بازیابی تکه‌های کهن‌الگوی مام مِهین در شعر حافظ

ادبیات عرفانی و اسطوره شناختی

مقاله 4، دوره 11، شماره 41، بهمن 1394، صفحه 105-140   

نوع مقاله: علمی پژوهشی

نویسنده

پریسا حبیبی‏

دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی دانشگاه شهید مدنی آذربایجان

چکیده

در این نوشتار سعی بر آن است که نمودهای تغییریافتۀ کهن‌الگوی مام مِهین⁽¹⁾ در شعر حافظ ردیابی شود. نمودهایی که بعد از متلاشی شدن شخصیت یگانۀ این عنصر مادینه قدرتمند، ابتدا در قالب خدابانوها به زندگی خود ادامه داد و سپس به ضمیر ناخودآگاه انسان منتقل شد و دوباره از طریق هنر بر ذهن و زبان نوع بشر جاری گشت. این جست‌وجو می­تواند پاسخی برای این پرسش­ها بیابد که آیا می­توان گفت حافظ جزو آن دسته از شاعران نابغه­ای است که فواصل تاریخی و جغرافیایی مانع بروز و ظهور آرکی­تایپ­ها در شعر او نشده است؟ مام مِهین در ضمیر ناخودآگاه جمعی ایرانیان با توجه به پیشینۀ اساطیری زن­سالارانۀ این سرزمین با چه کیفیتی می‌زید؟ آیا در یک نگاه کلی این تصویر به سمت قطب منفی تمایل دارد یا قطب مثبت؟    بر این اساس به این نتیجه رسیدیم که شعر حافظ شعری است که بستر ظهور و تجلی تصاویر ناب و شفافی را از مام مهین فراهم آورده است و این موضوع از وسعت مشرب و شفافیت و در دسترس بودن ناخودآگاه حافظ سرچشمه می­گیرد

کلیدواژه‌ها

حافظ؛ زن؛ کهن‌الگو؛ خدابانو؛ مام مِهین

مراجع

آموزگار ژاله. 1386. تاریخ اساطیری ایران. چاپ نهم. تهران: سمت.

ابوسعید ابوالخیر. 1350. سخنان منظوم. تصحیح سعید نفیسی. چاپ سوم. تهران: چاپخانه احمدی.

اتونی، بهروز.1390. «نقد اسطوره‌شناختی ژرفا، بر بنیاد کهن‌نمونه مادینه‌روان»، فصلنامۀ علمی پژوهشی ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب، ش25، صص56-11.

الیاده، میرچا. 1373. آیین گنوسی و مانوی. ترجمه ابوالقاسم اسماعیل‌پور. تهران: فکر روز.

الیاده، میرچا. 1376. رساله در تاریخ ادیان. ترجمه جلال ستاری. چاپ دوم. تهران: سروش.

انوشه، حسن. 1376. دانشنامه ادبی فارسی. چاپ اول. تهران: سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.

اوستا. 1389.گزارش و پژوهش جلیل دوستخواه. چاپ پانزدهم. تهران: مروارید.

اهور، پرویز.1372. کلک خیال‌انگیز. چاپ اول. تهران: اساطیر.

باستید، روژه. 1370. دانش اساطیر. ترجمه جلال ستاری. تهران: توس.

بهار،‌ مهرداد. 1387. پژوهشی در اساطیر ایران. چاپ هفتم. تهران: آگه.

بولن، ‌شینودا. 1386. نمادهای اسطوره‌ای و روان‌شناسی زنان. ‌ترجمه آذر یوسفی. چاپ چهارم. تهران: روشنگران و مطالعت زنان.

بویس، مری. 1376. تاریخ کیش زردشت. ترجمه همایون صنعتی‌زاده. ج1. چاپ اول. تهران: توس.

پورداوود، ابراهیم. 1377. یشت‌ها. ‌ج2. چاپ اول. تهران: اساطیر.

جمال‌الدین اصفهانی، محمدبن‌عبدالرزاق. 1382. دیوان. تصحیح وحید دستجردی. چاپ اول. تهران: امیرکبیر.

حافظ، شمس‌الدین محمد. 1371. دیوان. ‌به تصحیح علامه قزوینی و دکتر قاسم غنی. تهران: اساطیر.

حری ابوالفضل. 1388. «کارکرد کهن‌الگو در شعر کلاسیک و معاصر فارسی»، فصلنامۀ علمی ـ پژوهشی ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد تهران جنوب. سال 5 شمارۀ 15

خاقانی شروانی. 1388. دیوان. تصحیح و مقدمه ضیاءالدین سجادی.‌ چاپ نهم. تهران: زوار.

رودکی، ابوعبدالله. 1382. دیوان به انضمام محیط زندگی و احوال رودکی. به اهتمام سعید نفیسی. چاپ چهارم. تهران: امیر کبیر.

ذوالنور،‌ رحیم. 1372. در جست‌وجوی حافظ. ‌چاپ سوم. ‌تهران: زوّار.

ژیران، ف. 1375. اساطیر یونان. ترجمه ابوالقاسم اسماعیل‌پور. چاپ اول. تهران: فکر روز.

ستاری،‌ جلال. 1384. مدخلی بر رمزپردازی عرفانی.‌ تهران: مرکز. چاپ دوم.

سرکاراتی، بهمن.1378. سایه‌های شکارشده. تهران: قطره.

شایگان، داریوش. 1383. ادیان و مکتب‌های فلسفی هند. ج1. چاپ پنجم. تهران: امیرکبیر.

شریفی،‌ محمد. 1387. فرهنگ ادبیات فارسی. تهران: فرهنگ نشر نو. تهران: معین. چاپ دوم.

طالبیان، یحیی و زهرا جعفری. 1392. «بررسی ژرف‌ساخت اساطیری تشبیه زلف به مار و لب به شفاخانه در بیتی از دیوان حافظ»، فصلنامه ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب، ‌سال 9، شماره‌ 30.

فردوسی، ابوالقاسم. 1380. شاهنامه. (بر اساس نسخه نه جلدی چاپ مسکو). چاپ دوم. تهران: ققنوس.

کلنز، ژان. 1386. مقالاتی درباره زردشت و دین زردشتی. ترجمه حمیدرضا قائم‌مقامی. چاپ اول. تهران: فرزان.

گوردن، والترکی. 1370. «درآمدی بر نقد کهن‌الگویی»،‌ ترجمه جلال سخنور، ادبستان فرهنگ و هنر، شماره 16،‌ 4 صفحه،‌ از صص 28 تا 31.

گویری،‌ سوزان. 1388. آناهیتا در اسطوره‌های ایرانی. چاپ سوم.‌ تهران: ققنوس.

گیرشمن،‌ رومن. 1368. ایران از آغاز تا اسلام. ‌ترجمه محمد معین. چاپ دوازدهم. تهران: علمی فرهنگی.

لاهیجی، شهلا و مهرانگیز کار. 1387. شناخت هویت زن ایرانی در گستره پیش تاریخ و تاریخ. چاپ چهارم. تهران: روشنگران و مطالعات زنان.

مظفری، علیرضا. 1381. «فرضیه‌ در باب همانندی‌های آناهیتا و معشوق ایرانی»، مجله دانشکده ادبیات دانشگاه فردوسی مشهد، سال سی و پنجم، شمارۀ اول و دوم، ، بهار و تابستان 81  از صفحۀ 83 تا 100.

المعرّی، ابی العلا. 1894. رسائل. چاپ بیروت.

مولوی، جلال‌الدین. 1383. مثنوی. تصحیح رینولد نیکلسون. چاپ ششم. تهران: ‌ققنوس.

ناصرخسرو قبادیانی، ابومعین. 1372. دیوان اشعار. به تصحیح مجتبی مینوی. چاپ سوم. تهران: دنیای کتاب.

ویدن گرن، گئو. 1377. دین‌های ایران. ترجمه دکتر منوچهر فرهنگ. چاپ اول. تهران: آگاهان ایده.

ویو، ژ. 1375. اساطیر مصر. ترجمۀ ابوالقاسم اسماعیل‌پور. چاپ اول. تهران: فکر روز.

یاحقی، ‌محمدجعفر. 1388.‌ فرهنگ اساطیر و داستان‌واره‌ها در ادبیات فارسی. چاپ دوم. تهران فرهنگ معاصر.

یونگ، کارل گوستاو. 1389. انسان و سمبول‌هایش. ترجمه محمود سلطانیه. چاپ هفتم. تهران: جامی.

ـــــــــــــــــ. 1390. روان‌شناسی ضمیرناخودآگاه. ترجمه محمدعلی امیری. چاپ ششم. تهران: علمی و فرهنگی.

 

Cirlot, J.E. (1973) A Dictionary of Symbols, Translated from Spanish Jack Sage. Routledge & Kegan Paul, London.

Bartholomae, C(1976). Altriranisches wortebuch. Berlin: Walter de Gruyter & co.

Insler, S (1975) The Gathas of Zarathustra. Acta Iranica (8. Leiden: E. J. Brill)

Baily, H.W. (1971) Zoroastrain Problems in the Nith-Century Books. Oxford: clarcndon press

Kellens, Jean.(1999) AŠi ou le Grand Deparl. Journal Asiatique. 287. 2. Paris.

 

 

References

Abu Sa’eid Abol-khair. (1971/1350SH). Sokhanān-e manzoum-e Abu Sa’eid. Ed. by Sa’eid Nafisi. 3^rd ed Tehrān: Chapkhāneh-ye Ahmadi.

Ahour, Parviz. (1993/1372SH). Kelke khiyāl angiz. 1^st ed.Tehrān: Asātir.

Almo’arri, Abiyal’ala. (1894). Rasā’el. Printed in Beirut.

Amouzegār, Zhāleh. (2007/1386SH). Tārikhe asātiri-ye Irān. 9^th ed. Tehrān: SAMT.

Anousheh, Hasan. (1997/1376SH). Farhangnāmeh-ye adab-e Fārsi. Tehrān: Sazmān-e Chāp o Enteshārāt-e Vezārat-e Farhang o Ershād-e Eslāmi.

Atoni, Behrouz. (2011/1390SH). “Naghd-e ostoureh shenākhti-ye zharfā, bar bonyād-e kohan nemouneh-ye mādine ravān”. Azād University Quarterly Journal of Mytho-mystic Literature. Pp. 11-56.

Avestā. (2010/1389). Report and research by Jalil Doustkhāh. Tehrān: Morvārid. 15^th ed.

Bahār, Mehrdād. (2008/1387SH). Pazhouheshi dar asātir-e Irān. Tehrān: Āgah. 7^th ed.

Bastide, Roger. (1991/1370SH). Dānesh-e Asātir (La Mythologie). Tr. by Jalāl Sattāri. Tehran: tous.

Bolen, Shinoda. (2007/1386SH). Namād-hā-ye ostoureh-ei o ravānshenāsi-ye zanān (Goddesses in everywoman: a new psychology of women). Tr. by Āzar Younesi. 4^th ed. Tehrān: Rowshangarān.

Boyce, Merry. (1997/1376SH). Tārikh-e Kish-e Zartosht (Zoroastrians: Their Religious Beliefs and Practices). Tr. by Homāyoun San'ati-zādeh. 1^st ed. Tehran: Tous.

Eliad, Mircea. (1997/1376SH). Resāleh dar tārikh-e adyān (Traited'histoire des religions). Tr. by Jalāl Sattāri. 2^nd ed. Tehran: Soroush.

Eliade, Mircea. (1994/1373SH). Āein-e genousi o mānavi. Tr. by Abolghāsem Esmā’eilpour. Tehrān: Fekr-e Rouz.

Ferdowsi, Abolghāsem. (2001/1380SH). Shāhnāmeh. (Based on Moscow 9vols. edition). 2^nd ed. Tehrān: Ghognous.

Gaviri, Susān. (2009/1388SH). Ānāhitā dar ostoureh-hā-ye Iran (Anahita in der Iranischen mythologie). 3^rd ed. Tehrān: Ghoghnous.

Ghrishman, Roman. (1989/1368SH). Iran az āghāz tā Islām (Iran Des Origines Al Islam). Tr. by Mohammad Mo’in. 12^th ed. Tehran: ’Elmi va Farhangi.

Gobādiyāni, Nāser Khosrow. (1993/1372SH). Divān-e ash’ār. Edited by Mojtabā Minavi. 3^rd ed. Tehrān: Donyā-ye Ketāb.

Gordon, K. (1991/1370SH). “darāmadi bar naghd-e kohan-olgou-i” (Introduction to Archetypal Criticism). Tr. by Jalāl Sokhanvar. Adabestān-e Farhang o Honar. No. 16. Pp. 28-31.

Guirand, Felix. (1996/1375SH). Asatire Younan (The Myths of GREECE). Tr. by Abolghāsem Esma’eilpour. 1^st ed. Tehrān: Fekr-e Rouz.

Hāfez, Mohammad. (1992/1371SH). Divān. Ed. by Gazvini & Ghani. 4^th ed. Tehrān: Asātir.

Horri, Abolfazl. (2009/1388SH). “Kārkard-e kohan-olgou-hā dar she’r-e kelāsik o moāser-e Fārsi”. Azad University Quarterly Journal of Mytho-mystic Literature. Year 5. No. 15.

Jamāl-oddin Esfahāni, Abd-orrazzagh. (2003/1382SH). Divān. Ed. by Vahid Dastjerdi. 1^st ed. Tehrān: Amirkabir.

Jung, Carl Gustav. (2010/1389SH). Ensān va sambol-hā-yash. Tr. by Mahmoud Soltāni-ye. 7^th ed. Tehrān: Nashr-e Jami.

Jung, Carl Gustav. (2011/1390SH). Ravānshenāsi-ye zamir-e nākhodāghāh. Tr. by Mohammad ’Ali Amiri. 6^th ed. Tehrān: Sherkat-e Enteshārāt-e ’Elmi va Farhanghi.

Kellens, Jean. (2007/1386SH). Maghālāti darbāreh-ye Zardosht va din-e Zardoshti (Essays on zarathustra and Zoroastrianism). Tr. by Ahmad Rezā Ghā’em Maghāmi. 1^st ed. Tehrān: Foruzān-e Rouz.

Khāghāni Shervāni, Afzal-oddin Badil Ibn-e ’Ali. (2009/1388SH). Dinān. With the efforts of Ziyā-oddin Sajjādi. 9^th ed. Tehrān: Zavvār.

Lahiji Shahlā va Mehrānghiz Kār. (2008/1387SH). Shenākht-e hoviyyat-e Zan-e Irani dar gostareh-ye pish az tārikh va tārikh. 4^th ed. Tehrān: Enteshārāt-e Roshangarān va Motāleāt-e Zanān.

Mowlavi‚ Jalāl-oddin Mohammad. (2004/1383SH). Masnavi-ye Ma’navi. Ed. by Reynold Nicholson. 6^th ed. Tehrān: Amirkabir.

Mozaffari, Ali Rezā. (2002/1381SH). “Farziyeh dar bab-e hamānandi-hā-ye Anāhita va ma’shoughe Irani”. Ferdowsi Literature and Humanities Faculty Journal. Year 35. No. 1 & 2. Pp. 83-100.

Pourdavoud, Ebrāhim. (1998/1377 SH). Yashthā. Vol. 2. 1^st ed. Tehrān: Asātir.

Roudaki. Abou-’Abdollāh . (2003/1382SH). Divān be enzemame mohit-e zendegi va ahvāl-e Roudaki. With the effort of Sa’eid Nafisi. 4^th ed. Tehrān: Amirkabir.

Sarkārāti, Bahman .(1999/1378SH). Sāyeh-ha-ye shekār shodeh. Tehrān: Ghatreh.

Sattāri, Jalāl . (2005/1384SH). Madkhali bar ramzpardāzi-ye ’erf āni. 2^nd ed. Tehrān: Markaz.

Sharifi, Mohammad .(2008/1387SH). Farhang-e adabiyāt-e Fārsi. 2^nd ed. Tehrān: Farhang-e Nashr-e Now va Mo’in.

Shāyghān, Dāryoush .(2004/1383SH). Adyān va maktab-hā-ye falsafi-ye Hend. 5^th ed. Tehrān: Amirkabir.

Tālebiyān, Yahyā & Zahrā Ja’fari. (2013/1392SH). “Barrasi-ye zharfsakht-e Asātiri-ye tashbih-e zolf be mar va lab be shafākhāneh, dar beyti az Hāfez”. Azād University Quarterly Journal of Mytho-mystic Literature. Year 9. No. 30.

Viden Geran, Geo .(1377). Dinhā-ye Iran. Tr. by Manouchehr Farhangh. 1^st ed. Tehrān: Aghāhān Ideh.

Vieu, J .(1996/1375SH). Asātir-e Mesr (The Myths of Egypt). Tr. by Abolghāsem Esmā'eilpour. 1^st ed. Tehrān: Fekr-e Rouz.

Yāhaghghi, Mohammad Ja’far. (2009/1388SH). Farhang-e asātir va dāstān-vāre-hā dar adabiyāt-e Fārsi. 2^nd ed. Tehrān: Farhang-e Mo’aser.

Zolnour, Rahim . (1993/1372SH). Dar Jostojou-ye Hāfez. 3^rd ed. Tehrān: Zavvār.