مطالعه باقی‌مانده کلرامفنیکل در گوشت طیور به روش الایزا در اصفهان

آسیب‌شناسی درمانگاهی دامپزشکی

مقاله 4، دوره 2، 3 (7) پاییز، آذر 1387، صفحه 203-207   

نوع مقاله: مقاله علمی پژوهشی

نویسندگان

ابراهیم رحیمی^{* 1}؛ محسن جعفریان²

¹گروه بهداشت موادغذایی، دانشکده دامپزشکی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد شهرکرد، شهرکرد، ایران

²گروه پاتوبیولوژی، دانشکده دامپزشکی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد شهرکرد، شهرکرد، ایران

چکیده

کلرامفنیکل از گروه داروهای وسیع الطیف دامپزشکی محسوب می‌شود که در درمان عفونت‌های ریوی در صنعت طیور استفاده می‌گردد. حتی سطوح پایین باقی‌مانده کلرامفنیکل ممکن است به یک نوع کم‌کاری و تحلیل مغز استخوان منجر و نهایتاً به کم خونی آناپلاستیک تبدیل گردد. مطالعه حاضر با هدف تعیین باقی‌مانده کلرامفنیکل در گوشت مرغ انجام شد. غلظت کلرامفنیکل در این مقاله با استفاده از روش الایزا در 140  نمونه گوشت مرغ (عضله ران) عرضه شده به بازار مصرف شهرستان اصفهان اندازه‌گیری شد. در 25 نمونه از 140 نمونه (9/17 درصد) بررسی شده، حضور باقی‌مانده کلرامفنیکل در غلظتی مابین 14 تا 311 نانوگرم در کیلوگرم با میانگین 9/97 نانوگرم در کیلوگرم و انحراف معیار 7/17 نانوگرم در کیلوگرم مشاهده شد. نتایج مطالعه حاضر نشان می‌دهد که علی‌رغم پایین بودن غلظت باقی‌مانده کلرامفنیکل در نمونه‌ها، لکن این دارو در حال حاضر در صنعت پرورش طیور استفاده می‌شود و این می‌تواند به عنوان خطری برای سلامت جامعه محسوب شود.

کلیدواژه‌ها

آنتی بیوتیک؛ کلرامفنیکل؛ گوشت؛ طیور؛ الایزا

اصل مقاله

مقدمه

     گوشت طیور به عنوان یکی از مهم‌ترین منابع تأمین‌کننده نیازهای پروتئین حیوانی در تغذیه جوامع انسانی به‌شمار می‌رود و در این میان گوشت مرغ ارزان­ترین نوع گوشت در اکثر کشورهاست و بدون شک مهم‌ترین دلیل موفقیت این صنعت در سرتاسر جهان است (5). این برتری در رقابت، اساساً به دلیل بهبود ممتد بازده تولید و پذیرش ایده­ها و ابداعات نو توسط تولیدکنندگان است. در این میان به علت کارایی بالایی که آنتی‌بیوتیک­ها در درمان و پیش‌گیری از بیماری‌ها دارند، متأسفانه انواع مختلفی از آن‌ها بدون در نظر گرفتن عوارض جانبی و دوره دفع دارویی علاوه بر دامپزشکان توسط تکنسین­های دامپزشکی و حتی خود دامداران، به عنوان درمان، پیشگیری، محرک رشد و گاهی نگه‌دارنده مواد غذایی در صنعت پرورش طیور مورد استفاده قرار می­گیرند و از نگرانی­های عمده که در این رابطه وجود دارد، حضور بقایای آنتی‌بیوتیکی در گوشت و تخم این موجودات است. باقی‌مانده این داروها در مواد غذایی مورد مصرف انسان اثرات سوء و زیان‌بخشی برای مصرف کننده به همراه دارد، عوارضی چون حساسیت، اختلالات متابولیکی، واکنش­های سمّی و مهم­تر از همه پیدایش سویه­های باکتریایی مقاوم به آنتی بیوتیک­ها می­باشد (3، 8 و13).

یکی از این آنتی‌بیوتیک­های وسیع الطیفی که استفاده از آن در دامپزشکی ممنوع اعلام و حداکثر محدوده باقی‌مانده آن در مواد غذایی مصرفی انسان در اتحادیه اروپا صفر در نظرگرفته شده است، کلرامفنیکل[1] می­باشد (11). ولی به‌نظر می­رسد به‌طور بی­رویه و وسیع در صنعت پرورش طیور گوشتی استفاده می­گردد. دپرسیون مغز استخوان[2] که می­تواند در تعداد کمی از بیماران کشنده باشد و سندرم خاکستری[3] در نوزادان تازه متولد شده به دلیل کمبود اسید گلوکورونیک[4] از عوارض عمده تجویز کلرامفنیکل برای انسان است. از طرفی توسعه کم خونی آپلاستیک[5]، خطری جدی در رابطه با تجویز کلرامفنیکل به هر روشی در انسان می­باشد (3، 11 و 13).

با توجه به مطالعات فراوانی که در خصوص باقی‌مانده آنتی‌بیوتیک‌ها در مواد غذایی از جمله گوشت طیور در ایران انجام شده است، اما اکثر آن‌ها کیفی بوده و کمتر میزان و نوع آنتی‌بیوتیک باقی‌مانده مورد بررسی قرار گرفته است. لذا مطالعه حاضر با هدف بررسی وضعیت حضور و میزان باقی‌مانده آنتی‌بیوتیک کلرامفنیکل در گوشت طیور استفاده شده در بازار مصرف اصفهان، طراحی و انجام شده است.

مواد و روش کار

در این مطالعه طی مدت 6 ماه، از پائیز 1386 الی فروردین 1387، در مجموع 140 نمونه عضله ران مرغ از
خرده فروشی­های مواد غذایی سطح شهر اصفهان جمع­آوری شد که در اسرع وقت در کنار یخ به آزمایشگاه مرکزی دانشگاه آزاد اسلامی واحد شهرکرد ارسال گردید. این نمونه­ها تا زمان انجام آزمایش در شرایط انجماد (^oC 18-) نگه‌داری شدند. بررسی حضور باقی‌مانده کلرامفنیکل در نمونه‌ها به روش الایزا و با استفاده از کیت اختصاصی آن (R-Biopharm, Germany) انجام شد.

مطابق دستورالعمل شرکت سازنده کیت حدود 100 گرم از هر نمونه گوشت مرغ به صورت همگن درآورده شد. سه گرم از نمونه همگن و با دقت 001/0 گرم وزن و با 3 میلی­لیتر آب مقطر و سپس 6 میلی‌لیتر اتیل استات مخلوط گردید. نمونه‌های مذکور به مدت 10 دقیقه در دمای اتاق و دور 3500 دور در دقیقه سانتریفیوژ شده و مایع رویی برداشته شد. در ادامه، مایع مذکور در دمای اتاق قرار گرفت تا خشک شود. سپس 1 میلی‌لیتر، n-هگزان و به دنبال آن 5/0 میلی­لیتر بافر به لوله‌های مذکور اضافه شد و پس از مخلوط شدن روی شِیکر در حرارت 25-20 درجه سانتی‌گراد به مدت 10 دقیقه و دور 3500 دور در دقیقه سانتریفیوژ شدند. فاز آبی (فاز پائینی) به عنوان نمونه آماده‌سازی شده جهت ادامه مطالعه مورد استفاده قرار گرفت.

پنجاه میکرولیتر از محلول‌های استاندارد و نمونه­های آماده‌سازی شده به حفره­های میکرو‌پلیت منتقل شد و به دنبال آن 50 میکرولیتر از آنزیم کونژوگه رقیق شده به حفره اضافه گردید. بعد از قرار دادن میکروپلیت در حرارت 25-20 درجه سانتی‌گراد در تاریکی به مدت یک ساعت، مایع موجود در میکروپلیت خارج شد و با قرار دادن آن به شکل وارونه بر روی کاغذهای جاذب رطوبت و ضربه زدن ملایم به آن مایع موجود در حفره­ها به طور کامل تخلیه شد. سپس حفره­ها با 250 میکرولیتر بافر مخصوص شسته شدند (عمل شستشو دوبار تکرار گردید) و هر بار بعد از تخلیه مایع شستشو، میکروپلیت به طور وارونه بر روی چند لایه دستمال کاغذی قرار گرفت تا کاملاً باقی‌مانده مایع شستشو خارج شود. در مرحله بعد، 100 میکرولیتر سوبسترا به هر حفره اضافه گردید و میکروپلیت به مدت 15 دقیقه در حرارت 25-20 درجه سانتی‌گراد در تاریکی گرمخانه‌گذاری شد. در نهایت برای توقف واکنش، محلول قطع واکنش به مقدار 100 میکرولیتر به حفره­ها اضافه شد.

 میزان جذب (OD) با استفاده از دستگاه اسپکتروفتومتر (StatFax-2100, UK) در طول موج 450 نانومتر قرائت شد و با تقسیم میزان جذب نمونه­ها و استانداردها بر میزان جذب استاندارد صفر، ضرب در 100، درصد جذب به‌دست آمد. براساس درصد جذب نمونه­های استاندارد، منحنی کالیبراسیون بر روی کاغذهای شطرنجی رسم و به دنبال آن بر اساس درصد جذب نوری هر نمونه و انطباق با منحنی کالیبراسیون، میزان کلرامفنیکل برحسب نانوگرم در کیلوگرم به دست آمد. داده­های به دست آمده به کمک نرم افراز آماری SPSS ویرایش 15 در سطح آمار توصیفی مورد تحلیل قرار گرفتند.

نتایج

با روش الایزا، از 140 نمونه گوشت مرغ (عضله ران) مورد مطالعه، 25 نمونه (89/17 درصد) آلوده به کلرامفنیکل تشخیص داده شدند و مابقی شامل 115 نمونه (1/82 درصد) از این نظر منفی بودند. میانگین و انحراف معیار باقی‌مانده کلرامفنیکل در نمونه­های آلوده به ترتیب 2/97 و 7/17 نانوگرم در کیلوگرم به‌دست آمد. حداقل و حداکثر این میزان به ترتیب 13 و 311 نانوگرم در کیلوگرم بود. بررسی محدوده باقی‌مانده کلرامفنیکل در نمونه‌های مورد مطالعه نشان داد که میزان باقی‌مانده کلرامفنیکل در 5 نمونه (20 درصد) بین 30-13 نانوگرم در کیلوگرم، 7 نمونه (28 درصد) بین 60-31 نانوگرم در کیلوگرم، 5 نمونه (20 درصد) بین 90-61 نانوگرم در کیلوگرم، 1 نمونه (4 درصد) بین 120-91 نانوگرم در کیلوگرم و 7 نمونه (28 درصد) حاوی بیش از 121 نانوگرم در کیلوگرم بوده است.

بحث و نتیجه‌گیری

از مهم‌ترین آلاینده­های شیمیایی مواد غذایی که از اهمیت بسیار بالایی در سلامت انسان برخوردارند، باقی‌مانده­های آنتی‌بیوتیکی در مواد غذایی هستند، که متأسفانه استفاده از این ترکیبات به طور روزافزونی در صنعت دامپروری و پرورش طیور رونق یافته است و از همه مهم­تر این‌که در بسیاری از موارد دامداران یا مرغداران بدون توجه به سمیّت، خطرات و چگونگی قابلیت مصرف دارو، خودسرانه و بدون مشورت با دامپزشک به‌طرز بی­رویه و حتی چندین برابر دز معمول از آنتی­بیوتیک­ها جهت پیشگیری و درمان دام­ها، خصوصاً طیور صنعتی استفاده می­نمایند. از جمله آنتی‌بیوتیک­هایی که امروزه استفاده از آن در صنعت دامپروری، دامپزشکی و حتی پزشکی ممنوع شده است، کلرامفنیکل می­باشد (11). اما متأسفانه نتایج مطالعه حاضر نشان داد که درصدی از نمونه­های بررسی شده آلوده به کلرامفنیکل، با میزان­های متفاوت بوده است. در این مطالعه از 140 نمونه عضله ران مرغ­های مصرفی اصفهان 25 نمونه (9/17 درصد) آلوده به کلرامفنیکل بوده­اند. با توجه به این‌که بقایای آنتی‌بیوتیکی بیشتر در اندام­های دفعی از جمله کبد و کلیه تجمع یافته (11) و در بافت­های عضلانی بسیار کم یافت می­شوند، انتظار می‌رود میزان باقی‌مانده دارو در بافت‌های کبد و کلیه بیشتر باشد. طی مطالعه­ای توسط مطلبی در سال 1383 درخصوص بررسی کیفی باقی‌مانده داروهای آنتی‌بیوتیکی در میگوی پرورشی ایران، نشان داده شده است‌که باقی‌مانده کلرامفنیکل در تمام نمونه­های مورد بررسی (42 نمونه) زیر 2 میکروگرم در کیلوگرم بوده است. در این مطالعه مشخص گردید که استفاده از کلرامفنیکل و میزان باقی‌مانده آن در گوشت میگو طی سال­های 2000 میلادی به بعد به‌طور چشمگیری کاهش یافته است (7).

     ترکان و همکاران در سال 1380 طی مطالعه­ای در اصفهان جهت بررسی باقی‌مانده­های دارویی در گوشت، کبد و کلیه مرغ­های کشتار شده به روش چهار پلیت، نشان دادند که 237 لاشه از 250 نمونه مورد مطالعه (8/94 درصد) حاوی باقی‌مانده­های آنتی‌بیوتیکی بوده­اند (2). پرونده در سال 1375 با استفاده از روش چهار پلیت، 250 نمونه از لاشه­های طیور کشتار شده در کشتارگاه­های طیور در اطراف شیراز که قابل مصرف تشخیص داده شده بودند را مورد بررسی قرار داد. نتایج بررسی ایشان نشان داد که بقایای آنتی‌بیوتیکی در 2/54 درصد از نمونه‌های عضلات سینه، 9/9 درصد نمونه‌های کبد و 6/2 درصد نمونه‌های کلیه بیش از حد مجاز است (1). کهبا در سال 1376 با استفاده از همین روش 250 لاشه مرغ قابل مصرف کشتار شده در کشتارگاه­های طیور اطراف شیراز را بررسی نمود که 4/12 درصد از نمونه­ها را آلوده به بقایای آنتی‌بیوتیکی (بیش از حد مجاز) اعلام نمود. در همین بررسی 2/11 درصد از نمونه‌های عضلات سینه، 8 درصد نمونه‌های کبد و 8/6 درصد نمونه‌های کلیه دارای بقایای آنتی‌بیوتیکی بیش از حد مجاز بودند (4).

Kessabi و همکاران (1990) در موراکو، 33 درصد از کبد جوجه­های مورد مطالعه را آلوده به بقایای آنتی بیوتیک گزارش نمودند (12).

Bellomonte و همکاران (1993) در ایتالیا با استفاده از روش کروماتوگرافی مایع با کارایی بالا (H.P.L.C) درصد آلودگی نمونه­های طیور مورد مطالعه را به بقایای آنتی‌بیوتیکی از 88 درصد تا 95 درصد گزارش نمودند (9). در مطالعه مشابهی توسط Schwaiger و Hortner (1992) به‌روش کروماتوگرافی، 60 تا 70 درصد نمونه گوشت‌های طیور مورد مطالعه حاوی مخلوطی از بقایای آنتی‌بیوتیکی بوده است (14).

نتایج و گزارشات متعدد ثبت شده در ایران و برخی از کشورهای دیگر نشان می­دهد که آنتی بیوتیک­ها به طور وسیعی در صنعت طیور استفاده می­شوند و متأسفانه عدم رعایت دوره دفع دارویی قبل از کشتار، استفاده غیرمجاز دارو به وسیله دامداران، تجویز بیش از حد دز توصیه شده و فقدان روش­های سریع، دقیق و ارزان قیمت جهت کنترل بقایای آنتی‌بیوتیکی باعث شده است تا متأسفانه باقی‌مانده این داروها در مواد غذایی به طور قابل ملاحظه­ای مشاهده شود (1، 4، 9 و 14).

در ارتباط با میزان باقی‌مانده آنتی‌بیوتیک­ها، به‌خصوص کلرامفنیکل در لاشه­های طیور، نظر F.D.A بر این است‌ که هیچ‌گونه باقی‌مانده­ای در لاشه­ها وجود نداشته باشد و به عبارتی میزان باقی‌مانده آنتی‌‌بیوتیک­ها از جمله کلرامفنیکل صفر باشد. بنابراین قوانین و مقرراتی درخصوص کنترل آلودگی مواد غذایی به آنتی‌بیوتیک­ها و عرضه مواد غذایی سالم در تعداد زیادی از کشورهای جهان وضع گردیده است (6، 10 و 11). برای مثال در آلمان یک درصد لاشه­های گاوهای گوشتی و دو درصد لاشه­های گوساله­های کشتار شده باید به این منظور آزمایش شوند و یا احشاء خوراکی که به صورت وارداتی وارد انگلستان می­شوند قبل از توزیع در بازار می­باید توسط آزمایشگاه­های وابسته به دولت، آلودگی آن‌ها به آنتی‌بیوتیک­ها ارزیابی گردد (15). اما با کمال تأسف در کشور ما هیچ‌گونه کنترل و نظارتی بر توزیع و مصرف آنتی‌بیوتیک­ها و یا حتی دیگر داروها در دام­ها وجود ندارد. با توجه به نتایج به‌دست آمده از این تحقیق که نشان‌گر آلودگی گوشت مرغ مورد آزمایش بوده است، لزوم انجام تحقیق گسترده بر روی مواد غذایی مختلف با منشأ دامی از قبیل گوشت، احشاء خوراکی، فرآورده­های گوشتی، شیر، لبنیات، عسل و غیره احساس می‌شود و برنامه­ها باید براساس چهار اصل پیشگیری، پیگیری، نظارت و آزمایشات اکتشافی بنا گردد.

---

[1] Chloramphenicol

[2] Bone marrow depression

[3] Gray syndrome

[4] Glucuronic acid

[5] Anaplastic anemia

مراجع

1. پرونده، ح. (1374): بررسی میزان آلودگی آنتی‌بیوتیکی لاشه طیور با استفاده از روش F.P.T در کشتارگاه­های اطراف شیراز، پایان‌نامه برای دریافت درجه دکترای دامپزشکی از دانشگاه شیراز، صفحات: 26-17، 53-48.
2. ترکان، س. (1379): بررسی میزان آلودگی آنتی‌بیوتیکی لاشه طیور با استفاده از روش F.P.T در کشتارگاه­های اصفهان، پایان‌نامه برای دریافت درجه دکترای دامپزشکی از دانشگاه آزاد اسلامی واحد شهرکرد، صفحات: 75-70.
3. حاج هاشمی، و.، ادیب، ع. و قفقازی، ت. (1381): فارماکولوژی پزشکی، چاپ سوم، انتشارات دانشگاه علوم پزشکی اصفهان، صفحات: 406-401.
4. کهبا، ح. (1376): بررسی تأثیرات حرارت جوش بر روی بقایای آنتی‌بیوتیکی لاشه طیور در کشتارگاه­های طیور اطراف شیراز با استفاده از روش F.P.T، پایان‌نامه برای دریافت درجه دکترای دامپزشکی از دانشگاه شیراز.
5. گلیان، ا. (1374): تغذیه طیور (ترجمه)، تألیف: لیسون، اس. و سامرز، جی. دی.، چاپ اول، تهران، واحد آموزش و پرورش معاونت کشاورزی سازمان اقتصادی کشور، انتشارات کوثر، صفحات: 7-5.
6. فقیهی، س.م. (1383): مبانی فارماکولوژی دامپزشکی، چاپ اول، انتشارات جنگل، صفحات : 296-292.
7. مطلبی، ع.ع. (1383): مطالعه و بررسی باقی‌مانده داروها، سموم و آلاینده­های محیط زیست در میگوی پرورشی ایران، رساله دکترای تخصّصی بهداشت مواد غذایی، دانشکده تخصّصی دامپزشکی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات تهران.
   1. Ansari, F.A. and Khaton, H. (1994): Multiplex antibiotic resistance among gram negative bacteria isolated from poultry. Indian Journal of Experimental Biology, 32(3): 211-212.
   2. Bellomonte, G., Filesi, C., Macri, A., Mosca, M. and Sanzini, E. (1993): High performance liquid chromatographic determination of nitrofurans and free chloramphenicol in poultry muscle, liver and eggs. Italian Journal of Food Science, 5(3): 247-253.
   3. Franco, D., Wabb, J. and Taylor, C.E. (1995): Antibiotic and sulphonamide residues in meat: Implication for human health. Journal of Food Protection, 53(2): 175-178.
   4. Kessabi, M., Abdennebi, E., Laaje, R. and Alhafi, A. (1990): Contamination of eggs poultry, liver and kidney by chloramphenicol in Morocco. Sciences des Aliments, 19(1): 203-208.
   5. Jafari, M.T., Khayamian, T., Shaer, V. and Zarei, N. (2007): Determination of veterinary drug residues in chicken meat using corona discharge ion mobility spectrometry. Analytical Chemical Acta. 581: 147-153.
   6. Prscott, J.F. and Baggot, J.D. (1993): Antimicrobial in veterinary medicine. 2th ed., Iowa state university press/ Amos, pp: 10-63, 145-225.
   7. Schwaiger, I. and Hortner, H. (1992): Thin-layer bioautographic assay for simulataneous detection of polyether antibiotics monensin, salinomycin, narasin and lasolacid in poultry meat. Wiener Tierarztliche Monatsschift, 79(12): 365.
   8. Smithere, R., Lott, A.F., Dalziel, R.W. and Ostler, D.C. (1980): Antibiotic residues in meat in the United Kingdom. An assessment of specific tests to detect identify antibiotic residues.      Journal of Hygiene, 85(3): 359-69.