بررسی میزان شیوع هیپرکراتوز نوک سرپستانک در گاوداری‌های شیری تبریز

آسیب‌شناسی درمانگاهی دامپزشکی

مقاله 2، دوره 3، 3 (11) پاییز، آذر 1388، صفحه 539-545   

نوع مقاله: مقاله علمی پژوهشی

نویسندگان

صمد مسافری^{* 1}؛ آیدین محمدی²

¹گروه علوم درمانگاهی، دانشکده دامپزشکی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد تبریز، تبریز، ایران

²دانش آموخته دامپزشکی، دانشکده دامپزشکی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد تبریز، تبریز، ایران

چکیده

یکی از مکانیسم‌های مهم دفاعی پستان، اسفنکتر سرپستانک و اپیدرم شاخی پوست سرپستانک می‌باشد که تا داخل اسفنکتر سرپستانک امتداد می‌یابد و بعد از هر بار دوشش باعث ترشح کراتین و مسدود شدن مجرای موئین اسفنکتر سرپستانک توسط پلاک کراتین می‌گردد. ترشح بیش از حد کراتین به علت تحریکات مکرر نوک پستان به‌خصوص در اثر کارکرد نادرست دستگاه شیردوشی منجر به بروز هیپرکراتوزیس خواهد شدکه در نهایت منجر به عوارضی نظیر ورم پستان، black spot و افزایش تعداد سلول‌های سوماتیک شیر می‌گردد.در این مطالعه چهارگله از گاوداری‌های شیری اطراف تبریز مشتمل بر860 رأس گاو شیری مورد بررسی قرارگرفت که در دو گله دو بار دوشش و در دو گله دیگر سه بار دوشش در شبانه روز انجام می‌گرفت. در زمان شیردوشی نوک سر پستانک هر یک از گاوها از نظر وجود هیپرکراتوزیس و درجات آن (درجه یک، دو، سه و چهار) بررسی و ثبت گردید. نتایج این بررسی نشان داد که میزان شیوع هیپرکراتوزیس نوک سرپستانک در گله‌های سه بار دوشش (1/14٪) به‌طور معنی‌داری بیشتر از ﮔله‌های دو بار دوشش (3/12٪) می‌باﺷﺪ (01/0p<). همچنین هیپرکراتوزیس درجه دو و درجه سه به‌طور معنی‌داری بیشتر از درجه چهار بود. بر اساس نتایج به­دست آمده، درصد فراوانی هیپرکراتوزیس در گاوداری‌های شیری منطقه تبریز به‌طور معنی‌داری بیشتر از مقادیرگزارش شده جهانی است (01/0p<).

کلیدواژه‌ها

هیپرکراتوزیس؛ نوک سر پستانک؛ گاو شیری؛ دستگاه شیردوشی

اصل مقاله

مقدمه

     هیپرکراتوزیس نوک سرپستانک یا بیرون‌زدگی اسفنکتر به شکل بیرون‌زدگی بافت کرمی ـ سفید رنگ خشک در اطراف

 

 

اسفنکتر سرپستانک دیده می‌شود (2 و 5). ظهور کراتین زیاد در سوراخ سرپستان را اصطلاحاً هیپرکراتوزیس نوک سر پستانک می‌نامند (نگاره­های 1 و 2) .

 

 

 

 

   نگاره 1- سر پستانک طبیعی                      نگاره 2-هیپرکراتوزیس نوک سر پستانک

 

 

فاکتورهایی که می‌توانند بر هیپرکراتوزیس (افزایش طبقه شاخی) تأثیر بگذارند عبارتند از:

1- شکل انتهای سرپستانک 2- میزان شیردهی 3- مدت زمان شیردهی 4- تأثیر متقابل بین مدیریت شیردوشی و دستگاه شیردوشی 5- افزایش سن 6- تولید بالا 7- حساسیت نسبت به محلول teat dipping  (11).

 وجود درجاتی از هیپرکراتوزیس در گاوداری‌های پرتولید طبیعی است، به‌خصوص این ‌که بلافاصله پس از اوج شیرواری دیده می‌شود (3). هیپرکراتوزیس به‌دنبال نقص دردستگاه شیردوشی، افزایش مکش، تموج فشار، پالس یا ضربان بالا و فرسودگی لاینرها رخ داده و در نتیجه باعث بیرون‌زدگی بافت کراتین از مجرا می‌شود. این وضعیت یکی از مهم‌ترین مکانیسم‌های دفاعی پستان را مختل کرده و پستان را مستعد ورم پستان می‌نماید (1).

           

 

 

میزان تأثیر عوامل ژنتیکی در بروز هیپرکراتوزیس ناشناخته می‌باشد (2 و 7). به‌طور کلی در زمان بهار میزان شیوع  هیپرکراتوزیس و ترک خوردن پوست سرپستانک به دلیل تغییرات دمائی و جوی افزایش می‌یابد (8 و 11).

اخیراً عده‌ای پیشنهاد کرده‌اند که غوطه‌وری سرپستانک‌ها در محلول ضد‌عفونی کننده (دی اکسید کلرین) می‌تواند باعث نرم شدگی سرپستانک و از بین رفتن مازاد کراتین (که سر پستان را مسدود می‌کند) گردد (7).

هیپرکراتوزیس بسیار شدید باعث بروز  Black spotمی‌گردد که باعث نکروز اسفنکتر سرپستانک، اولسرهای آتشفشانی عمیق و دردناک، لبه‌های بر‌آمده و لکه سیاه در مرکز می‌شود. به‌دنبال ایجاد آسیب شدید در سرپستانک‌ها خطر ابتلا به ورم پستان (کورینه باکتریایی) افزایش می‌یابد (5)(نگاره­های 3 و 4).

 

 

 

 

 

 

  نگاره 3-  لکه سیاه                                                                                   نگاره 4-  لکه سیاه

 

هیپرکراتوزیس ممکن است معیاری برای ارزیابی کیفیت مدیریت در گله‌های شیری باشد و سطح و تراز توجه و مراقبت که برای تأمین بهداشت گله صورت گرفته را نشان دهد (11). هیپرکراتوزیس با مشکلاتی که برای پستان گاو ایجاد می‌کند (سخت دوشی، ورم پستان، لکه سیاه و...) باعث افت تولید و در نهایتً ضررهای اقتصادی می‌گردد (4، 5 و 6) .

تاکنون هیچ‌گونه بررسی آماری در مورد میزان شیوع هیپرکراتوزیس نوک سرپستانک و درجات آن در منطقه تبریز صورت نگرفته است. همچنین مقایسه بین رخداد این عارضه در گله‌های سه بار دوشش و دو بار دوشش انجام نشده است. در این تحقیق سعی شده است ضمن بررسی میزان رخداد این عارضه در گاودار‌های شیری منطقه تبریز، میزان شیوع این عارضه در گاوداری‌های سه بار و دو بار دوشش مقایسه گردد. مواد و روش کار

     برای انجام این مطالعه 4 گله بزرگ از گاوداری‌های صنعتی شیری تبریز مشتمل بر860 رأس گاو هلشتاین دوشا در اردیبهشت و خرداد سال 86 برای نمونه‌برداری انتخاب و تحت نام‌هایA ، B، C و D نام‌گذاری شدند که مشخصات آن‌ها عبارتند از:

1- گله A: تعداد 300 رأس گاو هلشتاین دوشا با متوسط تولید 7/36 کیلوگرم شیر در روز، دوشش‌ها 3 بار در روز انجام می‌گرفت (در ساعت‌های 8، 14 و  22)

2- گله B: تعداد 160 رأس گاو هلشتاین دوشا با متوسط تولید روزانه 2/31 کیلوگرم در روز، دوشش گاوها در روز 3 بار انجام می‌گرفت ( در ساعت های 5، 13 و 21 ).

3ـ گله C: تعداد 180 رأس گاو هلشتاین دوشا با متوسط تولید روزانه 28 کیلوگرم در روز، دوشش گاوها در روز 2 بار انجام می‌گرفت ( درساعت‌های 4 و 16 ).

4ـ گلهD : تعداد 220 رأس گاو هلشتاین دوشا با متوسط تولید روزانه 27 کیلوگرم در روز، دوشش گاوها در روز 2 بار انجام می‌گرفت (در ساعت‌های 5 و 17 ).

شیردوشی در هر 4 گله توسط ماشین‌های شیردوشیWest valia  یا Delaval انجام می‌گرفت که با استهلاک معمول نیز همراه بودند. در این گله‌ها قبل از شیردوشی، پستان گاو کاملاً شسته شده و با دستمال کاغذی (گلهB) و یا کاغذ کاهی
(گله­های A، C و D) خشک می‌شدند و بعد از دوشش عملteat dipping با ترکیبات یددار صورت می‌گرفت. در این تحقیق از روش نمونه‌برداری خوشه‌ای (cluster random) استفاده شده است. در گاوداری‌های  مزبور با مراجعه به اتاق شیردوشی در زمان شیردوشی، نوک سرپستانک هر یک از گاوها قبل از شروع شیردوشی مورد بررسی قرار گرفت و سالم و درگیر بودن هر یک از گاوها، تعداد کارتیه‌های درگیر، سمت کارتیه‌های درگیر و درجه هیپرکراتوزیس در جداول مخصوصی ثبت گردید. اطلاعات به‌دست آمده در برنامه آماری spss با استفاده از روش  مربع کای مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت.

درجه‌بندی هیپرکراتوزیس نوک سرپستانک براساس تقسیم­بندی ویلسون به شرح زیر می‌باشد (10) (نگاره 5):

 

 

 

 

                                                                                                                                                        

 

الف ـ درجه 1 یا (N) No ring: سرپستانک سالم

 

 

 

 

 

ب ـ درجه 2 یا (S) Smooth or slightly rough ring: حلقه‌ای نرم یا کمی زبر دور سرپستانک وجود دارد ولی هنوز اثری از کراتین کهنه و قدیمی نیست.

 

 

 

 

ج ـ درجه 3 یا (R) Rough ring: حلقه‌ای زبر دور سرپستانک وجود دارد و ضخامت کراتین به 3ـ1  میلی­متر می‌رسد.

 

 

 

 

د ـ درجه 4 یا (v) Very rough ring: حلقه بسیار زبر دور سرپستانک وجود دارد و ضخامت کراتین به بیش از 4  میلی­متر می‌رسد و اسفنکتر به سمت بیرون برگشته است (هیپرکراتوزیس شدید).

 

 

 

نگاره 5- درجه­بندی هیپرکراتوزیس نوک سرپستانک براساس تقسیم­بندی ویلسون

 

 

 

 

 

 

 

نتایج

     بر اساس این بررسی درصد فراوانی هیپرکراتوزیس نوک سر پستانک در گله‌های مورد مطالعه 4/26 % گزارش گردید (نمودار1).

همچنین میزان شیوع هیپرکراتوزیس درجه 2 (5/17 ٪)، درجه 3 (4/6 ٪) و درجه 4 کمتر از (5/2 ٪) بود (نمودار2).

از طرف دیگر میزان شیوع هیپرکراتوزیس نوک سرپستانک در گله‌های سه بار دوشش (1/14 ٪) و در گله‌های دو بار دوشش (3/12 ٪) گزارش گردید (نمودار3).

مقایسه کلی نتایج حاصل از گله‌های سه بار دوشش با گله‌های دو بار دوشش نشان داد که میزان شیوع هیپرکراتوزیس نوک سرپستانک در گله‌های سه بار دوشش به‌طور معنی‌داری بیشتر از گله‌های دو بار دوشش می باشد (01/0p<). نتایج تحلیل همبستگی نشان می‌دهد که بین تعداد دفعات دوشش و بروز هیپرکراتوزیس نوک سر‌پستانک بر اساس ضریب گشتاوری پیرسون یک همبستگی مثبت وجود دارد (59/0r = ) و این ارتباﻃ معنی‌دار می‌باشد (01/0p<).

 

 

 

 

 

نمودار1- درصد فراوانی هیپرکراتوزیس نوک سرپستانک در گله‌های                         نمودار2- فراوانی نسبی میزان شیوع درجات هیپرکراتوزیس در  گله‌های مورد مطالعه                                                                                                   مورد مطالعه

 

 

 

نمودار3- درصد فراوانی هیپرکراتوزیس در گله‌های سه بار دوشش و دو بار دوشش

 

 

بحث و نتیجه‌گیری

     نتایج این بررسی نشان داد که به‌طورکلی میزان شیوع هیپرکراتوزیس نوک سرپستانک در گله‌های سه بار دوشش (1/14٪) به‌طور معنی‌داری از گله‌های دو بار دوشش (3/12 ٪) بیشتر است و این مسأله مؤید این نکته است که افزایش دفعات دوشش در بروز هیپرکراتوزیس نوک سرپستانک تأثیر مستقیم دارد (٢، ٦، ٨ و١١). در این بررسی مشخص گردید که درصد فراوانی هیپرکراتوزیس نوک سرپستانک در گله‌های مورد مطالعه 4/26٪ می‌باشد که به مراتب بیشتر از مقادیر گزارش شده جهانی می‌باشد به‌طوری‌که متوسط مقدار جهانی بروز هیپرکراتوز  15%  می‌باشد (11 و 12). همچنین در گله‌های مورد مطالعه درصد فراوانی هیپرکراتوز درجه 2 (5/17٪) درجه 3 (4/6 ٪ ) و درجه 4 کمتر از (5/2 ٪ ) می‌باشد که نشانگر این مطلب است که هیپرکراتوزیس درجه 2 و 3 به‌طور معنی‌داری بیشتر از درجه 4 می‌باشند. تاکنون هیچ‌گونه بررسی تحقیقاتی آماری و مدونی در مورد شیوع  هیپرکراتوزیس نوک سرپستانک در گاوداری‌های شیری ایران صورت نگرفته است.   

Glesson و همکاران (2004) در بررسی که در ایرلند روی گله‌های شیری با نژاد فریژین هلشتاین انجام دادند، میزان شیوع هیپرکراتوزیس نوک سر پستانک را 8/22٪ گزارش نمودند.

همچنین درصد فراوانی هیپرکراتوزیس درجه 2 را 4/16٪، درجه 3 را 9/5٪ و درجه 4 را کمتر از 5/0٪ گزارش کردند (8).

در مطالعه دیگری که توسط Kirk  (2003) در کالیفرنیا صورت گرفته میزان شیوع هیپرکراتوزیس نوک سرپستانک 9/20٪ گزارش گردیده است. وی درصد فراوانی هیپرکراتوزیس درجه 2 را 8/14٪ ، درجه 3 را 5/4٪ و درجه 4 را 6/1٪ گزارش نموده است (9).

در بررسی دیگری که توسط Shearn و Hillerton (2002) در انگلستان انجام گرفت، انواع عوارض ایجاد شده در پستان و سر‌پستانک در اثر کارکرد نادرست ماشین شیر دوشی و سهل انگاری کارگران شیر دوشی مورد مطالعه قرار گرفت که در این میان هیپرکراتوزیس نوک سرپستانک با میزان شیوع 3/12٪ بالاترین رقم را به خود اختصاص داد (12).

مقایسه نتایج به‌دست آمده از این مطالعه با نتایجی که در دیگر نقاط دنیا به‌دست آمده است، نشانگر این مطلب است که درصد فراوانی هیپرکراتوزیس نوک سرپستانک در گاوداری‌های شیری تبریز به‌طور معنی‌داری بیشتر از مقادیر گزارش شده جهانی است (01/0p<). همچنین درصد فراوانی درجات 3 و 4   هیپرکراتوزیس نیز بیشتر از مقادیر گزارش شده جهانی است که این مسأله شاید به علت استفاده از دستگاه‌های شیر دوشی نامناسب، فرسوده و غیراستاندارد و یا به علت استفاده از ترکیبات ضد عفونی (teat dipping) نامناسب باشد. از آنجا که این بررسی در فصل بهار صورت گرفته و وقوع هیپرکراتوزیس نوک سر پستانک در فصل زمستان و تا حدودی بهار بیشتر از سایر فصول سال می‌باشد (7، 10 و 11)، این مسأله می‌تواند توجیهی نسبی برای بالا بردن درصد فراوانی هیپرکراتوزیس نوک سرپستانک در گاوداری‌های شیری تبریز نسبت به سایر نقاط دنیا باشد. در کل نتایج حاصل از این بررسی حاکی از آن است که میزان شیوع هیپرکراتوزیس نوک سرپستانک ارتباﻁ مستقیمی با افزایش دفعات دوشش و نقص در دستگاه شیردوشی دارد.

اهمیت تشخیص هیپرکراتوزیس نوک سرپستانک و رفع عوامل مستعدکننده آن جهت پیشگیری از موارد زیر ضروری می‌باشد:

1- کشیده شدن کل کراتین از مجرای سرپستانک (Strick canal or Teat canal) یکی از مکانیسم‌های دفاعی پستان را مختل و پستان را مستعد ورم پستان می‌نماید.

2- هیپرکراتوزیس نوک سرپستانک باعث افزایش تعداد سلول‌های سوماتیک شیر (somatic cell count) می‌شود.

3- هیپرکراتوزیس شدید باعث Black spot می‌شود (6).

مراجع

1. شیمی، ا. (1378) : اصول ایمنی شناسی دامپزشکی، (ترجمه)، تألیف: تیزارد، ا. چاپ سوم ،تهران، انتشارات دانشگاه تهران، صفحات: 25 و 32.
2. مسافری، ص. (1384) : بیماری‌های پستان در حیوانات اهلی، (ترجمه)، تألیف: رادستیس، جی بلود، هینچکلیف. چاپ اول، تبریز، انتشارات دانشگاه آزاد اسلامی واحد تبریز، صفحات: 85-83.
3. رسول نژاد فریدونی، س. و گرجی دوز، م. (1375): معاینات بالینی گاو، (ترجمه)، تألیف: رزنبرگرگ. چاپ سوم، تهران، مؤسسه نشر جهاد وابسته به جهاد دانشگاهی، صفحات: 70-45.
4. Arthur, G.H., Noakes, D.E., Pearson, H. and Parkinson, J. (1996): Veterinary Reproduction and Obstetrics. 7^th ed., Saunders, London, pp: 792-793.                   
5. Andrews, A.H., Blowey, R.W., Boyd, H. and Eddy, R.G. (1992): Bovine Medicine, disease and husbandary of cattle. 4th ed., Saunders, London, pp: 55-70.
6. Blowey, R. and Edmondson, P. (1995): Mastitis control in dairy herds, an illustrated and practical guide. 5th ed., Lippin cott, USA, pp: 110-112.
7. Bakken, G. (2004): Relationship between udder and teat morphology, mastitis and milk, production in Norwegian Red cattle. Acta Agric., 6(3): 32-33.
8. Gleeson, D.E., Meaney, J. and William, O. (2004): Effect of teat hyperkeratosis on somatic cell counts of dairy cows – teagasc, moorepark production center, fermoy, Co, cork, Ireland, 2(1): 41-52.
9. Kirk, J.H. (2003): Risk factors for excessive hyperkeratosis of teat end–extension veterinarian school of medicine university of California Davis Tulare. C A, 84(3): 16-26.
10. Mein, G.A., Neijenhuis, F., Morgan, W.F., Reinemann, D.J., Hillerton, J.E., Baines, J.R., et al. (2001): Evaluation of bovine teat condition in commercial dairy herds (Non infectious factors) – teat tube international of Netherleands, 9(1): 35.
11. Neijenhuis, F., Mein, G.A., Britt, J.S., Reine, D.J., Hillerton, J.E., Faransworth, R., et al. (2001): Relationship between teat-end callosity or hyperkeratosis and mastitis. Paper presented at the proceeding, AABP-NMC International Symposium on Mastitis and Milk Quality, Vancouver, bcm Canada, 165(7): 41-42.

Shearn, M.F. and Hillerton, J.E. (2002): Hyperkeratosis of the teat duct orifice in the dairy cow. Institute for Animal Health, Compton Laboratory, Newbury, U.K., 142: 18.