ارزیابی ورتبه بندی ابعاد و مولفه های اجرای بودجه بندی عملیاتی در شرکتهای آب و فاضلاب ایران

پژوهش های حسابداری مالی و حسابرسی

مقاله 4، دوره 8، شماره 29، خرداد 1395، صفحه 59-72   

نوع مقاله: مقاله علمی پژوهشی

نویسندگان

محمد علی کرامتی^{* 1}؛ فهیمه بیات²

¹استادیار دانشگاه آزاد اسلامی واحد اراک

²کارشناسی ارشد دانشگاه آزاد اسلامی واحد اراک

چکیده

هدف این مقاله ارزیابی و رتبه بندی ابعادسه گانه توانایی،اختیار، پذیرش ومولفه­های نه گانه تاثیرگذاربر اجرای بودجه‌بندی عملیاتی درشرکت‌های آب و فاضلاب ایران است. روش پژوهش میدانی بوده و از پرسشنامه برای جمع آوری داده­ها استفاده شده است. جامعه آماریکلیه کارکنان مالی شرکت آب و فاضلاب کشوردر سال 1394 بوده‌اند.برای تجزیه وتحلیل داده هاازفن تحلیل عاملی استفاده شده­­است. نتایج حاکی از آن است که همه ابعادسه گانه ومولفه های نه گانه براجرای بودجه ریزی عملیاتی درشرکت آب وفاضلاب تاثیردارند.به علاوه،توانایی، درمرتبه یکم تاثیربربودجه ریزی عملیاتی بوده واختیاروپذیرش درمرتبه های دوم وسوم قرارگرفته اند.به این ترتیب، قبل ازهراقدامی برای اجرای موفقیت آمیز بودجه ریزی عملیاتی باید توانایی آن ازلحاظ توانایی ارزیابی عملکرد،توانایی فنی وتوانایی نیروی انسانی به وجود آید.
 
 
Abstract
The aim of this study is to evaluate and rank the organizational ability, authority, acceptance and their nine components effecting on the performance based budgeting implementation in the Iranian water and wastewater companies. The research method has been field study and questioner is used to collect data. The statistical population was all financial employees of the water and wastewater companies in Iran. Factor analysis is used to data analysis and key results show that three dimensions and nine components affect successful implementation performance based budgeting. In addition, organizational ability, authority and acceptance have been first, second and third rank respectively. Therefore, to successful implementation of the operational based budgeting should be focused on the organizational ability in terms of technical ability, performance assessment ability and human resource ability.
 

کلیدواژه‌ها

بودجه؛ بودجه ریزی عملیاتی؛ توانایی؛ اختیار؛ پذیرش

اصل مقاله

ارزیابی ورتبه بندی ابعاد و مولفه های اجرای بودجه بندی عملیاتی

در شرکتهای آب و فاضلاب ایران

 

 

محمد علی کرامتی

تاریخ دریافت: 21/09/1394            تاریخ پذیرش: 25/11/1394

[1]

فهیمه بیات[2]

 

 

چکیده

هدف این مقاله ارزیابی و رتبه بندی ابعادسه گانه توانایی،اختیار، پذیرش ومولفه­های نه گانه تاثیرگذاربر اجرای بودجه‌بندی عملیاتی درشرکت‌های آب و فاضلاب ایران است. روش پژوهش میدانی بوده و از پرسشنامه برای جمع آوری داده­ها استفاده شده است. جامعه آماریکلیه کارکنان مالی شرکت آب و فاضلاب کشوردر سال 1394 بوده‌اند.برای تجزیه وتحلیل داده هاازفن تحلیل عاملی استفاده شده­­است. نتایج حاکی از آن است که همه ابعادسه گانه ومولفه های نه گانه براجرای بودجه ریزی عملیاتی درشرکت آب وفاضلاب تاثیردارند.به علاوه،توانایی، درمرتبه یکم تاثیربربودجه ریزی عملیاتی بوده واختیاروپذیرش درمرتبه های دوم وسوم قرارگرفته اند.به این ترتیب، قبل ازهراقدامی برای اجرای موفقیت آمیز بودجه ریزی عملیاتی باید توانایی آن ازلحاظ توانایی ارزیابی عملکرد،توانایی فنی وتوانایی نیروی انسانی به وجود آید.

 

واژه‌های کلیدی:بودجه، بودجه ریزی عملیاتی، توانایی، اختیار، پذیرش.

                                                        

 

 

1- مقدمه

بودجه،مبنای عملیات اجرایی دولت است. دولت تمام فعالیت­های مالی خود اعم از کسب درآمدها و پرداخت هزینه­ها برای اجرای برنامه­های خودرا در چارچوب قانون بودجه انجام میدهد.بودجه آیینه تمام نمای همه برنامه ها و فعالیت های دولت بوده و نقش بسیار مهمی در توسعه اقتصاد ملی ایفا می نماید.

بودجه عملیاتی رامی توان به مثابه نظام اطلاعات مالی دولت برمبنای فعالیت هایی که دولت عهده دارانجام آنهااست تلقی نمود.مانندهمه فعالیت های اقتصادی،وجوداطلاعات مالی صحیح ومعتبرباعث اتخاذتصمیم های مفیداقتصادی می گردد(سیران وطاهرشمس،1392)

شناخت ودرک نظام­های مختلف بودجه­ریزی، مستلزم شناسایی تحولاتی است که برای پا سخ گویی به آن­ها، نظام ها وسامانه های مختلف بودجه ریزی طراحی واجرا شده اند. به بیان دیگر، در دوره های مختلف متناسب بانقشی که برای بودجه وبودجه ریزی دراداره امور کشور ترسیم شده، سامانه ای طراحی واجرا شده است. به مرور زمان با تکامل و تغییر انتظارات ونیازها برای پاسخ گویی مؤثرتر ومفید تر به تغییرات صورت گرفته نظام­های بودجه ریزی دست خوش تغییر شده اند. به همین لحاظ نظام بودجه ریزی نقش بسیار مهمی در تحقق اهداف کشورها ایفامی نماید. در گذر زمان از روشهای متفاوتی برای بودجه ریزی استفاده شده است. نظام بودجه ریزی عملیاتی یکی از شیوه های نوین بودجه ریزی است. این نظام هم بر اثر بخشی و هم بر کارایی بودجه توجه دارد و سبب استفاده بهینه از منابع می شود(گرامی، 1392).

بودجه ریزی عملیاتی ویا بودجه  برحسب عملکرد، بودجه ای است که براساس وظایف، عملیات وپروژه­هایی که سازمان­های دولتی تصدی اجرای آن را به عهده دارند، تنظیم می شود.بودجه­ریزی عملیاتی روش یا سازوکاری است که به دنبال تقویت ارتباط میان صنایع تدارک شده برای بخش دولتی از یک سو ومحصولات این بخش از سوی دیگر، با استفاده از اطلاعات عملیاتی رسمی است (رابینسون و برامبی[i]، 2005).

به رغم جایگاه ممتاز برنامه ریزی واهمیتی که بودجه  در تهیه واجرای برنامه های عمرانی دارد،بودجه ریزی در ایران ابزار چندان کارآمدی نبوده است. ازدیدگاه حاکمیت سیاسی کشور، بیشتر دشواری ها ومسایل بودجه ای ایران، معلول نارسایی های منابع انگاشته ­می شود، درحالی که تحلیل ساختارها وعملکرد های بودجه ای درمقایسه با منابع وامکانات مالی دولت ها، بیانگر واقعیت های دیگری است. درعین حال، تنگناهای بودجه­ای و نارسایی های مدیریت بخش عمومی از دیدگاه عامه مردم دارای سرشت و اشکال متفاوتی است. از این منظر، مدیریت بخش عمومی، حوزه­ای فاقد مرزبندی شفاف و دارای سازوکاری پرهزینه و کم توان است. بنابراین، به نظر می­رسد مسائل و نارسایی­های بودجه­ای در بخش عمومی تاحدود زیادی به ناکارآمدی های ساختاری در فرآیند انتخاب و مدیریت مأموریت­های دولت مرتبط باشد(عبدصبور وراوند، 1391، 109-129).

بودجه­ریزی درایران ضعف های بسیاری دارد.ازجمله ، عدم شفافیت و عدم کارایی در بودجه ریزی  سبب شده است که از منابع استفاده بهینه نشود. باهدف رفع و اصلاح این مشکلات همزمان باآغاز برنامه چهارم و با هدف کار آمد نمودن نظام بودجه ریزی در ایران، عملا تلاش در جهت تغییر نظام بودجه ریزی به بودجه ریزی عملیاتی آغاز گردید.اماتحقیقات حاکی از عدم تحقق اهداف برنامه چهارم در خصوص بودجه ریزی عملیاتی دستگاههای اجرائی می باشد(همان).

بااین که استقرار نظام بودجه ریزی عملیاتی به عنوان یک ضرورت، مورد توجه دولت و نمایندگان مردم قرار گرفته،اما یا به طور کامل به انجام نرسیده ویا اهداف مورد نظر از آن تحقق نیافته است .هدفاین تحقیق، ارزیابی ورتبه بندی ابعاد ومولفه های موثر بر استقرار بودجه ریزی عملیاتی موفقیت آمیز در شرکت آب وفاضلاب کشوراست.برهمین اساس سوال اصلی تحقیق این است که،رتبه بندی عوامل وابعاد موثر در استقرارنظام بودجه ریزی عملیاتی موفقیت آمیزدر شرکت آب وفاضلاب کشورچگونه است ؟یا به عبارت دیگر ترتیب اهمیت وتاثیر عوامل ومولفه های موثر براجرای بودجه ریزی عملیاتی چگونه است؟

 

2-   چارچوب نظری وپیشینه تحقیق

دراین پژوهش باتوجه به ارتباط، جامعیت وتناسب ابعادمؤثر بر بودجه ریزی عملیاتی با شرایط شرکت آب وفاضلاب کشور، مدل شه رابرگزیده شده است. این مدل بر سه بعدتوانایی، اختیار وپذیرش به عنوان ابعاد موثربرفرآیند بودجه ریزی عملیاتی تاکید دارد.

یکی ازحدسیات رایج درباره بودجه­ریزی عملیاتی، ظرفیت پایین یا عدم توانایی سازمانی است. موردکاوی ها و گزارشات در مورد اجرای بودجه ریزی عملیاتی نشان می دهد که سه مولفه از توانایی سازمانی برای اتخاذ کامل بودجه­ریزی عملیاتی کلیدی می­باشند.این سه مولفه عبارتنداز: توانایی ارزیابی عملکرد، توانایی نیروی انسانی وتوانایی فنی.

یکی دیگرازابعادی که براجرای بودجه ریزی عملیاتی تاثیر می­گذارد، سازوکارهای های اختیار در دولت است. اگر بودجه ریزان در اجرای بودجه ریزی عملیاتی ویا درمراحل آن اختیار لازم را نداشته باشند، اجرا با مشکل روبرو خواهدشد. اختیار دارای مولفه های اختیارعبارتنداز: اختیار قانونی، اختیار رویه­ای و اختیار سازمانی.

پذیرش برای اجرای بودجه ریزی عملیاتی یکی دیگرازابعاد به شمارمی رود. مقاومت دربرابر اصلاحات، ازجانب برخی مقامات دولتی، رؤسای بخش ها وکارکنان ممکن است بزرگترین مانع برای اجرا و استفاده از سنجش عملکرد باشد(کلاین، 1997، 47). اگر بودجه ریزی عملیاتی توسط این گروه ها پذیرفته شود، به احتمال فراوان اجرا خواهد شد. برای اجرای موفق بودجه ریزی عملیاتی، مقامات دولتی، مدیران اداری و کارکنان باید متقاعد گردند که بودجه ریزی عملیاتی در خور تلاش به منظور کاهش هزینه ها ونیل به منافع کوتاه وبلند مدت دولت وجامعه می باشد. سه مولفه ازپذیرش مورد نیاز می باشد: پذیرش سیاسی، پذیرش مدیریتی و پذیرش تشویقی.

مدل شه به همراه علامت های اختصاری درشکل1نشان داده شده است. مدل شه یک مدل سه سطحی است که در سطح اول آن بودجه ریزی عملیاتی قرارگرفته، درسطح دوم توانایی، اختیار وپذیرش به عنوان ابعادی که اجرای بودجه ریزی عملیاتی وابسته به آنهاست، قرار دارند و نهایتا درسطح سوم مولفه های تفکیک شده هریک ازابعاد قرار گرفته اند.

امروزه نسبت به سه نقش عملکرد اقتصاد کلان، تخصیص منابع ،کارآیی و اثربخشی در استفاده از منابع برای بودجه اجماع وجود دارد.وظایف بودجه‌ریزی گسترده است، به طوری که از کنترل منابع عمومی گرفته تا برنامه‌ریزی تخصیص منابع آتی و مدیریت منابع را در بر می‌گیرد. اهمیت نسبی هر یک از این وظایف به رویکرد بودجه‌ریزی و ابزار و فنون بودجه‌ریزی بستگی دارد.طی قرن بیستم وزارت مالیه، بانک مرکزی کشورها و صندوق بین‌المللی پول از کنترل منابع عمومی حمایت کردند. آن ها با تدوین رویه‌ها و ساختارهای نهادی تأکید داشتند که همه درآمدهای دولت باید به خزانه‌داری مرکزی واریز شود و مرجع تصویب بودجه فقط قانون و مجلس باشد. این رویه باعث شد که بودجه‌ریزی ردیف ـ اقلام در اوایل قرن بیستم قبول شود و به اجرا در آید. در بحث مراحل اصلاحات بودجه همان طوری که شیک[ii](1996) اشاره می‌کند باید اصلاحات از  بخش «مبانی» شروع شود. لذا وی بر «درست کردن بخش مبانی» تأکید دارد نه بر فنون و ابزارهای خاص.

بودجه ریزی عملیاتی نوعی سیستم برنامه ریزی، بودجه ریزی و ارزیابی است که بر رابطه بودجه هزینه شده و نتایج مورد انتظار تاکید میورزد. در واقع بودجه ریزیعملیاتی، با مرتبط ساختن تصمیمات بودجه ای و عملکرد دولت، پاسخگویی دولت در مقابل قانونگذاران و مردم را تقویت می کند.به طور کلی فرایند بودجه ریزی عملیاتی در پی پاسخگویی به این پرسش­هاست: جایگاه کنونی ما کجاست؟ می خواهیم کجا باشیم؟ چگونهباید به این اهداف برسیم؟ چگونه باید پیشرفت خود را بسنجیم؟بودجه ریزی عملیاتی از دیرباز در زمره پیشنهادات اصلاحی در کشورهای توسعه یافته و در حال توسعه بوده است) اسدی، 1390، 19).«بودجه‌ریزی عملیاتی به دنبال پیوند میان شاخص های عملکرد و تخصیص منابع است. هر چند چنین پیوندهایی اغلب ضعیف هستند، ولی می­تواند سیاست­گذاری بودجه‌ای را تسهیل و نظارت قانون‌گذاران بر نتایج و دستاوردهای مرتبط با مخارج عمومی را افزایش دهند»(دیاموند جک[iii]،2002، 12).

بودجه­ریزی عملیاتی یک برنامه سالانه است که در آن رابطه بین منابع مالی تخصیص یافته و نتایج حاصل از اجرای هر برنامه با شاخص­های کمیت پذیر نشان داده می­شود. بودجه عملیاتی منابع را بر مبنای نیل به نتایج مشخص و قابل سنجش تخصیص می­دهد(پناهی، 1383، 3).

بودجه ریزی عملیاتی فرآیند برقراری رابطه بین نتایج مورد انتظار با سطوح بودجه تعریف می شود . این دیدگاه را کمیسیون هوور در سال 1945 و انجمن مدیریت بین المللی شهری در اوایل 1938 مطرح کردند. کمیسیون هوور معتقد بود در بودجه های عملیاتی باید توجه روی ویژگی عملکرد نسبی کاری که باید انجام شود یا خدماتی که باید ارائه شود متمرکز باشد نه روی چیزهایی که باید خریداری شود؛ زیرا اشیاء خریداری شده ابزارهایی برای نیل به یک نتیجه اند نه خود نتایج(آندریس[iv]،2001، 18). بودجه ریزی عملیاتی همچنین بیانگر روش هایی برای اندازه گیری منابع یا ورودیها در برابر خروجی ها یا ستاده هاست و اینکه چگونه فعالیتها به نتیجه منجر می شوند(هاتری[v]،1989 ،473).

 بودجه ریزی عملیاتی طراحی شده تا کارایی بلند مدت فعالیت­های دولت را بهبود دهد. در این روش بودجه ریزی مبتنی بر همبستگی بین آنچه دولت انجام می­دهد و پولی که خرج می­کند، به مدیران امکان می دهد تا حجم کار و هزینه هر واحد محصول را اندازه­گیری کنند. بودجه از حاصل ضرب هزینه هر واحد خروجی در تعداد محصولات و خدمات مورد نیاز در سال آینده به دست می­آید. تأکید بر گستردگی و بزرگی بودجه و اندازه دولت نیست بلکه به اندازه­گیری حجم کار دستگاه اجرایی توجه می شود. تأکید بر کاری است که باید انجام شد نه فواید و اهداف آن کار. بودجه ریزی عملیاتی فرایندبودجه ای دولت گستر نیست بلکه تأکید بر انسجام اطلاعات فعالیت ها و بودجه ریزی است(بانک جهانی، 2007 ،12).

حرکت به سوی بودجه ریزی عملیاتی رایکی از اصلاحات درنظام بودجه ریزی کشورها دانسته اندکه برسنجش عملکرددولت ها تاکید می کند.شواهدموجودحاکی ازآن است که شماراندکی ازدولت هابودجه ریزی عملیاتی رابه طورکامل اجراکرده اندودلیل آن رادشواریهاوموانع احتمالی برشمرده اند(ضیایی وهمکاران،1387).

پورزمانی ونادری(1390)تاثیرعوامل پذیرش ،توانایی واختیار براجرای بودجه ریزی عملیاتی درمناطقآزادتجاریصنعتی ایران بررسی کرده ونتیجه گرفته اندکه این مناطق توانایی اختیاروپذیرش لازم برای بودجه ریزی عملیاتی رانداشته اند.

آذر و وفایی (1389) به بررسی عوامل مؤثر بر اثر بخشی نظام بودجه­ریزی عملیاتی در سازمان های عمومی پرداخته اند. در پژوهش آنها سعی شده که از ادبیات موجود، عوامل مؤثر براثر بخشی بودجه ریزی عملیاتی استخراج شود. طبق نتایج پژوهش آذر و وفایی، توانمندی و اختیار در اجرای بودجه­ریزی عملیاتی و پذیرش از عوامل مؤثر براثر بخشی بودجه ریزی عملیاتی قبل از اجرای آن، و کیفیت ارتباطات در سطح سازمان و تخصیص منابع مبتنی برعملکرد،از عوامل مؤثر براثر بخشی بودجه ریزی عملیاتی در حین اجرای آن است.

ارسلان و طاهری (1389) استقرار بودجه ریزی عملیاتی در جهاد دانشگاهی یزد را مورد بررسی قرار داده اند. نتایج حاصل عبارتندازاین که بودجه بندی برمبنای عملکرد با تمرکز بر نتایج برنامه ها باعث بهبود اثر بخشی، کارایی و پاسخگویی می شود. نظام بودجه ریزی عملیاتی از طریق استفاده از مدیریت کیفیت جامع،کاهش هزینه ها و همچنین افزایش رضایت مصرف کنندگان موجب بهبود عملکرد سازمان و در واقع منجر به بهره برداری اثر بخش تر از منابع سازمان خواهد شد.باباجانی ورسولی (1390)نیز به بررسی موانع ومشکلات بودجه ریزی عملیاتی در دستگاه های اجرایی کشور پرداختنه اند.فقدان بودجه بندی عملیاتی به عنوان یکی از چالش های حسابرسی عملیاتی دربخش دولتی ایران نیزمورداشاره قرارگرفته است(مهام وهمکاران،1389).

عبدصبوروراوندی(1391)با الگوگرفتن مدل شه به شناسایی والویت بندی عوامل ومعیارهای معرف موانع پیاده سازی بودجه ریزی عملیاتی سازمان های دولتی ایران پرداخته اند.این محققین ازآزمون های آماری میانگین تک نمونه ای وفریدمن برای آزمون فرضیه های خوداستفاده کرده ونتیجه گرفته اندکه فقط دومعیارتوانایی ارزیابی عملکردواختیارقانونی به عنوان عامل بازدارنده دراجرای بودجه‌ریزی عملیاتی تلقی نمی شوندوهفت عامل دیگرازمدل نه عاملی شه به عنوان عامل بازدارنده ومانع بودجه‌ریزی عملیاتی عمل می کنند.

 

3-  فرضیه های پژوهش

بر اساس مدل شه، دراین پژوهش نه تنها این فرضیه مورد بررسی قرارگرفته که مولفه های 9گانه برابعاد3گانه وبه همین منوال ابعاد سه گانه براجرایی بودجه‌ریزی عملیاتی تاثیر دارند بلکه رتبه بندی میزان تاثیرنیزمورد بررسی قرارگرفته است.فرضیه ها عبارتنداز:

فرضیه1:برخورداری ازتوانایی  ارزیابی عملکرد،توانایی نیروی انسانی وتوانایی فنی براجرای بودجه ریزی عملیاتی موثراست.

فرضیه2:برخورداری ازاختیارسازمانی ،اختیارویه ای واختیارقانونی لازم براجرای بودجه ریزی عملیاتی موثر است.

فرضیه3:پذیرش سیاسی ،پذیرش مدیریتی وپذیرش انگیزشی براجرای بودجه ریزی عملیاتی موثر است.

 

 

بودجه­ریزی عملیاتی (OBP)

توانایی(ABI)

اختیار (AUT)

پذیرش (ACC)

توانایی ارزیابی عملکرد(DEA)

پذیرش انگیزشی MOT)(

توانایی نیروی انسانی (HUM)

توانایی فنی TEC)(

اختیار سازمانی (CRG)

اختیار رویه ای (PRO)

اختیار قانونی ( LEG )

پذیرش سیاسی POL)(

پذیرش مدیریتی MAN)(

سطح:1بودجه ریزی عمیاتی           سطح2:ابعاد سه گانه                      سطح3:مولفه های نه گانه           

شکل1-مدل بودجه ریزی عملیاتی، منبع: (شه، 1998).

     

 

4-  روش پژوهش

این پژوهش از نظر هدف،کاربردی و در دسته تحقیق­های توصیفی قرار داد.برای جمع‌آوری یافته های پژوهش‌های پیشین و نیز مطالب نظری مرتبط با موضوعپژوهش، از مطالعه کتابخانه­ای و جستجوی الکترونیکی استفاده شده است.

ابزارجمع‌آوری داده‌ها پرسشنامه بوده است،پرسشنامه ای شامل 4سوال جمعیت شناختیو32 سوال مربوط به فرضیه ها،شامل 4سوال برای توانایی ارزیابی عملکرد،4سوال برای توانایی نیروی انسانی،3سوال برایتوانایی فنی،3سوال برای اختیارقانونی،5سوال اختیاررویه ای،3سوال اختیارسازمانی،4سوال پذیرش سیاسی،4سوال پذیرش مدیریتی ونهایتا 2سوال درباره پذیرش انگیزشی.سوال ها ازنوع پاسخ بسته پنج گزینه ای ازنوع طیف لیکرت و باارزش عددی 1=خیلی کم تا5=خیلی زیادبوده اند.این سوال ها عمدتااز مدل شه (1998) و عبد صبور و همکاران (1391) اقتباس شده‌اند.

جامعه آماری کلیه مدیران ،معاونین وکارکنان مالی شرکت آب وفاضلاب کشوربوده اندکه حداقل طی یک سال قبل از انجام پژوهش اشتغال به کار داشته اند وتعداد آن ها 300 نفر بوده است.برایبرآوردحجمنمونهازرابطهکوکران(1977) استفاده شده وحجم نمونه 169 نفربه دست آمده است.

بیش از 94%افرادنمونه ازتحصیلات لیسانس وبالاتربرخوردار بوده اند.ازنظرسابقه خدمت نیزحدود10%پاسخ دهندگان کمترازشش سال سابقه خدمت داشته اند.بنابراین، افرادنمونهازلحاظ سابقه خدمت وتحصیلات واجدصلاحیت برای پاسخ دادن به سوالات پرسشنامه بوده اند.

از آزمون تحلیل عاملی تاییدی جهت تأیید روایی سوالات واز فن مدل­یابی معادلات ساختاری جهت بررسی برازش مدل پژوهش با داده­های جمع­آوری شده وآزمون فرضیه هااستفاده­ شده ­است.

 

5-  تجزیه و تحلیل داده ها

5-1- روایی و پایایی پرسشنامه

روایی محتوا وروایی همگرای پرسشنامه با استفاده از تحلیل عاملی موردبررسی قرارگرفته­است. در انجام تحلیل عاملی باید اطمینان حاصل شود که آیا می­توان داده­های موجود را برای تحلیل مورد استفاده قرارداد یا نه.بدین منظور از شاخص KMO و آزمون بارتلت استفاده می شود. براساس این دو آزمون داده­ها زمانی برای تحلیل عاملی مناسب هستند که شاخص KMO بیشتر از 6/0 و نزدیک به یک وسطح معناداری(sig) آزمون بارتلت کمتر از 05/0 باشد(داوری ورضازاده،1392).این مقادیردر جدول1ارائه شده­ است.

جدول 1- آزمون KMO و بارتلت برای سؤالات پرسشنامه

آزمون KMO		708/0
آزمون بارتلت	χ2	830/9249
	درجة آزادی	528
	Sig	001/0

منبع: یافته های پژوهشگر

با توجه به جدول 1؛ مقدار KMO برابر با 708/0 و بزرگتر از 6/0 است، لذا تعداد نمونه(تعداد پاسخ­دهندگان) برای تحلیل عاملی کافی می­باشد. همچنین مقدار sig آزمون بارتلت، کوچکتر از 05/0 است؛ که نشان می­دهد تحلیل عاملی برای شناسایی ساختار مدل عاملی مناسب است.

روایی محتوایی پرسشنامه با استفاده از بارهای عاملی در تحلیل عاملی تاییدی ‌مورد بررسی قرار گرفته است. در تحلیل عاملی تائیدی  بارعاملی استاندارد و آماره t محاسبه شده اند.  قدرت رابطه بین مولفه های مدل و گویه های پرسشنامه بوسیله بار عاملی نشان داده می‌شود. بار عاملی مقداری بین صفر و یک است. اگر بار عاملی کمتر از 3/0 باشد رابطه ضعیف درنظر گرفته شده و از آن گویه صرف‌نظر می‌شود. بار عاملی بین 3/0 تا 6/0 قابل قبول است و اگر بزرگتر از 6/0 باشد خیلی مطلوب است(هومن،1384).

طبق نتایج تحلیل عاملی تائیدی پرسشنامه ، بار عاملی استاندارد برای سنجش قدرت رابطه بین مولفه­های  نه گانه پژوهش با32گویه‌ پرسشنامه در تمامی موارد بزرگتر از 3/0 بدست آمده است. بنابراین روایی محتوا قابل تائید است.      

بعدازمحاسبه بار عاملی استاندارد باید آزمون معناداری صورت گیرد. براساس نتایج به دست آمده آماره t همه گویه­های پرسشنامه در سطح اطمینان 5% مقداری بزرگتر از 96/1 می‌باشد. بنابراین همبستگی‌های مشاهده شده معنادار است.لذاروایی محتوایی پرسشنامه تایید می شود. روایی همگرا بدین معنا است که سوالات هر مولفه تفکیک مناسبی به لحاظ اندازه­گیری نسبت به مولفه های دیگر مدل فراهم آورند. به عبارت ساده­تر هر سوال فقط مولفه خود را اندازه­گیری کند و ترکیب آنها به گونه­ای باشد که تمام مولفه ­ها به خوبی از یکدیگر تفکیک شوند. برای بررسی روایی همگرا از میا نگین واریا نس استخراج شده[vi]استفاده می شود. میانگین واریانس استخراج شده، خلاصه­ای از میزان تبیین واریانس گویه های پرسشنامه در یک مولفه است. میانگین واریانس استخراج شده برای یک مولفه عبارت است از مجموع مربعات بارهای عاملی گویه های آن مولفه تقسیم بر تعداد گویه ها. برای برقراری روایی همگرا میانگین واریانس استخراج شده برای هر مولفه،باید بزرگتر از 5/0 باشد. این مقداربرای مولفه های پژوهش در جدول 2داده شده است.

 

جدول 2- بررسی مقادیر میانگین واریانس استخراج شده مولفه های پژوهش

مولفه	میانگین واریانس استخراج شده	سطح قابل قبول	نتیجه
توانایی ارزیابی عملکرد	866/0	5/0	برقراری روایی همگرا
توانایی نیروی انسانی	826/0	5/0	برقراری روایی همگرا
توانایی فنی	854/0	5/0	برقراری روایی همگرا
اختیار سازمانی	885/0	5/0	برقراری روایی همگرا
اختیار رویه­ای	854/0	5/0	برقراری روایی همگرا
اختیار قانونی	896/0	5/0	برقراری روایی همگرا
پذیرش سیاسی	848/0	5/0	برقراری روایی همگرا
پذیرش مدیریتی	912/0	5/0	برقراری روایی همگرا
پذیرش انگیزش	758/0	5/0	برقراری روایی همگرا

منبع: یافته های پژوهشگر

 

5-2- پایایی

برای بررسی پایایی پرسشنامه دو ملاک پیشنهاد شده است. یکی آلفای کرونباخ ودیگری پایایی ترکیبی. پیشنهاد شده که آلفای کرونباخ بزرگتر از 7/0 باشد(ناننالی وبنیستین،1994).برای پایایی ترکیبی فرنل[vii] و لارکر[viii](1981) مقادیر بالاتر از 7/0 را پیشنهاد کرده­اند.این دومقدار برای پرسشنامه درجدول3آمده است.

 

جدول 3- آلفای کرونباخ و پایایی ترکیبی مولفه های پژوهش

مولفه	آلفای کرونباخ	پایایی ترکیبی	نتیجه
توانایی ارزیابی عملکرد	835/0	963/0	برقراری پایایی
توانایی نیروی انسانی	816/0	950/0	برقراری پایایی
توانایی فنی	827/0	946/0	برقراری پایایی
اختیار سازمانی	769/0	958/0	برقراری پایایی
اختیار رویه­ای	851/0	967/0	برقراری پایایی
اختیار قانونی	769/0	963/0	برقراری پایایی
پذیرش سیاسی	821/0	957/0	برقراری پایایی
پذیرش مدیریتی	772/0	976/0	برقراری پایایی
پذیرش انگیزش	816/0	879/0	برقراری پایایی

منبع: یافته های پژوهشگر

 

6- رتبه بندی مولفه ها وابعادبودجه ریزی عملیاتی

برای بررسی میزان تاثیر هر یک از مولفه های 9گانه برابعاد3گانه بودجه ریزی عملیاتی و رتبه­بندی میزان تاثیر آنها از تحلیل عاملی مرتبه دوم استفاده شده است. نتایج مربوط به تحلیل عاملی مرتبه دوم در شکل های2 و 3 نمایش داده شده است.

 

شکل2- بار عاملی استاندارد تحلیل عاملی مرتبه دوم

منبع: یافته های پژوهشگر

 

 

شکل3-آماره معناداری تحلیل عاملی مرتبه دوم

منبع: یافته های پژوهشگر

 

برای آزمون معنی­داری؛ بار عاملی استاندارد بین مولفه هاوابعاد از آماره t استفاه شده است. بارهای عاملی، نتایج مربوط به معناداری آنها ورتبه هریک ازمولفه های مدل پژوهش در جدول 4  آورده شده شده است.

جدول 4- نتایج حاصل از ارزیابی مدل

مسیر		بار عاملی	عدد معنی­داری (t-value)	رتبه تاثیرگذاری
از مولفه	به بعد
توانایی ارزیابی عملکرد	توانایی	82/0	---	(1)
توانایی نیروی انسانی		58/0	69/7	(3)
توانایی فنی		76/0	76/10	(2)
اختیار سازمانی	اختیار	87/0	---	(1)
اختیار رویه­ای		35/0	51/4	(3)
اختیار قانونی		83/0	80/12	(2)
پذیرش سیاسی	پذیرش	81/0	---	(2)
پذیرش مدیریتی		93/0	93/13	(1)
پذیرش انگیزش		66/0	19/9	(3)
توانایی	بودجه ریزی عملیاتی	97/0	90/11	(1)
اختیار		95/0	44/12	(2)
پذیرش		92/0	93/10	(3)

منبع: یافته های پژوهشگر

 

نتایج جدول4حاکی ازآن است که همه تاثیرها مثبت ومعناداراست.همان گونه که نتایج جدول4 نشان می دهد،مولفه های توانایی با رتبه یکم وبه ترتیب پذیرش واختیار دررتبه های دوم وسوم براجرای موفقیت آمیز بودجه ریزی عملیاتی تاثیر گذارهستند.

اگر بعد توانایی مدنظرقراربگیرد نتایج حاکی ازآن است که در رتبه یکم، توانایی ارزیابی عملکردودررتبه های بعدی به ترتیب توانایی فنی وتوانایی نیروی انسانی برتوانایی اجرای بودجه ریزی عملیاتی موثر هستند.

هنگامی که بعد اختیار موردتوجه باشد،رتبه یکم به مولفه اختیارقانونی سپس رتبه های دوم وسوم به ترتیب به اختیارسازمانی واختیاررویه ای تعلق می گیرد.

بررسی بعد پذیرش حاکی ازآن است که دراین بعد مولفه پذیرش مدیریتی دررتبه یکم تاثیر ومولفه های پذیرش سیاسی وپذیرش انگیزشی دررتبه های بعدی قرار می گیرند.

      

7-  بحث و  نتیجه­گیری

گرایش به نظام بودجه ریزی عملیاتی در حال افزایش است. ایران نیز مانند سایر کشورها، نظام بودجه ریزی عملیاتی را به منظور بهبود برنامه ریزی و اصلاح فرآیند مدیریت مالی خود پذیرفته است. انتظار می­رود که با استقرار نظام بودجه ریزی عملیاتی، برنامه­های مالی و عملیاتی دولت از شفافیت کافی برخوردار شود تا زمینه ی لازم برای ارتقای سطح مسئولیت پاسخگویی حاکم بر منابع عمومی فراهم شود.ارزیابی ورتبه بندی مولفه ها وابعاد استقرار نظام بودجه ریزی عملیاتی برای طراحی و اجرای یک نقشه­ی راه مناسب جهت تحقق این امر مهم، ضرورتی اجتناب ناپذیر می باشد.نتایج ویافته های پژوهش حاضردربعدتوانایی با نتایج آذر و وفایی (1389) همسو می باشد ولی با تحقیقضیایی و همکاران (1387) هم سو نیست.دربعداختیار نتایج باآن چه آذر و وفایی نتیجه گرفته اند  مطابقت داردامایافته های ضیایی و همکاران آن را تایید نمی کنند.درزمینه پذیرش بودجه ریزی عملیاتی نیزنتایج حاصل ازپژوهش حاضر با نتایج تحقیقآذر و وفایی یکی است ولی با تحقیقضیایی و همکاران مغایر است. با توجه به یافته­های پژوهش مشخص شد که درشرکت آب و فاضلاب  ایران توانایی ازابعاد تاثیرگذاربر اجرای بودجه ریزی عملیاتی است. می­توان نتیجه گرفت که با ارتقای توانایی، پیاده سازی موفق بودجه ریزی عملیاتی ازاحتمال بیشتری برخوردارخواهدشد. به عبارت دیگر به مدیریت شرکت آب و فاضلاب ایران پیشنهادمی شودکه با بالا بردن توانایی مدیران،توانایی کارکنان وتوانایی ارزیابی عملکردبه پیاده سازی موفق بودجه­ریزی عملیاتی کمک نماید و به این صورت بتوانند بودجه عملیاتی را برای طرح­ها به درستی پیاده نمایند.

درباره بعداختیارمی توان گفت،درشرکت آب وفاضلاب اختیار لازم بر اجرای بودجه ریزی عملیاتی موثر است. به عبارت دیگر می توان نتیجه گرفت که باافزیش اختیارات سازمان،اختیاردرمولفه قانونگذاری و اختیاردرتهیه تدوین واعمال رویه ها  ، پیاده سازی موفق بودجه ریزی عملیاتی محتمل ترخواهدشد. اگر اختیارات مدیران و کارکنان در حوزه فعالیت شان افزایش یابد آنها بهتر می­توانند بودجه مناسب، لازم و کافی جهت طرح­ها و برنامه را تشخیص دهند و به این صورت بودجه ریزی عملیاتی را به درستی اجرا نمایند.بنابراین پیشنهاد می شوددرشرکت آب وفاضلاب ایران افزایش اختیاردرهرسه مولفه آن موردتوجه جدی قرارگیرد.

دربعدپذیرش می توان چنین نتیجه گرفت که در شرکت آب وفاضلاب ایرن ،پذیرش ازجمله ابعادموثربر اجرای بودجه ریزی عملیاتی است.اینعاملنیزنقشتعیینکننده­ایدرامکان پیاده­سازیبودجهریزیعملیاتی دارد.ازسوی دیگر،مقاومتدربرابراصلاحاتازجانببرخی مقامات،مسئولینبخش­هاوکارکنانممکناستبزرگترینمانعبرایاجرایبودجهریزیعملیاتی باشد.دراین خصوص پیشنهاد می شود باتشریح منافع اجرای بودجه ریزی عملیاتی وارایه دوره های آموزشی موثردرباره بودجه ریزی عملیاتی مقاومت دربرابرآن را کاهش وپذیرش آن را افزایش داد.

 

---

1- استادیار، مدیریت صنعتی، واحد اراک ،دانشگاه آزاد اسلامی، اراک، ایران، نویسنده اصلی و مسئول مکاتبات. [e-mail]

2- کارشناس ارشد مدیریت بازرگانی گرایش مالی، واحد اراک، دانشگاه آزاد اسلامی، اراک، ایران.

---

[i].Rabinson&berambi.

[ii].Schick.

[iii].DiamondJack.

[iv]. Andres.

5. Hartere.

6.World Bank.

⁷. Average Variance Extracted(AVE).1

8. Composite Reliability

9. Fernel&karler

مراجع

فهرست منابع

1)     آذر ، عادل ، امیر وفائی،(1389)،" بررسی عوامل موثر بر اثربخشی نظام بودجه ریزی عملیاتی در سازمان های عمومی"، فصلنامه برنامه ریزی و بودجه، سال پانزدهم، شماره 110.

2)     اسدی ،م،(1391)، "بررسی موانع و مشکلات استقرار  بودجه ریزی عملیاتی در دستگاه های اجرایی استان مرکزی" ، پایان نامه کارشناسی ارشد دانشگاه آزاد اسلامی واحد اراک.

3)     باباجانی، جعفر، م. رسولی، (1390)، "شناسایی موانع و مشکلات موجود در استقرار نظام بودجه ریزی عملیاتی در دستگاه­های اجرایی کشور"، فصل نامه پژوهش های تجربی حسابداری مالی، شماره اول، صص32-50.

4)     پناهی، علی،(1383)،"بودجه ریزی عملیاتی،مفاهیم والزامات"،انتشارات مرکز پژوهشهای مجلس شورای اسلامی.

5)     پورزمانی،زهرا و بابک نادری، ،(1390)،"تاثیرعوامل پذیرش،توانایی واختیاربربودجه ریزی عملیاتی (موردمطالعه:مناطقآزادتجاری صنعتی ایران)"،پژوهش های حسابداری وحسابرسی مالی ،دوره3،شماره11،صص47_68.

6)      داوری، علی و آرش رضازاده، ،(1392)،" مدل سازی معادلات ساختاری با نرم‌افزار PLS"، انتشارات جهاد دانشگاهی.

7)     سیرانی محمد و حسن طاهر شمس،(1392)،"رابطه بین تورم ومعیارهای ارزیابی بودجه بندی سرمایه ای درشرکت ها"،پژوهش های حسابداری مالی وحسابرسی،سال پنجم،شماره هفدهم،صص65_90.

8)     ضیایی محمدصادق مجتبی,امیری ومحسن ابراهیمی  ،(1387)،"شناسایی موانع استقرار بودجه عملیاتی در دانشگاه تهران"،بررسیهای حسابداری و حسابرسی،دوره15،شماره51 ،صص102-87 .

9)     طاهری ،االهه و علیرضا ارسلان ،(1389)،"آنالیز استقرار نظام بودجه‌ریزی عملیاتی در جهاد دانشگاهی یزد، با استفاده از روشماتریسSWOT/"، چهارمین کنفرانس بودجه ریزی عملیاتی.

10)    عبدصبور،ف ،راوند،م، (1391)، الزامات و موانع بودجه ریزی عملیاتی سازمان ها بر اساس مدل سه عاملی شه، فصلنامه مدیریت صنعتی، دانشکده علوم انسانی، دانشگاه ازاد اسلامی واحد سنندج، سال هفتم، شماره 20.

11)    گرامی ،ح،(1392)، شناسایی امکانات و مبانی بکار گیری بودجه ریزی عملیاتی در شرکت برق ساوه .پایان نامه کارشناسی ارشد دانشگاه آزاد اسلامی واحد اراک.

12)    مهام، کیهان، فرزانه حیدر پور و سید علی حسینی، (1389)، "موانع اجرایی توسعه حسابرسی عملیاتی در ایران ازدیدگاه مدیران موسسات حسابرسی"،پژوهش های حسابداری مالیوحسابرسی،دوره2،شماره8،،صص131_160.

13)    هومن، حیدرعلی،(1389) ،"مدل یابی معادلات ساختاری باکاربرد نرم افزار لیزرل"، انتشارات سمت.

14)    Andres,Kathleen k.,(2001),"BeyondResults: Accountability,Discretion and Performance Budget Reform", JAI, Elsevier Science.

15)    Cochran, W. G., (1977), "Sampling Techniques", John Wiley and Sons, Inc., New York.

16)    Diamond, Jack, (2002),"Performance Budgeting-is Accrual Accounting Required? ",IMF Working Paper 02/240,PP.1-30.

17)    Hatry,H.,P., (1989),"Determining the Effectiveness of Government Services", Handbook of public Administration ,PP.469-482.

18)    Kline, J.(1997), "Local Government Outcome Based Performance Measures And Customer Standards: Has Their Time Come?", The Governments Accountants Journal , Vol.45 , No.4 , PP. : 47.

19)    Nunnally, J. C. and Bernstein, I. H.,(1994)," Psychometric Theory(3rd ed)", New York: McGraw Hill.

20)    RobinSon, M., Brumby,(2005),"Does Performance Budgeting?", An Analytical Review of The Empirical Litera.IMF Working paper,PP. 3-5.

21)    Schick, Allen, (1996),"The Road to PBB: The Stage of Budget Reform", Public Administration Review, PP.234-258.

22)    Shah, A, (1998), "Balance, Accountability, and Responsiveness: Lessons About Decentralization", World Bank, Washington, DC, the World Bank Policy Research Working Paper Series.

23)    World Bank, (2007), "Budgeting and Budgetary Institutions", by Anwar Shah, The World Bank, Washington D.C