مطالعه فراساختاری سلول‌های جنسی آغازی، اووگونی‌ها و اووسیت‌ها در جنین بز

آسیب‌شناسی درمانگاهی دامپزشکی

مقاله 5، دوره 2، 4 (8) زمستان، اسفند 1387، صفحه 301-308   

نوع مقاله: مقاله علمی پژوهشی

نویسندگان

سید مهدی بانان خجسته^{* 1}؛ رضا رنجبر²؛ نعیم آلبوغبیش²؛ امیر عباس فرشید³؛ محبوبه صالحی⁴

¹گروه علوم جانوری، دانشکده علوم طبیعی، دانشگاه تبریز، تبریز، ایران

²گروه علوم پایه، دانشکده دامپزشکی، دانشگاه شهید چمران، اهواز، ایران

³بخش آسیب شناسی، دانشکده دامپزشکی، دانشگاه ارومیه، ارومیه، ایران

⁴دانش آموخته دامپزشکی، دانشکده دامپزشکی، دانشگاه شهید چمران، اهواز، ایران

چکیده

     طبق شواهد مورفولوژیک، سلول‌های جنسی آغازی از اندودرم خلفی کیسه زرده مشتق شده و به طرف گناد­های رویان مهاجرت می­کنند و بعد از ورود به گنادها، ابتدا به اووگونی­ها و سپس اووسیت­ها تمایز می­یابند. در این مطالعه فراساختار سلول‌های جنسی آغازی، اووگونی­ها و اووسیت­ها در جنین بز مطالعه شده است. به این ترتیب که از  بخش خلفی کیسه زرده جنین­های موجود در مراحل اولیه رشد و نمو (سن زیر 1 ماه) و همچنین از گنادهای جنینهای با سنین بیشتر (سن بیش از 1 ماه) نمونه­های بافتی تهیه و بعد از ثبوت، شستشو با بافر، آب‌گیری و آغشتگی، با استات‌اورانیل و سیترات‌سرب رنگ‌آمیزی شده و توسط میکروسکوپ الکترونی انتقالی مطالعه شدند. نتایج نشان داد که سلول‌های جنسی آغازی دارای اندازه بزرگ، هسته بیضی تا کروی و کروماتین مشبک و هستک هستند و در سیتوپلاسم آن‌ها ذرات فراوان گلیکوژن و اندامک­های مختلف وجود دارد. اووگونی­ها دارای تقسیمات میتوزی فعال بودند. این سلول‌ها دارای غشاء سلولی منظم بوده و به صورت توده­های سلولی مشاهده شدند و شکل کروی و دارای هسته یوکروماتین حاوی یک یا چند هستک، میتوکندری­هایی به شکل کروی و واکوئل­هایی با اندازه‌های مختلف در سیتوپلاسم بودند. اووسیت­ها اندازه بزرگ­تری نسبت به اووگونی­ها داشتند و برخلاف اووگونی­ها فاقد حالت توده­ای بودند.

کلیدواژه‌ها

فراساختار؛ سلول‌های جنسی آغازی؛ اووگونی؛ اووسیت؛ جنین بز

اصل مقاله

مقدمه

 

     احتمالاً بز یکی از اولین نشخوارکنندگانی است که اهلی شده است و مدارک باستان شناسی حاکی از همراهی طولانی مدت انسان و بز می­باشد که به 10000 سال می­رسد (13). تخمین زده می­شود که تعداد کل بزها در جهان حدود 500 میلیون رأس بوده و تقریباً یک سوم تعداد گاوها و گوسفندهای دنیا می‌باشد (3). 5/56 درصد بزهای جهان در آسیا می­باشند به طوری که 94 درصد از این تعداد در کشورهای در حال توسعه هستند (20). در ایران بز تقریباً در تمام مناطق روستایی به علت انطباق با شرایط مختلف اقلیمی به صورت سنتی پرورش و نگهداری می­شود و  محصولاتی نظیر گوشت، شیر، کشمیر و  موهر از آن به دست می­آید (2، 3، 20).

لذا با در نظر گرفتن اهمیت بز به‌ویژه در کشورهای در حال توسعه و با عنایت بر این‌که در مقایسه با دیگر دام­های اهلی، توجه کافی به آن نشده است، انجام تحقیقات مختلف در خصوص جنبه­های گوناگون بیولوژیک این دام با ارزش ضروری به نظر می­رسد.

رده سلول‌های جنسی (Germ cell line) موجود در تخمدان و بیضه، در مراحل اولیه رشد و نمو، تحت عنوان سلول‌های جنسی آغازی می­باشند. طبق شواهد مورفولوژیک مشخص شده است که این سلول‌ها در پستانداران از اندودرم دیواره خلفی کیسه زرده و نزدیک آلانتوئیس مشتق می­شوند (17). سلول‌های فوق سپس به طرف گنادهای رویان مهاجرت کرده و وارد آن‌ها می­شوند و بعد از تکثیر، ابتدا به اووگونی­ها و سپس اووسیت­ها متمایز می­شوند (1). خصوصیات فراساختاری (Ultrastructural) سلول‌های جنسی در مراحل مختلف رشد و تمایز در جنین بعضی از پستانداران مثل موش (14)، رت (8)، خوک (18)، انسان (10) و هم‌چنین جنین پرندگان (9) مطالعه شده است اما در حیوانات اهلی از جمله بز اطلاعاتی در این زمینه وجود ندارد.

با توجه به اهمیت بررسی جنبه­های گوناگون تولید مثل در دام‌های اهلی، مطالعه حاضر به منظور بررسی ویژگی­های فراساختاری سلول‌های جنسی آغازی، اووگونی­ها و اووسیت­ها در زمان تکامل تخمدان و در مراحل ابتدایی رشد و نمو جنینی بز انجام گرفت.

 مواد و روش‌کار

     به منظور بررسی فراساختار سلول‌های جنسی آغازی، از جنین­هایی که در مراحل اولیه رشد و نمو بودند استفاده گردید. به این ترتیب که بعد از خارج کردن جنین­ها از رحم­های جمع‌آوری شده از کشتارگاه و جدا نمودن غشاهای جنینی، سن تقریبی آن‌ها با استفاده از فرمول تخمین سن ارائه شده توسط Gall و همکاران (1994) (Y=2.74X+30.15، Y: سن جنین به روز و X: طول فرق سر تا ریشه دم) محاسبه شد و در 5 جنین با سن کمتر از یک ماه از بخش خلفی کیسه زرده که قابل رؤیت بود، نمونه­های بافتی با طول و عرض و ضخامت 5/0 میلی‌متر تهیه گردید. در 10 جنین ماده با سن بیشتر از ‌1 ماه تا زمان تمایز اووگونی‌ها به اووسیت‌ها، بعد از گشودن دیواره شکمی، از گنادها (هم در مرحله ستیغ تناسلی و هم در حالت تمایز یافته به تخمدان) هم نمونه­هایی به طول و عرض و ضخامت 5/0 میلی‌متر تهیه شد. جهت ثبوت بافتی، نمونه­ها به مدت 24 ساعت در شرایط یخچال و در محلول گلوتارآلدئید 4 درصد با 4/7 pH= نگهداری شدند. نمونه­ها سپس از محلول فوق خارج شده و در محلول گلوتارآلدئید 5/2 درصد به مدت 2 ساعت قرار داده شدند. در مرحله بعد، سه بار و هر بار به مدت 5 دقیقه با محلول فسفات بافر شستشو شدند. ثبوت ثانویه نمونه­ها در محلول تتروکسید اسمیوم 1 درصد به مدت 4 ساعت و در یخچال انجام گرفت و سپس دوباره با بافر شستشو شدند. مرحله آب‌گیری نمونه­ها با استفاده از استن و با غلظت‌های 70، 80، 90 و 96 و دو ظرف حاوی استن 100 درصد که در هر کدام 1 ساعت قرار می­گرفت انجام شد. آغشتگی نمونه­ها توسط مخلوط رزین و استن به نسبت 1:1 و به مدت 1 ساعت و سپس رزین خالص صورت گرفت. قالب‌گیری نمونه­ها در کپسول­های مخصوص و با استفاده از رزین انجام گرفت و توسط دستگاه اولترا‌میکروتوم برش­های نازک 70-60 نانومتری تهیه گردید. در نهایت بعد از رنگ‌آمیزی نمونه­ها با استات اورانیل و سیترات سرب، توسط میکروسکوپ الکترونی انتقالی مدل Philips Biotwin 1100  و میکروولت 75، میکروگراف­های الکترونی لازم تهیه شدند (5).

 

نتایج

     یافته­ها نشان داد که سلول‌های جنسی آغازی که از اندودرم جدا شده و وارد مزانشیم زیرین می­شوند، دارای اندازه بزرگی بوده و از سلول‌های مزانشیمی مجاور قابل تمایز می­باشند. هسته آن‌ها بیضی تا کروی بوده و دارای کروماتین مشبک و هستک‌های مشخص هستند به طوری که هسته بخش اعظم سلول را اشغال می­کند (نگاره 1). در سیتوپلاسم که رنگ روشنی داشت، ذرات فراوان گلیکوژن که به صورت تجمعاتی در قسمت­های مختلف سیتوپلاسم وجود داشتند به همراه قطرات متعدد چربی، ریبوزوم­ها، میتوکندری­ها، دستگاه گلژی، شبکه اندوپلاسمی، میکروتوبول­ها و میکروفیلامنت­ها مشاهده شدند (نگاره‌های 2 و 3). محدوده سیتوپلاسمی این سلول‌ها نامنظم بوده و به علت وجود پاهای کاذب متعدد، آمیبی شکل بودند.

در جنین­های با سن بیشتر از یک ماه و در بررسی ستیغ تناسلی و تخمدان­ها، مشخص شد که بعد از تمایز سلول‌های جنسی آغازی به اووگونی­ها، سلول‌های اخیر به طور فعال دارای تقسیمات میتوزی هستند. این سلول‌ها غشاء سلولی منظم و صافی داشتند و به صورت توده­هایی در حال تقسیم (آشیانه­های سلولی) مشاهده شدند. اووگونی­ها با توجه به دارا بودن شکل کروی، هسته یوکروماتین با موقعیت مرکزی و وزیکولی حاوی یک یا چند هستک از سلول‌های سوماتیک که هسته­هایی با اشکال مختلف و بعضاً حاوی کروماتین متراکم داشتند، قابل تشخیص بودند (نگاره 4). در سیتوپلاسم اووگونی­ها تعداد زیادی میتوکندری با اشکال کروی (نگاره 5) و هم‌چنین شبکه اندوپلاسمیک خشن و ریبوزوم­های فراوان مشاهده شد در حالی که شبکه گلژی زیاد مشخص نبود و تعداد کمی قطرات چربی وجود داشت (نگاره‌ های 6 و 7). هم‌چنین واکوئل­هایی با اندازه­های مختلف در سیتوپلاسم وجود داشت و میکروتوبول‌ها و میکروفیلامنت­ها عمدتاً در زیر غشاء سلولی مشاهده شدند. اووسیت­ها که با افزایش سن جنین و تمایز سلول‌های فولیکولی و آغاز تقسیم میوز قابل تشخیص بودند، اندازه بزرگتری نسبت به سلول‌های اووگونی داشتند. برخلاف اووگونی­ها، اشکال میتوزی و تشکیل آشیانه سلولی در سلول‌های اووسیت­ مشاهده نشد. تعداد  میتوکندری­ها در اووسیت­ها نسبت به اووگونی­ها بیشتر بوده و هم‌چنین واکوئل‌های بیشتری با اندازه­های مختلف در سیتوپلاسم سلول‌های اووسیت مشاهده گردید (نگاره‌ های 8، 9 و 10).

 

 

نگاره1-  سلول جنسی آغازی با اندازه بزرگ و هسته کروی حاوی چند هستک (فلش) قابل مشاهده می‌باشد (استات اورانیل و سیترات سرب، 1850×)

 

 

 

نگاره2-  سیتوپلاسم سلول جنسی آغازی حاوی قطرات چربی فراوان (فلش) (استات اورانیل و سیترات سرب، 3400×).

 

 

 

 

 

 

 

 

نگاره3-  دانه‌های گلیکوژن (فلش ) در سیتوپلاسم سلول جنسی آغازی (استات اورانیل و سیترات سرب، 7400×).

 

 

 

نگاره4- سلول اووگونی با شکل کروی، هسته یوکروماتین دارای دو هستک مشخص در تخمدان جنین با mm 42= CRL (استات اورانیل و سیترات سرب، 2500×).

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

نگاره5-  میتوکندری‌های کروی (فلش) در سیتوپلاسم سلول اووگونی در تخمدان جنین با mm 74= CRL (استات اورانیل و سیترات سرب، 4200×).

 

 

نگاره6-  واکوئل (فلش ) به رنگ روشن و قطره چربی (سر فلش) به رنگ تیره در سیتوپلاسم سلول اووگونی در تخمدان جنین با mm 74= CRL (استات اورانیل و سیترات سرب، 13500×).

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

  نگاره7-  شبکه اندوپلاسمیک خشن (فلش) به طور گسترده در سیتوپلاسم سلول اووگونی در تخمدان جنین با mm 42= CRL (7400×) مشاهده می‌شود. یک قطره چربی (سرفلش) نیز در تصویر مشخص است.

 

 

نگاره8-  سلول اووسیت در تخمدان جنین با mm 270= CRL (استات اورانیل و سیترات سرب، 560×). در این سلول هسته‌ای کروی با هستک و قطرات چربی در سیتوپلاسم، سلول‌های گرانولوزا (سرفلش) در اطراف اووسیت (O) مشاهده می‌شوند.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

نگاره9- تعداد زیادی میتوکندری (فلش) در سیتوپلاسم اووسیت در تخمدان جنین با mm 270= CRL (استات اورانیل و سیترات سرب، 2500×) مشاهده می‌شود.

 

 

نگاره10-واکوئل‌های متعدد (فلش) در سیتوپلاسم سلول اووسیت در تخمدان جنین با mm 270= CRL (استات اورانیل و سیترات سرب، 3400×).

 

 

 

 

 

 

 

بحث و نتیجه‌گیری

Motta      و همکاران (1997) گزارش کرده­اند که در انسان از هفته نهم بعد از لقاح، سلول‌های جنسی آغازی در حال تکثیر در تخمدان به سلول­های اووگونی تمایز می­یابند و اگرچه سلول­های اووگونی در حالت کلی مشابه سلول‌های جنسی آغازی می­باشند، اما ویژگی آ‌ن‌ها این است که دارای فعالیت میتوزی زیادی بوده و تمایل به تشکیل توده­هایی از سلول‌های در حال تقسیم که دارای اشکال کروموزومی مشابهی بوده و با پل‌های بین سلولی به هم متصل هستند، می­باشند (17). به عقیده Gondos (1984)، تشکیل این نوع سنسیتیوم­ها ناشی از تقسیم ناکامل جسم سلولی به هنگام وقوع تقسیمات میتوزی سریع می­باشد (11). Motta و همکاران (1997) اظهار کرده­اند که پل‌های بین سلولی احتمالاً در تمایز و یا دژنراسیون یک رده از سلول‌های جنسی در درون هر آشیانه سلولی نقش دارند (17). نتایج این بررسی در مورد ویژگی­های سلولی اووگونی­ها نظیر دارا بودن شکل کروی سلول، هسته وزیکولی یوکروماتین و حاوی یک یا چند هستک به همراه وجود شبکه اندوپلاسمی خشن، ریبوزوم­ها و میتوکندری­ها در سیتوپلاسم مشابه یافته­های Sathananthan و همکاران (2000) و Motta و همکاران (1997) در انسان می­باشد (17 و 19). هر چند که برخلاف گزارش Sathananthan و همکاران در انسان، که میتوکندری­هایی به شکل کشیده و ماتریکس متراکم و کریستاهای لوله­ای بزرگ، مشاهده کرده­اند، در این مطالعه میتوکندری­ها اغلب به شکل کروی و ماتریکس غیرمتراکم مشاهده شد.

Baker  و Franchi ( 1967)، Byskov (1982) و Makabe و همکاران (1991)، گزارش کرده­اند که در سلول‌های اووگونی گنجیدگی­های لیپیدی و گلیکوژن از نظر اندازه و تعداد کاهش می­یابد که مشابه یافته­های  این پژوهش می­باشد (4، 6 و 15).

طبق گزارش Gondos و همکاران (1986)، در انسان 13-12 هفته بعد از لقاح، سلول­های اووگونی­ در حال تکثیر در قسمت داخلی قشر تخمدان قرار گرفته و شروع به تمایز به سلول­های اووسیت می­نمایند (12).

در این بررسی، سلول­های اووسیت اندازه­ای به مراتب بزرگتر از سلول­های اووگونی­ داشتند و هسته آن‌ها یوکروماتین و کروی بوده و دارای چند هستک بود و مراحل مختلف میوز را نشان می­دادند و تعداد میتوکندری­ها و واکوئل‌ها در سیتوپلاسم آن‌ها افزایش یافته بود. این یافته­ها مشابه نتایج حاصله توسط  Motta و همکاران (1997) در انسان می­باشد. این محققین هم‌چنین گزارش کرده­اند که در سلول­های اووسیت نیز مشاهده پل‌های بین سلولی غیرمعمول نمی­باشد و در سیتوپلاسم این سلول‌ها میتوکندری­ها در طول سطح خارجی غشاء هسته که اغلب همراه با میکروتوبول‌ها می­باشند، قرار می­گیرند و دستگاه گلژی در نزدیک هسته قرار می­گیرد (17). بر اساس نظر Makabe و همکاران، قطبی شدن اندامک­ها در نزدیک هسته که برای متابولیسم اووسیت در مراحل اولیه ضروری می­باشد، بستگی به فعالیت میکروتوبول‌ها دارد (16).

در این مطالعه، فراساختار سلول‌های جنسی آغازی فقط در مرحله­ای انجام گرفت که این سلول‌ها از اپی‌تلیوم کیسه زرده در حال جدا شدن بوده و در مزانشیم زیرین قرار داشتند. در بررسی حاضر مشخص شد که سلول‌های جنسی آغازی دارای اندازه بزرگ، هسته درشت و بیضی تا کروی حاوی کروماتین مشبک و هستک­های واضح، وجود ذرات متعدد گلیکوژن و قطرات چربی در سیتوپلاسم به همراه ریبوزوم­ها، شبکه اندوپلاسمیک خشن، شبکه گلژی و تعداد زیادی میتوکندری  می­باشند.

نتایج مشابهی در مطالعه بر روی موش توسط Jeon و Kennedy (1973) (14)، Spiegelman و Bennet (1973) (21)، Zamboni و Merchant (1973) (22)، در رت توسط Eddy و Clark (1975) (8)، در خوک توسط Pelliniemi (1976) (18)، جوجه توسط Fujimoto و همکاران (1975) (9) و انسان توسط Fujimoto و همکاران (1977) (10) و Motta و همکاران (1997) به‌دست آمده است (17).

با این وجود تفاوت­های ساختاری در این سلول‌ها و در آمنیونداران مختلف وجود دارد. سلول‌های جنسی آغازی در جوندگان دارای گلیکوژن و چربی کمی می­باشند اما تعداد ریبوزوم­های آن زیاد است ولی در انسان و جوجه سلول‌های جنسی آغازی مقدار زیادی گلیکوژن و چربی و نیز ریبوزوم‌های متعدد دارند (10).

در مورد وجود مقدار زیادی گلیکوژن در این سلول‌ها، Clawson و Domm (1963) اظهار داشته­اند که این ماده به عنوان منبع انرژی لازم در زمان مهاجرت سلول‌های جنسی آغازی در جوجه عمل می‌نماید (7). Fujimoto و همکاران (1977) همین نظریه را در مورد سلول‌های جنسی آغازی انسان ارائه نموده­اند (10).

در بررسی حاضر مشخص گردید که شکل سلول‌های جنسی آغازی آمبوئید و بزرگ بوده و دارای پاهای کاذب متعدد می‌باشند. Fujimoto و همکاران (1977) (10) و Motta و همکاران نیز در انسان گزارش مشابهی ارائه کرده­اند (17). هم‌چنین در موش و جوجه همین ویژگی مشاهده شده است (10 و 22).

در بررسی فراساختار  سلول‌های جنسی آغازی،  Fujimotoو همکاران (1977) مشاهده کرده­اند که گاهاً در سیتوپلاسم این سلول‌ها، میکروتوبول‌ها و میکروفیلامنت­ها وجود دارند. این ساختارها امکان دارد در تغییر شکل و ایجاد پاهای کاذب در زمان مهاجرت نقش داشته باشند. بنابراین نتیجه گرفته می­شود که حرکت آمبوئید، حداقل مکانیسم مهمی در مهاجرت سلول‌های جنسی آغازی می­باشد (10). با این وجود، Jeon و Kennedy (1973) اظهار داشته­اند که در موش حرکات آمبوئید سلول‌های جنسی آغازی سؤال برانگیز است، چرا که در تعداد کمی از سلول‌های جنسی آغازی پاهای کاذب مشاهده شده است. همین محققین معتقدند که سلول‌های جنسی آغازی به طور غیرفعال و به دنبال حرکت مورفوژنتیک اندودرم کیسه زرده که برای تشکیل روده می­باشد، مهاجرت می­کنند و پاهای کاذب احتمالاً در نتیجه این حرکت به وجود می­آیند (14). ولی  Fujimotoو همکاران (1977) معتقدند که این حرکت مورفوژنتیک ممکن است فقط در مرحله­ای که آن‌ها از اپی‌تلیوم روده جدا می­شوند، نقش داشته باشد (10).

مراجع

1. قاضی، س. ر.، رادمهر، ب. و رشیدی، ه. ا.ه (1372): جنین شناسی حیوانات اهلی، مکانیسم‌های رشد تکاملی و ناهنجاری­ها. تألیف دلاهونتا، الکساندر و نودن، درو،ام. انتشارات دانشگاه شیراز، صفحات: 602-571.
2. ناظر عدل، ک. (1366): نژادها، نگهداری و ناهنجاری­های ارثی در بز. انتشارات واحد فوق برنامه بخش فرهنگی دفتر مرکزی جهاد دانشگاهی تبریز، صفحات: 6-5، 17-15، 55-54.
3. ولی­زاده، ر. (1375): پرورش بزهای شیری. تألیف بارتلت، ا. انتشارات دانشگاه فردوسی مشهد، شماره 208، صفحات: 9-5.
4. Baker, T.G. and Franchi, L.L. (1967): The fine structure of oogonia and oocytes in human ovaries. Journal of Cell Sciences, 2: 213- 224.
5. Bozzola, j.j. and Russel, L.D. (1992): Electron Microscopy, Principles and Techniques for Biologists, Jones and Bartlett Publishers, London, pp: 16- 38.
6. Byskov, A.G. (1982): Primordial germ cells and regulation of meiosis. In: Austin, C.R. and Short, R.V. (eds), Reproduction in Mammals. 1. Germ cells and Fertilization. 2nd ed., Cambridge University Press, London, pp: 1- 16.
7. Clawson, R.C. and Domm, L.V. (1963): Developmental changes in glycogen content of primordial germ cells in chick embryo. Proceedings of the society for experimental biology, 112: 533- 537.
8. Eddy, E.M. and Clark, J.M. (1975): Electron microscopic study of primordial germ cells in the rat. In: Electron Microscopic Concepts of Secretion: Ultrastructure of Endocrine and Reproductive Organs. Hess, M.John.Willey and Sons Ed, New York, pp: 151- 167.
9. Fujimoto, T., Ukeshima, A. and Kiyofuji, R. (1975): Light and electron microscopic studies on the origion and migration of the  primordial germ cells in chick. Acta Anatomia Nipponica, 50: 22- 40.
10. Fujimoto, T., Miyayama, Y. and Fuyuta, M. (1977): The origion and migration and fine morphology of human primordial germ cells. Anatomical Record, 188: 315- 330.
11. Gondos, B. (1984): Germ cell differentiation and intercellular bridges.In: Van Blerkon, J. and Motta, P. M. (eds). Ultrastructure of Reproduction, Gametogenesis, Fertilization and Embryogenesis Martinus Nijhoff Publishers, The Hauge, Boston, pp: 31- 45.
12. Gondos, B., Westergaard, L. and Byskov, A.G. (1986): Initiation of oogenesis in human fetal ovary: ultrastructural and squash preparation study. American Journal of Obstetrics and Gynecology, 155: 189- 195.
13. Gordon, I. (1997): Controlled Reproduction in Sheep and Goats. Cab International, New York, pp: 351- 353.
14. Jeon, K.W. and Kennedy, J.R. (1973): The primordial germ cells in early mouse embryo: light and electron microscopic studies. Developmental Biology, 31: 275- 284. 
15. Makabe, S., Naguro, T. and Nottola, S.A. (1991): Migration  of  germ cells, development of the ovary and folliculogenesis. In: Familiari, G., Makabe, S. and Motta, P.M. (eds), Ultrastructure of the Ovary, Kluwer Academic Publishers, Boston, pp: 1- 27.
16. Makabe, S., Naguro, T. and Motta, P.M. (1992): A new approach to the study of ovarian follicles by scanning electron microscopy and ODO maceration. Archive for Histology and Cytology, 55: 183- 190. 
17. Motta, P.M. , Makabe, S. and Nottola, S.A. (1997): The ultrastructure of human reproduction. The natural history of the female germ cell: origion, migration and differentiation inside the developing ovary. Human Reproduction Update, 3: 281- 295.
18. Pelliniemi, L.J. (1976): Ultrastructure of the indifferent gonad in male and female pig embryos. Tissue and Cell, 8: 163- 174.
19. Sathananthan, A.H. , Selvaraj, K. and Trounson, A. (2000): Fine structure of human oogoina in the foetal ovary. Molecular and Cellular Endocrinology, 161: 3- 8.
20. Smith, M.C. and Sherman, D.M. (1994): Goat Medicine. Lea and Febiger, Pennsylvania, pp: 1- 2.
21. Spiegelman, M. and Bennet, D. (1973): A light and electron microscopic study of primordial germ cells in the early mouse embryo. Journal of Embryology and Experimental Morphology, 30: 97- 118.
22. Zamboni, L. and Merchant, H. (1973): The fine morphology of mouse primordial germ cells in extragonadal locations. American Journal of Anatomy, 137: 229- 336.