بیماری هاری و وضعیت آن در ایران

آسیب‌شناسی درمانگاهی دامپزشکی

مقاله 9، دوره 2، 4 (8) زمستان، اسفند 1387، صفحه 337-343   

نوع مقاله: مقاله علمی پژوهشی

نویسندگان

محمّدقلی نادعلیان^{* 1}؛ حسن تاج بخش²؛ محمدرضا مخبردزفولی¹؛ علی رضاخانی³؛ سوسن سیمانی¹؛ محمود بلورچی¹

¹گروه علوم درمانگاهی، دانشکده دامپزشکی، دانشگاه تهران، تهران، ایران

²گروه پاتوبیولوژی، دانشکده دامپزشکی، دانشگاه شیراز، شیراز، ایران

³گروه علوم درمانگاهی، دانشکده دامپزشکی، دانشگاه شیراز، شیراز، ایران

چکیده

     هاری یکی از بیماری‌های عفونی، خطرناک، شدیداً کشنده و مشترک بین انسان و حیوان می‌باشد. این بیماری در بسیاری از کشورهای جهان وجود دارد و در ایران به شکل بومی یکی از مشکلات مهم بهداشت عمومی به شمار می‌رود. اکثر حیوانات خونگرم نسبت به این بیماری حساس هستند. انتقال بیماری از راه گازگرفتن حیوانات مبتلا به انسان و حیوان انجام می‌گیرد. بزاق مبتلایان منبع سرشاری از ویروس هاری است. هاری در کشورهایی چون اسکاندیناوی، بریتانیا، ایرلند، اسکاتلند، استرالیا، نیوزلاند دیده نمی‌شود. این حالت بیشتر در ارتباط با وضعیت جغرافیایی این کشورها به ویژه محصور بودن آن‌ها به وسیله آب می‌باشد. اما در کشورهایی مانند ایالات متحده آمریکا، کانادا، اروپا و ایران هاری بومی است. انتقال دهندگان اصلی بیماری سگ، گوشتخواران وحشی(مخصوصاً گرگ) و هم چنین روباه هستند. هاری حدود 2300 سال قبل از میلاد شناخته شده است و به‌نظر می‌رسد سگ به عنوان ناقل اصلی باشد. دانشمندانی مانند ابوعلی‌سینا، سید اسماعیل جرجانی و .... بیماری هاری را توصیف و آن‌را شرح داده‌اند. لوئی پاستور درمان ضد هاری و واکسیناسیون را در سال 1885 میلادی ارائه داد. در سال 1299 شمسی انستیتو پاستور ایران بنا نهاده شد و امروزه بیش از 300 مرکز درمان ضد هاری در کشور به امر درمان هاری مشغول فعالیت می‌باشند. بیش از 000/100 نفر در سال به علت گزش حیوانات مشکوک به هار به ویژه سگ در ایران درمان ضد هاری می‌شوند. طبق گزارش انستیتو پاستور ایران در سال 1380 تعداد 421 نمونه مثبت بوده است که سه مورد انسانی است. سال 1381 تعداد 356 نمونه مثبت بوده است که 6 مورد آن انسانی، سال 1382 تعداد 319 نمونه مثبت بوده است که 10 مورد آن انسانی و 1383 تعداد 325 نمونه مثبت بوده است که 5 مورد انسانی است. می‌توان گفت به طور متوسط سالی 6 مورد هاری انسانی داشتیم که همگی منجر به مرگ شده است. با توجه به روند رو به افزایش حیوان گزیدگی و مبتلایان هاری در حیوان و انسان مسئولین امر اعم از سازمان دامپزشکی کشور، وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی، شهرداری، وزارت کشور و ... باید برنامه‌های کارا و عملی در ارتباط با واکسیناسیون سگ‌ها، اتلاف سگ‌های ولگرد و روش‌های مناسب جهت کنترل و واکسیناسیون وحوش حساس به بیماری را در دستور کار خود قرار داده و مسئله را جدی بگیرند تا این بیماری مشترک بین انسان و دام و معضل بهداشتی – اقتصادی را به حداقل برسانند.

کلیدواژه‌ها

هاری؛ ایران؛ هاری حیوانی و انسانی

اصل مقاله

مقدمه

 

     هاری یکی از بیماری‌های عفونی، خطرناک، شدیداً کُشنده و مشترک بین انسان و حیوان می‌باشد. بیماری در بسیاری از کشورهای جهان از جمله ایران وجود دارد و در ایران به صورت بومی یکی از مشکلات مهم به شمار می‌رود. اکثر حیوانات خون‌گرم نسبت به این بیماری حساس هستند. عامل بیماری ویروس عصب دوست (Neurotrop)، از جنس لِساویروس‌ها و از خانواده رابدوویریده است. معمولاً انتقال بیماری از حیوان مبتلا به انسان یا حیوان دیگر از راه گازگرفتگی و آلوده شدن زخم به ویروس هاری که به وفور در بزاق حیوان گزنده وجود دارد، انجام می‌گیرد. انتقال بیماری از راه‌های دیگری مانند استنشاق، پیوند قرنیه و یا به وسیله خراش ناشی از پنجه آغشته به بزاق حاوی ویروس نیز امکان‌پذیر است. ولی از این طُروق به ندرت انجام پذیر است (1، 7، 9 و 10).

دوره کمون بیماری در انسان متغیر و معمولاً از یک تا سه ماه می‌باشد و این زمان می‌تواند کوتاه‌تر از یک ماه و طولانی‌تر از سه ماه نیز باشد. می‌توان گفت تغییرات طول دوره کمون با عواملی چون محل جراحت، تعداد ویروس وارد شده، شدت جراحات، سوش ویروس، سن و وضعیت ایمنی مجروح ارتباط دارد. لازم به ذکر است پس از ظهور نشانه‌های بالینی، هاری غیرقابل درمان و مرگ انسان یا حیوان حتمی است. دوره کمون بیماری در حیوانات بین سه هفته تا شش ماه متغیر است ولی موردی در سگ که در انگلستان پس از شش ماه از قرنطینه آزاد شده بود پس از سه ماه توانسته بود هاری را انتقال دهد. بیماری در حیوانات به دو شکل خاموش و بی‌صدا (Dump) و خشمگین(Furious) دیده می‌شود که در گاو بیشتر به شکل فلجی و ساکت تظاهر می‌یابد (1، 5، 6 و 9 ).

هاری در کشورهایی چون اسکاندیناوی، بریتانیای بزرگ، ایرلند، اسکاتلند، استرالیا، نیوزلاند و جزایر انگلیس دیده نمی‌شود. این حالت بیشتر در ارتباط با وضعیت جغرافیایی این کشورها به ویژه محصور بودن آن‌ها به وسیله آب می‌باشد. اما در کشورهایی مانند ایالات متحده آمریکا، کانادا، اروپای غربی و ایران بیماری بومی است. در بعضی مناطق مانند آمریکای مرکزی، جنوبی و مالزی سرزمین‌هایی که آب و هوای آن گرمسیری است و جمعیت زیادی از پستانداران وحشی آلوده و موجب تکثیر ویروس می‌شوند موجب انتقال بیماری شده و هاری به شکل اپیزئوسی دیده می‌شود (9 و 10 ).

انتقال دهندگان اصلی بیماری سگ، گوشتخواران وحشی (مخصوصاً گرگ) و هم چنین روباه و برخی از حیوانات دیگر هستند که عمدتاً از سگ به نشخوارکنندگان انتقال می‌یابد که سرانجام آن مرگ می‌باشد (1 و 5). چنانچه در سال 1379، نُه مورد بیماری هاری انسانی در ایران مشاهده گردیده است که اکثراً ناشی از گزش سگ بوده است (5).

مختصری از تاریخچه هاری

     بیماری هاری حدود 2300 سال قبل از میلاد شناخته شده است و به نظر می‌رسد ابتدا سگ به عنوان ناقل اصلی و برای اولین بار بیماری در این حیوان شناخته شده است. در مجموعه قوانین سومری شهر اشنونا حدود 1885 قبل از میلاد ذکر شده است چنانچه سگی دیوانه باشد و از طرف مقامات به صاحب آن اطلاع داده شده باشد و وی آن‌را در قفس نیندازد، در صورتی که بعداً این سگ فردی را گاز گرفت و مرگ وی را موجب گردد صاحب سگ باید دو سوم یک مینا نقره پرداخت نماید، که این موضوع بر شناخت بیماری و قابلیت انتقال آن اشاره دارد. دموکریتوس در قرن پنجم قبل از میلاد بیماری را به صورت دقیقی شرح داده است. همین طور ارسطو به سال 340 قبل از میلاد بیماری را در سگ توصیف و انتقال هاری را از سگ به انسان و سایر حیوانات ذکر نموده‌اند (2، 3 و 8).

سلسوس (Celsus) پزشک و مورخ یونانی انتقال بیماری از سگ به انسان را حدود 100 سال بعد از میلاد مطرح ساختند و در کتاب پزشکی خود آب دهان سگ‌های مبتلا را مسری دانسته و کلمه هیدروفوبیا (Hydrophobia) یا ترس از آب را نیز شرح داده‌اند و به منظور پیشگیری از ابتلا به این بیماری، سوزانیدن محل گزش سگ‌های هار را در انسان تجویز نموده است (7).

در اوستا بندهای 38- 35 باب 13 وندیداد هم از سگ هار به عنوان سگ دیوانه یاد شده است و ذکر شده است سگ دیوانه را باید مثل انسان معالجه کنند و حیوان را مقید نمایند. پزشکان و دامپزشکان بزرگ ایرانی نیز در مورد هاری سخن‌ها گفته و بیماری را به خوبی شرح داده‌اند. محمّدابن‌زکریای رازی در جلد نوزدهم کتاب الحاوی در مورد نشانه‌های سگ هار مطالب جالبی دارد. همین‌طور ابوعلی‌سینا در قانون نکات جالبی در مورد هارگزیده دارد و موضوعی را ذکر می‌کند که آن را باید کشف سرم درمانی محسوب کرد. قابل ذکر است که این مسئله حدود 900 سال قبل از کشف و کاربرد این شیوه ابراز شده است (2 و 3).

سیداسماعیل‌جرجانی (531- 434 ه–ق) هم در کتاب نهم ذخیره خوارزمشاهی بیماری هاری را که از گزش سگ، گرگ و شغال به وجود می‌آید اشاره نموده‌اند. به‌هرحال در این مختصر ذکر گفته‌های دانشمندانی که درباره هاری سخن به میان آورده‌اند، نمی‌گنجد ولی همکار دانشمند بنده جناب آقای دکتر  حسن‌ تاج‌بخش به تفصیل مطالعات مربوط به تاریخچه هاری را در جلدهای اوّل و دوّم تاریخ دامپزشکی و پزشکی ایران بیان داشته‌اند (2 و 3). بالاخره لوئی پاستور بزرگمرد عرصه علم پزشکی و دانشمند فرانسوی در سال 1881 میلادی اوّلین آزمایش خود را با بزاق کودکی که از بیماری هاری مرده بود شروع کرد. وی ابتدا ویروس هاری کوچه یا ویروس وحشی را به مغز خرگوش تزریق نمود. این عمل را یعنی تزریق مغز آلوده خرگوش به مغز خرگوش سالم را آنقدر ادامه داد تا دوره کمون کاهش یافت و قدرت بیماری‌زایی ویروس برای انسان کمتر شد و این ویروس را ویروس ثابت (Fixed Virus) نامید.

لوئی پاستور نخاع این خرگوش‌ها را در ظرف‌های حاوی پتاس آویزان می‌کرد و برحسب طول مدت نگه‌داری در پتاس از بیماری‌زایی ویروس کاسته می‌شد. بدین ترتیب ایمن سازی سگ‌ها با تزریق زیرجلدی سوسپانسیون محتوی قطعه کوچکی از نخاع انجام می‌گرفت. اوّلین تزریق با قطعه‌ای از نخاع که مدت طولانی در هوای خشک نگه‌داری شده و قدرت بیماری‌زایی خود را از دست داده بود شروع و با تزریقات بعدی که به تدریج حدت آن‌ها افزایش می‌یافت ادامه پیدا کرد. در اوّلین آزمایش خود 50 قلاده سگ نسبت به ویروس هاری ایمن شدند که این تجارب منتج به اکتشاف درمان ضد هاری گردید (7).

پاستور اولین گزارش مفصل خود را در مورد پیشگیری هاری در سال 1885 میلادی به آکادمی علوم فرانسه ارائه داد. قابل توجه است که در روز ششم ژوئیه سال 1885 میلادی پسر بچه 9 ساله ای به نام  ژوزف میستر (Joseph Mister) از شهر آلزاس فرانسه که از 14 نقطه بدن توسط یک سگ مجروح گردیده بود به لوئی پاستور مراجعه نمود. پاستور با درک این مسئله که به احتمال قوی مرگ این پسر بچه حتمی است تصمیم گرفت همان روشی را که با موفقیت در مورد سگ‌ها به کار گرفته بود بر روی این بچه اعمال نماید. لذا اولین تزریق را با نخاع خشک شده 15 روزه از راه زیرپوستی در اطراف ناف انجام داد و سپس 13 تزریق دیگر را که هر یک به تدریج افزایش حدّت می‌یافت اعمال نمود و سپس بچه را از مرگ حتمی نجات داد. ژوزف میستر به پاس حق شناسی در سن جوانی دربانی انستیتو پاستور را پذیرفت و دین خود را به لوئی پاستور ادا نمود. با این توصیف لوئی پاستور بزرگترین خدمت را به بشریت نمود و به پیشنهاد ایشان اولین انستیتو پاستور در شهر پاریس تأسیس گردید (7).

قابل ذکر است که در سال 1299 شمسی انستیتو پاستور ایران بنا نهاده شد و در طول حیاتش خدمات شایسته‌ای را در ارتباط با تشخیص، واکسیناسیون و درمان هاری انجام داده است و یکی از معتبرترین رفرانس‌های جهانی است. هم‌چنین بیش از 300 مرکز درمان ضد هاری در نقاط مختلف کشور در امر درمان هاری مشغول به فعالیت می‌باشد (7).

وضعیت بیماری هاری دامی و انسانی در ایران

همان‌طور که ذکر شد بیماری هاری چه در دام و چه در انسان در کشور ایران از زمان‌های بسیار قدیم وجود داشته است و به عبارت دیگر در کشور ما این بیماری بومی است. امروزه بیش از 000/100 نفر در سال به علت گزش حیوانات مشکوک به هار به ویژه سگ در کشور درمان ضد هاری می‌شوند. مثالی در این مورد می‌تواند گویای وضعیت هاری باشد. در سال 1360 که اوج مبتلایان هاری حیوانی در تهران به 59 مورد و به تأئید انستیتو پاستور ایران نیز رسید، طرحی تحت عنوان مبارزه با هاری و از بین بردن سگ‌های ولگرد در شهر تهران به اجرا گذاشته شد. نهایتاً در سال 1367 تهران عاری از هاری شد و تا سال 1379 ادامه یافت یعنی 13 سال بیماری هاری از تهران رخت بربست. ولی به علّت جدی گرفته نشدن و ادامه نیافتن این طرح در سال 1379 در نیاوران تهران گربه‌ای که شخصی را مجروح کرده بود توسط انستیتو پاستور ایران هار تشخیص داده شد که تا سال 1381 چهار مورد دیگر گربه هار و یک مورد گاو هار که توسط سگ هار در شمال شرقی تهران (گلن دواک) گزیده شده بود تشخیص داده شد (5). نه تنها این مسئله در تهران صادق است بلکه موارد مثبت هاری حیوانی و انسانی در مناطق دیگر نیز رو به افزایش است . حال جداول شماره 1 و 2 هاری حیوانی، انسانی و تعداد درمان‌شدگان از سال 2004- 2001 میلادی (1383-1380شمسی) که توسط انستیتو پاستور ایران تأئید و ارائه شده است، در زیر آورده می‌شود. ناگفته نماند که موارد هاری حیوانی و انسانی بیشتر از این تعداد است چون بسیاری از افراد یا دام‌های مورد گزش و یا حیوانات گزنده به انستیتو پاستور ارجاع داده نمی‌شوند.

 

 

جدول 1- آمار موارد هاری حیوانی، انسانی و تعداد درمان شدگان از سال 2001 لغایت 2004 میلادی           

 

سال	تعداد کل نمونه ارسال	تعداد کل موارد مثبت	سگ	گاو	گوسفند	گربه	گرگ	روباه	شغال	الاغ و اسب	غیره	تعدادکل انسان درمان شده علیه بیماری	تعداد کل موارد هاری انسانی
2001م 1380ش	616	421	83	248	22	2	21	13	6	15	8	86421	3
2002م 1381ش	559	356	87	180	32	2	27	7	7	7	1	93216	6
2003م 1382ش	524	319	73	162	32	0	16	3	8	10	5	99861	10
2004م 1383ش	531	325	79	146	32	4	16	11	10	16	4	113542	5

 

   منبع: انستیتو پاستور ایران

 

 

 

 

 

جدول 2- هاری حیوانی در استان تهران از سال 2001 تا 2004 میلادی منبع: انستیتو پاستور ایران 

 

سال	سگ		گاو		گربه		روباه		گرگ		شغال		گوسفند و بز		اسب و الاغ		متفرقه		جمع کل
	+	_	+	-	+	-	+	-	+	-	+	-	+	-	+	-	+	-	+	-
2001م 1380ش	1	9	1	1		4	2		1							1	1	11	6	26
2002م 1381ش	2	5	4	2	1	8	1	3						2				13	8	33
2003م 1382ش		4	4	3		9	2	1	1		1							13	8	30
2004م 1383ش		2	1		2	8	1		1		1			1				20	6	31

 

بر اساس آمار و اطلاعات گزارش شده روند حیوان گزیدگی رو به افزایش است و بیشترین موارد هاری را حیوانات به ترتیب گاو، سگ، گوسفند، گرگ، تک سمی‌ها، روباه، شغال، گربه و غیره به خود اختصاص می‌دهند (جدول 1). همان‌طور که این جدول نشان می‌دهد در بین حیوانات گوشتخوار سگ بیشترین موارد مثبت و سپس گرگ، روباه و شغال در درجات بعدی قرار دارند. بنابراین می‌توان گفت که در مملکت ما سگ چه از نظر ابتلا به بیماری هاری و چه از نظر گزش در درجه اوّل اهمیت قرار دارد. همان‌طور که قبلاً گفته شد به طور مقطعی اتلاف سگ‌های ولگرد (در سال 1360) در تهران و یا طرح واکسیناسیون سگ‌ها در سال 74-1373 در استان خراسان (8) توانست در این دو استان درصد مبتلایان به هاری را به طور معنی‌داری کاهش دهد ولی عدم تداوم طرح موجب شد مجدداً مبتلایان به هاری رو به افزایش بگذارد. روش‌هایی که تا اندازه زیاد می‌تواند در کاهش مبتلایان به هاری مؤثر واقع شود یکی واکسیناسیون سگ‌های صاحبدار و سگ‌های ولگرد است، دیگری جمع آوری و معدوم نمودن سگ‌های ولگرد که متأسفانه در این دو موردی که در فوق گفته شد به علت عدم تداوم و جدی نگرفتن مسئله ثمری نداشته است. آماری از سازمان دامپزشکی کشور در رابطه با واکسیناسیون سگ‌ها که در جدول 3 آمده است نشان‌دهنده این موضوع است که تنها 25 تا 30 درصد سگ‌ها تحت پوشش واکسیناسیون هستند در صورتی‌که حداقل باید بین 70 تا 80 درصد سگ‌ها واکسینه شوند تا بتوان تا اندازه‌ای بیماری هاری را کنترل نموده.

جدول 3- واکسیناسیون سگ‌ها طبق گزارش دفتر مبارزه با بیماری‌های دامی دامپزشکی کل کشور

سال 1380	171409قلاده سگ
سال 1381	219423 قلاده سگ
سال 1382	236894 قلاده سگ
سال 1383	216193 قلاده سگ

 

 

 

 

 

 

 

جدول 4- خلاصه اطلاعات مربوط به 10 مورد مرگ و میر ناشی از بیماری هاری در استان کرمان

ردیف	سال	شهرستان	جنس	ملیت	سن	شغل	محل گزش	درمان پیشگیری	دوره کمون	حیوان مهاجم
1	1374	رفسنجان	؟	؟	؟	؟	؟	؟	؟	روباه
2	1375	بردسیر	زن	ایرانی	52	خانه‌دار	دست	نداشته	5 ماه	روباه
3	1377	رفسنجان	مرد	ایرانی	54	کشاورز	صورت	نداشته	42 روز	روباه
4	1379	بافت	مرد	ایرانی	63	کشاورز	بینی	نداشته	43 روز	روباه
5	1380	سیرجان	مرد	ایرانی	41	تعمیرکار	دست	نداشته	3 ماه	سگ ولگرد
6	1381	کهنوج	مرد	ایرانی	60	کشاورز	دست	نداشته	2 ماه	روباه
7	1381	کهنوج	مرد	ایرانی	16	محصل	انگشت دست	نداشته	53 روز	سگ ولگرد
8	1382	کهنوج	مرد	ایرانی	5	کودک	شکم و کتف	نداشته	32 روز	سگ
9	1382	کهنوج	زن	ایرانی	36	خانه‌دار	صورت و ساق پا	نداشته	1ماه	سگ
10	1382	رفسنجان	مرد	افغانی	26	کارگر	سر	نداشته	17 روز	سگ

 

 

اما در مورد هاری انسانی بر اساس گزارش انستیتو پاستور ایران از سال 1381 لغایت سال 1383 روبه افزایش بوده است و به طور متوسط سالیانه تلفات انسانی، به استثنای مرگ افرادی که مراجعه نکرده‌اند و یا تشخیص داده نشده است، 6 مورد بوده است (جدول 1). می‌توان  گفت بیماری هاری در کشور ایران یکی از معضلات بهداشتی – اقتصادی است که کم و بیش همه استان‌ها به این بیماری آلوده هستند. با توجه به آمارهای موجود بیشترین موارد بیماری در حاشیه دریای خزر، نواحی شمال شرقی، جنوب غربی و استان کرمان دیده می‌شود و به طوری‌که در استان کرمان از سال 1374 لغایت 1382 طی 10 سال متمادی 10 نفر به علت ابتلا به هاری، در شهرهای مختلف استان، مرده‌اند. قابل ذکر است که پنج حیوان گزنده روباه و پنج قلاده سگ بوده‌اند. در اینجا نقش اپیدمیولوژیکی روباه در این استان به روشنی دیده می شود (4). نگارنده که در سال 1360 به اتفاق همکاران و دانشجویان به جیرفت کرمان رفته بودم موارد عدیده‌ای از هاری نشخوارکنندگان را مشاهده کردم و سرهای ارسالی به انستیتو پاستور ایران از نظر هاری مثبت بود. این موضوع طی مقاله‌ای در مجله دانشکده دامپزشکی دانشگاه تهران گزارش گردید و در تمام موارد انتقال بیماری توسط روباه هار انجام گرفته بود (1).

در خاتمه با توجه به روند افزایش حیوان گزیدگی و مبتلایان هاری در حیوان و انسان مسئولین امر اعم از سازمان دامپزشکی کشور، وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی، شهرداری، وزارت کشور و ... باید برنامه‌های کارا و عملی را در ارتباط با واکسیناسیون سگ‌ها، اتلاف سگ‌های ولگرد، روش‌های مناسب جهت کنترل و واکسیناسیون وحوش حساس به بیماری، آگاهی دادن به مردم از طریق رسانه‌های گروهی از قبیل تلویزیون، رادیو، مجلات، روزنامه و پوستر در موارد گزش و مراجعه به مراکز درمانی را جدی بگیرند تا این بیماری مشترک بین انسان و دام و معضل بهداشتی- اقتصادی را به حداقل برسانند

مراجع

1. آستانی، م.، اطمینانی، ع.، نادعلیان، م.، زاکاریان، ب.، راد، م.، سیمانی، س. و اصولی، م. (1361): بیماری هاری در منطقه جیرفت، مجله دانشکده دامپزشکی دانشگاه تهران، دوره 40، شماره 1، صفحات: 14-1.
2. تاج بخش، ح. (1372): تاریخ دامپزشکی و پزشکی ایران، جلد اوّل، ایران باستان، انتشارات سازمان دامپزشکی کشور با همکاری انتشارات دانشگاه تهران، صفحات: 371 و 405.
3. تاج بخش، ح. (1375): تاریخ دامپزشکی و پزشکی ایران، جلد دوّم، دوران اسلامی، انتشارات سازمان دامپزشکی کشور با همکاری انتشارات دانشگاه تهران. صفحات: 292،310، 331، 456، 549 و 610.
4. رشیدی، ح. (1384): بررسی اپیدمیولوژیکی گذشته‌نگر بیماری هاری در استان کرمان از سال 1372 لغایت 1382، پایان‌نامه MPVM شماره: 1348.
5. سیمانی، س. (1382): وضعیت هاری در ایران، مجله دانشکده دامپزشکی دانشگاه تهران، دوره 58، شماره 3، صفحات: 278- 275.
6. سیمانی، س.، جنانی، ع.، امیرخانی، ع.، شریفیان، ج. و فیاض، ا. (1381): بررسی اپیدمیولوژیک بیماری هاری انسانی در ایران از سال 1374 تا نیمه دوم 1378، مجله بیماری‌های عفونی و گرمسیری، شماره 16، سال هفتم، صفحات: 47-42.
7. سیمانی، س. (1383): بیماری هاری، انتشارات عقیلی، صفحات: 26- 23.
8. شریعتی، ا. (1383): مطالعه اپیدمیولوژیکی بیماری هاری در استان خراسان در ده‌ساله 1373 لغایت 1382. پایان‌نامه MPVM شماره: 1213.
9. Radostits O.M., Gay, C.C., Blood, D.C. and Hinchcliff, K. (2000): Veterinary Medicine. 9^th ed., pp: 1201.
10. Bradford, P.S. (2002): Large Animal Internal Medicine. 3rd ed., pp: 892.