس پونکتاتا ( 19/1%) بود. فراوانی آلودگی به کنه در قسمت­های مختلف بدن در بزان به ترتیب روی پستان (35%)، کشاله ران (34%)، سر و گردن ( 18%) و روی بیضه (13%) مشاهده گردید.  

کلیدواژه‌ها

بز؛ کنه؛ آذربایجان غربی؛ ایران

اصل مقاله

مقدمه

 

    در سطح استان آذربایجان غربی بیش از 5200000 (پنج میلیون و دویست هزار) رأس گوسفند و بز نقش عمده ای در تأمین گوشت و شیر کشور دارند (2).

حضور کنه­ها در دام­ها باعث ایجاد ضایعات موضعی  در محل گزش و همچنین ضایعات سیستمیک به­صورت مرگ ناشی از کم­خونی، فلجی ناشی از کنه، انتقال بیماری­های مختلف مثل تیلریوز و بابزیوز می­شود.

گرچه فون انگلی کنه­های سخت و همچنین برخی خصوصیات بوم شناختی آنها در معدودی از مناطق ایران مورد بررسی قرار گرفته است، اما گونه­های کنه در همه مناطق ایران به­طور اعم و در آذربایجان غربی به­طور اخص و به­ویژه فصول فعالیت آنها به طور کامل مشخص نیست. بررسی حاضر به منظور  تعیین گونه­های کنه­های سخت در آذربایجان غربی خصوصاً در سطح بدن بزهای منطقه و میزان توزیع آلودگی بر حسب سن و جنس در قسمت­های مختلف بدن بز، میزان تغییرات فصلی آلودگی و میزان شیوع آن در حیوانات مزبور در منطقه  آذربایجان غربی انجام پذیرفت.

مواد و روش‌کار

     این بررسی از اول فروردین ماه سال 1385 تا اواخر اسفند ماه سال 1385 انجام گردیده است. در طی این مدت از 21 شهر استان آذربایجان غربی که به­صورت تصادفی با استفاده از جداول اعداد تصادفی برای دو نیمه سال و برای هر ماه 3 شهر انتخاب گردیده بود طی 36 مرحله نمونه برداری و در هر مرحله از سطح بدن بز به تفکیک که به­صورت تصادفی از بین گله­های منطقه مورد نظر انتخاب گردیده بودند و با قید تمام مشخصات شامل شهر نمونه­گیری، نوع دام، جنس دام، سن دام، محل اخذ نمونه، تعداد کنه­های جداسازی شده، نمونه­گیری صورت پذیرفت. با توجه به اینکه اکثراً کنه­ها در مناطق کم موی حیوان مستقر می­شوند به­صورت قراردادی نواحی کشاله ران، پستان، بیضه، سر و گردن دام مورد بازبینی قرار گرفت. کنه­های جدا شده را در ظروف درب­دار که قبلاً جهت نمونه گیری آماده و شماره گذاری شده بودند قرار داده و تاریخ جداسازی کنه­ها ثبت می­گردید. روی کنه­های جمع­آوری شده در ظروف نمونه­برداری مخلوطی از یک قسمت گلیسیرین و نه قسمت الکل اضافه می­شد. جنس و گونه نمونه­های جمع­آوری شده زیر لوپ با استفاده از کلیدهای تشخیصی موجود تشخیص داده می­شد (10).

نتایج به­دست آمده در این بررسی با استفاده از نرم افزار Spss 15 و توسط آزمون‌ آنالیز واریانس یک­طرفه مورد آنالیز آماری قرار گرفتند.

نتایج

     نتایج این مطالعه نشان داد در مجموع از تعداد 1800 رأس بز نر و ماده با سنین مختلف، تعداد 52 رأس (88/2%) آلوده به کنه بودند. از این تعداد دام آلوده تعداد 251 عدد کنه از بزان جداسازی و شناسایی گردید. میانگین تعداد کنه در بزهای آلوده، 82/4 کنه به ازای هر بز بوده است.

در بزان، تعداد 126 عدد (19/50%) کنه نر بالغ و تعداد 110 عدد (82/43%) کنه ماده بالغ بوده و تنها در ماه­های خرداد و تیر ماه تعداد 15 عدد نمف (97/5%) گزارش گردید. بالاترین میزان آلودگی در بزها مربوط به خرداد ماه و در شهر میاندوآب و کمترین میزان آلودگی مربوط به ماه بهمن و در شهر شاهین­دژ بوده است.

کنه­های شناسایی شده در روی بزان به ترتیب ریپی سفالوس بورسا (96/58%)- هیالوما آناتولیکم آناتولیکم (85/35%)، درماسنتور مارژیناتوس (98/3%) و همافیزالیس پونکتاتا (19/1%) بودند. فراوانی آلودگی به کنه در قسمت­های مختلف بدن بزان به ترتیب روی پستان (35%)، کشاله ران (34%)، سر و گردن ( 18%) و روی بیضه (13%) مشاهده گردید. 

میانگین تعداد کنه­ها در بزان استان آذربایجان غربی در طی ماه­های سال 1385 در نمودار 1 ارائه گردیده است.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

نمودار 1- میانگین تعداد کنه­های جدا شده از بزان آلوده

 

 

بحث و نتیجه‌گیری  

     نتایج به­دست آمده در خصوص فصول فعالیت کنه­های شناسایی شده، نشان داد که کنه­های جنس هیالوما در تمام فصول سال در استان آذربایجان­غربی فعالیت داشته و بیشترین زمان فعالیت آنها از اواسط اردیبهشت ماه شروع شده و تا اواسط تیر ماه ادامه یافته و سپس به­طور کاملاً محسوسی کاهش می­یابد. در رابطه با کنه­های جنس ریپی سفالوس نیز همانند جنس هیالوما شروع فعالیت در اردیبهشت ماه بوده و خرداد و تیر ماه به اوج خود می­رسد و سپس در مرداد ماه کاهش یافته و  تقریباً یک روند یکسان را تا زمستان ادامه می­دهد. کنه­های جنس درماسنتور دارای یک دوره فعالیت در اردیبهشت و اواسط خرداد بوده و سپس از فعالیت آنها کاسته شده و دوباره یک دوره فعالیت در آبان و آذر ماه نشان می­دهند. کنه­های جنس همافیزالیس نیز تنها در محدوده زمانی اواسط اردیبهشت تا اواخر خرداد فعالیت محدودی دارند و از دام­های منطقه جداسازی گردیده­اند. در بین شهرهای استان بیشترین میزان

کنه­های جداسازی شده در بزها از شهر میاندوآب در خرداد ماه و کمترین میزان در شهرستان شاهین­دژ در بهمن ماه بوده است، که با توجه به روش نمونه­گیری که به­صورت تصادفی در
ماه­های مختلف سال از بین شهرهای استان صورت گرفته، این اختلاف را نمی­توان با روش­های آماری مورد آنالیز قرار داد. اما در خرداد ماه از بین سه شهر اشنویه، سلماس و میاندوآب، بالا بودن میزان آلودگی در میاندوآب را می­توان به شرایط اقلیمی همچون آبرفتی بودن و پست بودن منطقه میاندوآب در مقابل کوهستانی بودن دو شهر دیگر مربوط دانست. در شهرستان شاهین­دژ نیز بالا بودن ارتفاع و سردی هوا را در طول بهمن ماه، نسبت به دو شهر دیگر می­توان عامل کاهش آلودگی قلمداد نمود.

 اوج آلودگی کنه­های سخت در بز همزمان با افزایش رطوبت نسبی و میزان بارندگی در بهار پدید می­آید (2 و 4). در چنین شرایطی درجه حرارت مناسب در منطقه بین 13 تا 17 درجه سانتی­گراد می­باشد. در فصل تابستان به­علت کاهش رطوبت نسبی که یکی از عوامل بسیار مؤثر در بقاء کنه در سطح مرتع می­باشد (9)، جمعیت کنه­ها نقصان یافته و ریتم دوم آلودگی در فصل پاییز انجام می­پذیرد که هم سو با افزایش رطوبت نسبی و میزان بارندگی بوده لیکن به­علت کاهش درجه حرارت زیاد محسوس نیست. با توجه به میزان بارندگی و درجه حرارت چنین بحث می­شود که جمعیت فعال کنه بر روی بز با تغییرات جزئی دارای یک اوج بهاره بوده و آغاز فعالیت پیوسته آن را می­توان از مهر یا آبان ماه تصور نمود. در آنالیز آماری نتایج
به­دست آمده، اختلاف معنی­داری، بین تعداد کنه­های جداسازی شده از گوسفندان و بزان در ماه­های مختلف و فصول سال مشاهده گردید (05/0p<).

نتایج حاصل با گزارشات هوگسترال (1980) که کنه­های جنس ریپی سفالوس  و هیالوما را از روی بز از نقاط مختلف ایران در بهار و پاییز  به­صورت فعال گزارش کرده و بیشترین فعالیت آنها را در بهار دانسته، همخوانی دارد (7).

همچنین با مطالعات مظلوم (1350) که اعلام داشته، فصل فعالیت این کنه­ها از اوایل بهار شروع و در خرداد و تیر ماه به حداکثر می­رسد و سپس به تدریج کاهش پیدا کرده و در پاییز کمتر و در زمستان دیده نمی­شود، مطابقت دارد (5). همچنین رهبری (1364) اعلام داشته که در شهرستان ارومیه، افزایش تعداد کنه­ها در بز با دو نوسان بهاره و پائیزه همراه بوده و اوج آلودگی در اردیبهشت است، که با نتایج به­دست آمده در این تحقیق همخوانی نزدیکی دارد (4 و 8).

 بهگام و همکاران (1371) اوج آلودگی گوسفندان و بزان به کنه­ها را در استان آذربایجان غربی در اواسط اردیبهشت تا اواسط خرداد ماه گزارش نموده و اوج دیگر آلودگی را از اواخر مهر تا اواخر آذر اعلام داشته­اند (2).

 به­طور کل نتایج حاصل از تحقیق حاضر با تحقیقات صورت گرفته قبلی در این خصوص در منطقه ارومیه و استان آذربایجان غربی در میزان فراوانی کنه­های سخت در ماه­ها و فصول مختلف سال در بزان همخوانی دارد.

نتایج حاصل با نتایج به­دست آمده توسط رهبری در سال 1364 در ارومیه که میزان آلودگی بزان را 66/42 درصد اعلام داشته (4) مطابقت ندارد که این عدم همخوانی، می­تواند در اثر بهبود وضعیت بهداشتی جایگاه­های پرورش دام و همچنین اجرای برنامه­های مبارزه با انگل­های خارجی با استفاده از سموم مختلف طی سالیان اخیر باشد.

کنه‌های شناسایی شده در روی بزان به ترتیب ریپی سفالوس بورسا،  هیالوما آناتولیکم آناتولیکم، درماسنتور مارژیناتوس  و همافیزالیس پونکتاتا  بودند.

حسینی در سال 1383 در شهرستان ارومیه، در گوسفند و بز،  شایع­ترین گونه کنه را ریپی سفالوس بورسا و کمترین آن را بوفیلوس آنولاتوس اعلام داشته (3)، همچنین بهرامی در سال 1377،دراستان آذربایجان‌غربی فراوانی کنه­ها را در جمعیت دامی و طیور به ترتیب ریپی‌سفالوس، هیالوما، بوفیلوس، درماسنتور و همافیزالیس اعلام داشته است (1). همچنین بهگام در سال 1371 از کنه­های جداسازی شده، به ترتیب هیالوما، ریپی سفالوس، همافیزالیس و درماسنتور را واجد بیشترین میزان آلودگی اعلام داشته است (2)،  هاشم­زاده فرهنگ، در سال 1384 در گزارش خود در شهرستان تبریز، تنوع گونه­ای کنه­های یافت شده را هیالوما آناتولیکم آناتولیکم، ریپی سفالوس بورسا، ریپی سفالوس سانگوئینوس  و کنه همافیزالیس سولکاتا اعلام داشته است (6)  که  این گزارشات با نتایج حاصل از این تحقیق به دلیل نزدیکی مناطق مذکور با استان آذربایجان غربی و یکسان بودن شرایط اقلیمی همخوانی نزدیکی دارد.

 به­طور کل مطالعات صورت گرفته در این تحقیق با مطالعات سایر محققین به­علت مشابهت شرایط اقلیمی مطابقت دارد، هر چند اختلافات جزئی بین نتایج به­دست آمده فعلی و گذشته در پاره­ای موارد وجود دارد (چه در منطقه ارومیه و چه در سایر مناطق) که این اختلافات را می­توان با توجه به تنوع اقلیمی آب و هوائی، اختلاف حساسیت نژادهای مختلف دام در کشور نسبت به آلودگی کنه، مدیریت پرورش و نگهداری دام و
به­کارگیری روش­های متداول (سمپاشی جایگاه نگهداری دام، حمام ضد کنه و...) در مناطق تحت مطالعه تا حدودی توجیه نمود.

مراجع

1. بهرامی، ع. (1377): بررسی انتشار جغرافیایی کنه‌های ایکسودیده و آرگازیده (کنه‌های سخت و نرم) در استان آذربایجان‌غربی، پایان نامه کارشناسی ارشد حشره شناسی پزشکی، دانشگاه تربیت مدرس.
2. بهگام، ع. و همکاران (1371 ):  بررسی انتشار فصلی و جغرافیایی کنه­های دامی در استان آذربایجان غربی، طرح تحقیقاتی شماره 154، مرکز تحقیقات منابع طبیعی و امور دام استان آذربایجان غربی.
3. حسینی، ع. (1383): بررسی آلودگی­های انگل­های خارجی گوسفند و بز در شهرستان ارومیه، پایان نامه شماره 784 دانشگاه ارومیه، صفحات:   4، 12- 10، 25.
4. رهبری، ص.  (1364): بررسی آلودگی به کنه در دامداری­های روستاهای اطراف ارومیه، طرح تحقیقاتی دانشگاه تهران، صفحات: 25-20.
5. مظلوم، ا. (1350): انواع کنه­های یافته شده در ایران و انتشار جغرافیائی آنها، مجله دانشکده دامپزشکی دانشگاه تهران، جلد 27، صفحه: 31-1.
6. هاشم­زاده فرهنگ، ح. (1384):  تنوع گونه­ای و تغییر فصلی کنه­های سخت گوسفندان شهر تبریز و حومه در سال­های 84-83، طرح تحقیقاتی شماره 59، دانشگاه آزاد اسلامی واحد تبریز.
7. Hoogstral, H. (1980): Ixodidae from wild sheep and goats in Iran and medical and veterinary implication. Field muscum of natural history., No: 6.
8. Rahbari, S. (1995): Studies of some ecological aspects of ticks, fauna of west azarbaijan, Iran. Applied Animal Resrarchs of India 7, pp: 189-194.
9. Rechav, Y. (1982): Ecological factors affecting the seasonal activity of the borne ear tick Rhipicephalus appendiculatus. Review of Applied. Entomology. (70) abst 2021, pp: 187-197.
10. Soulsby, E.J.L. (1982): Helminth, Arthropoda and Protozoa of domesticate animals, Baillier Tinda, pp: 456-477, 406-428.