گیای باکتریایی کیسه ملتحمه گوسفندان نژاد ماکویی و قزل سالم در شهرستان ارومیه

آسیب‌شناسی درمانگاهی دامپزشکی

مقاله 8، دوره 4، 2 (14) تابستان، شهریور 1389، صفحه 855-860   

نوع مقاله: مقاله علمی پژوهشی

چکیده

چکیده
تفسیر نتایج حاصل از مطالعات باکتری شناسی چشم­های بیمار مشکل است مگر آنکه با مطالعات مشابه انجام شده بر روی چشم­های سالم مقایسه گردد. هدف از این تحقیق شناخت باکتری­های هوازی فلور طبیعی ملتحمه گوسفندان سالم در شهرستان ارومیه بود. مطالعه در تابستان 1388 و در محل کشتارگاه ارومیه روی هر دو چشم 50  رأس گوسفند سالم از دو جنس، دو نژاد (ماکویی و قزل) و در سه گروه سنی (یکسال و زیر یکسال، 2 تا 3 سال و 4 سال و بالاتر) انجام گرفت. از کیسه ملتحمه پلک پائین با سواب نمونه برداری انجام شده و در محیط­های بلاد آگار و ائوزین متیلن بلو آگار کشت داده شد. از 100 درصد چشم­ها در مجموع تعداد 156 باکتری (از 46 چشم یک نوع باکتری، از 52 چشم دو نوع باکتری و از 2 چشم سه نوع باکتری) جدا گردید. جدایه­ها به ترتیب فراوانی شامل باسیلوس سرئوس، انتروباکتر ائروژنز، استافیلوکوکوس اپیدرمیدیس، اشریشیا کلی، درماتوفیلوس کنگولنسیس، گونه‌هایکلبسیلا، استافیلوکوکوس اورئوس و گونه­هایاسترپتوکوکوسبودند.  باسیلوس سرئوس فراوان­ترین جرم جدا شده در هر دو جنس، هر دو نژاد و تمام گروهای سنی بود و انتروباکتر ایروژنز دومین جرم فراوان در هر دو جنس، تمام گروهای سنی و نژاد ماکویی بود، اما در نژاد قزلکلبسیلا­ها دومین جرم فراوان بود. با افزایش سن تنوع باکتری­های جدا شده از هر یک از چشم­ها افزایش یافته، ولی همبستگی معنی­دار بین این دو وجود نداشت. اختلاف تعداد جدایه­ها مابین جنس­ها، نژاد­ها و گروه­های سنی معنی­دار نبود (05/0p>).  فراوانی تعداد هر یک از جدایه­ها در هیچ یک از جنس­ها، نژاد­ها و  گروهای سنی تفاوت معنی­دار نداشت.در این مطالعه باکتری­های گرم مثبت (43/72 %) با غالبیت باسیلوس سرئوس (74/47 %) شایع­ترین اجرام جدا شده از ملتحمه گوسفندان سالم می­باشد. 

کلیدواژه‌ها

گیای باکتریایی؛ ملتحمه؛ گوسفند؛ ارومیه

اصل مقاله

مقدمه

 

   گیای میکروبی طبیعی چشم حیوانات شامل اجرام مقیم و موقت از باکتری­ها (8، 27 و 35)، قارچ­ها (20، 23، 24 و 32)، مایکوپلاسماها (8، 10، 11 و 29) و کلامیدیا­ها (13) است که در یک تعادل پویا و هم ایستا قرار دارند و به­عنوان یکی از مکانیسم­های دفاعی سطح چشم در مقابل اجرام پاتوژن عمل می­کنند (15). جداسازی یک جرم خاص از ملتحمه‌ حیوان مبتلا به بیماری خارجی چشم، لزوماً حاکی از وجود یک ارتباط علت و معلولی نیست، بنابراین اطلاع از گیای طبیعی سطح چشم، نقش محوری در تفسیر نتایج کشت میکروبی و فهم دینامیک بیماری‌های سطح چشم خواهد داشت (30). از طرف دیگر تحت شرایط خاص مثل وارد آمدن تروما به قرنیه و یا استفاده طولانی مدت از کورتیکواستروئید­ها و آنتی بیوتیک­های موضعی، گیای باکتریایی طبیعی ملتحمه که پاتوژن نیستند فرصت طلب شده و بافت قرنیه را مورد تهاجم قرار می­دهند (16). از این رو شناسایی باکتری­های طبیعی ملتحمه، ما را قادر خواهد ساخت در صورت وقوع عفونت­های چشمی و تا آماده شدن نتایج آنتی بیوگرام، درمان صحیح و سریع را آغاز کنیم (19). گیای میکروبی طبیعی ملتحمه در تعداد زیادی از حیوانات از جمله گاو، گوسفند، اسب، سگ، گربه، خرگوش، لاما، پرنده­ها (22)، بز (4)،  خوک (13)، بیسون (12)، گاومیش رودخانه­ای (2 و 5)،  قاطر (1)، الاغ (24)، گوزن (14)، سگ آبی (9)، اپسوم و راکون (26) بررسی شده است. بر اساس این مطالعات جمعیت میکروبی سطح چشم در بین گونه‌های مختلف حیوانی متفاوت است (32)، اما در اکثر مطالعات باکتری­های گرم مثبت شایع­ترین اجرام جدا شده از چشم­های سالم می­باشند که بیشتر متعلق به جنس‌های باسیلوس، استافیلوکوکوس، استرپتوکوکوس و کورینه باکتریوم هستند. علاوه بر باکتری‌های گرم مثبت، باکتری‌های گرم منفی نیز با فراوانی کمتر جدا می­شوند که بیشتر شامل جنس­های  موراکسلا، نیسریا، کلبسیلا، برانهملا و اشریشیا کلی هستند (1، 2، 3، 4، 8، 12 و 35). تغییرات در گیای میکروبی ملتحمه، به تغییرات فصل (3 و 17)، محیط نگه­داری (22)، موقعیت جغرافیایی (7)، نژاد (18) و وضعیت ایمنی موضعی و سیستمیک میزبان بستگی دارد (16، 25 و 30). با توجه به فقدان اطلاعات منتشر شده در خصوص گیای باکتریایی طبیعی چشم گوسفندان ایران، هدف از این مطالعه، بررسی باکتری­های هوازی ملتحمه گوسفندان سالم بر حسب جنس، سن و نژاد در شرایط جغرافیایی آذربایجان غربی بود.

مواد و روش‌­ها

     تحقیق حاضر در فصل تابستان 1388 با مراجعه به کشتارگاه ارومیه روی 50 رأس گوسفند سالم شامل 39 رأس نر (78%) و 11 رأس ماده (22%) انجام گرفت. گوسفندان تحت مطالعه از دو نژاد مختلف شامل 32 رأس ماکویی (64%) و 18 رأس قزل (36%) تشکیل شده بودند. جهت بررسی اثر سن بر تغییرات گیای باکتریایی چشم، گوسفندان به 3  گروه سنی تقسیم شدند که شامل 6 رأس یک­سال و زیر یک­سال (12%)، 33 رأس 2-3 سال (66%) و 11 رأس 4 سال و بالاتر (22%) بودند. نمونه‌ها توسط سواب­های استریل و مرطوب شده با محیط انتقالی آب پپتونه (Merck, Germany) از کیسه ملتحمه پائینی چشم­ها اخذ شده و درون لوله­های حاوی محیط انتقالی آب پپتونه در مجاورت یخ  به آزمایشگاه انتقال داده شده و 48 ساعت در انکوباتور 37 درجه سانتی­گراد نگه­داری ‌
می­شدند. پس از این مرحله سواب­ها در دو محیط بلاد آگار (Merck, Germany) و ائوزین متیلن بلو آگار (Merck, Germany) کشت داده ‌شده و پلیت‌ها در انکوباتور 37 درجه سانتی­گراد به­مدت 48-24 ساعت قرار می­گرفتند. بعد از رشد باکتری‌ها مشخصات ظاهری پرگنه‌ها (شکل، رنگ و بوی پرگنه­ها و وجود همولیز) ثبت می­شد و در صورت رشد چند نوع پرگنه، جهت خالص سازی کشت خطی انجام می­گرفت. سپس آزمایش­های اولیه به­صورت رنگ­آمیزی گرم و آزمایش کاتالاز، اکسیداز و پتاس انجام می­گرفت. برای تشخیص نهایی از محیط­های افتراقی SIM (Himedia,India)،TSI (Liofilchem,Italy)، MR-VP (Himedia,India)، نیترات (Quelab,Canada)، ژلاتین (Merck,Germany)، اوره (Himedia,India) و سیمون سیترات (Merck,Germany)، آزمایش کواگولاز و دیسک­های نووبیوسین و پلی میکسین B استفاده می­شد. پس از انجام آزمایش­های اختصاصی مرحله نهایی شناسایی باکتری­ها با استفاده از جداول مخصوص انجام می­شد (28).

برای تجزیه و تحلیل آماری داده‌ها از نرم افزار spss ویرایش 16 استفاده شد. از آزمون مربع کای (Chi square) برای آنالیز تفاوت تعداد جدایه­ها ما بین سنین، جنس­ها و نژاد­های مختلف، از آزمون تی (t-Test) برای آنالیز تفاوت فراوانی هر یک از جدایه­ها در هر دو جنس و در هر دو نژاد،‌ از آزمون آنالیز واریانس یک طرفه (ANOVA) برای آنالیز تفاوت فراوانی هر یک از جدایه­ها در سنین مختلف  و از آزمون همبستگی پیرسون برای ارزیابی ارتباط افزایش سن و افزایش تنوع جدایه­ها از چشم­ها استفاده شد. در آزمون­های انجام گرفته ارزش p کمتر از 05/0 معنی­دار در نظر گرفته شد.

یافته­ها

    در بررسی حاضر که روی هر دو چشم 50 رأس گوسفند سالم انجام شد، 100 درصد چشم­ها آلوده به باکتری­های هوازی بودند. در مجموع تعداد 156 باکتری (از 46 چشم یک باکتری، از 52 چشم دو باکتری و از 2 چشم سه باکتری) جدا گردید که از این تعداد 113 (44/72%) باکتری گرم مثبت و 43  (56/27%) باکتری گرم منفی بود. از گرم مثبت­ها باسیلوس سرئوس به تعداد 74 (74/47%) و از گرم منفی­ها  انتروباکتر ایروژنز به تعداد 20 (9/12%) بیشترین باکتری جدا شده بودند (جدول 1).  باسیلوس سرئوس فراوان­ترین جرم جدا شده در هر دو جنس، هر دو نژاد و تمام گروهای سنی بود و انتروباکتر ایروژنز دومین جرم فراوان در هر دو جنس، تمام گروهای سنی و نژاد ماکویی بود، اما در نژاد قزل  کلبسیلا­ها دومین جرم فراوان بود. با افزایش سن تنوع باکتری­های جدا شده از چشم­ها افزایش یافته، ولی همبستگی بین این دو معنی­دار نبود. تفاوت معنی­داری در تعداد جدایه­ها ما بین جنس­ها، نژاد­ها و گروه­های سنی مختلف نیز وجود نداشت. فراوانی تعداد هر یک از جدایه­ها در هیچ یک از جنس­ها، نژاد­ها و گروهای سنی تفاوت معنی­داری نداشت.           

 

 

جدول 1- باکتری­های جدا شده از چشم گوسفندان و فراوانی آنها بر حسب جنس، نژاد و گروه­های سنی

 

باکتری	فراوانی کل باکتری­ها در چشم گوسفندان	فراوانی باکتری­ها به تفکیک جنس گوسفندان		فراوانی باکتری­ها به تفکیک نژاد گوسفندان
		نر	ماده	ماکوئی	قزل	>1	3-2	4<
باسیلوس سرئوس	74  (74/47%)	61 (51%)	13 (37%)	44 (44%)	30(54%)	9 (52%)	53 (50%)	13(37%)
انتروباکترایروژنز	20 (9/12%)	14 (11%)	6 (17%)	15 (15%)	5 (9%)	2 (12%)	12 (11%)	6 (17%)
اشریشیا کلی	14 (91/8%)	9 (7%)	5 (14%)	11 (11%)	3 (5%)	2 (12%)	7 (7%)	5 (14%)
استافیلوکوکوس اپیدرمیدیس	14  (91/8%)	11 (9%)	3 (9%)	10 (10%)	4 (7%)	صفر	11 (10%)	3 (9%)
درماتوفیلوس کنگولینسیس	11( 7%)	6 (5%)	5 (14%)	7 (7%)	4 (7%)	2 (12%)	4 (4%)	5 (14%)
کلبسیلاها	9( 8/5%)	8 (7%)	1 (3%)	3 (3%)	6 (11%)	صفر	8 (8%)	1 (3%)
استافیلوکوکوس ارئوس	7 (5/4%)	6 (5%)	1 (3%)	4 (4%)	3 (5%)	1 (6%)	5 (5%)	1 (3%)
استرپتوکوک­ها	7 (5/4%)	6 (5%)	1 (3%)	6 (6%)	1 (2%)	1 (6%)	5 (5%)	1 (3%)

 

 

 

بحث و نتیجه‌گیری  

     گیای باکتریایی طبیعی ملتحمه حیوانات اهلی به فراوانی در مورد اسب­ها مطالعه شده است و در مورد دیگر تک سمی­ها (1)، نشخوارکنندگان (2، 4، 8، 12 و 35) و به­ویژه گوسفندان (31) بررسی­های اندکی صورت پذیرفته است.

گیای طبیعی چشم اسبان به­طور غالب از باکتری­های گرم مثبت غیرپاتوژن تشکیل می‌گردد. باکتری­های گرم مثبتی که به­طور معمول از چشم سالم اسب­ها جدا می­گردند شامل گونه­های  استافیلوکوکوس، استرپتوکوکوس، کورینه باکتریوم و باسیلوس بوده و باکتری­هایی گرم منفی شامل اشریشیا کلی، پزودوموناس، مورکسلا، اسینتوباکتر و نیسریا می­باشند (7، 21، 33 و 34).

در گاوهای سالم نیز فلور باکتریایی غالب ملتحمه شامل باکتری­های گرم مثبت با غالبیت گونه­های باسیلوس و استافیلوکوکوس می­باشند (30). در مطالعه­ای به ترتیب فراوانی، باکتری­های کورینه باکتریوم، کوکسی­های گرم مثبت، گونه­های مورکسلا، استرپتوکوکوس فکالیس، باسیل­های گرم منفی، نیسریا کاتارالیس ارگانیسم­های جدا شده از ملتحمه گاوهای سالم بودند (35).

در تحقیق انجام گرفته روی گاومیش‌های امریکای شمالی، 17 گونه باکتریایی جدا گردید که در این میان باسیلوس­ها (6/74%) فراوانترین باکتری جدا شده از ملتحمه‌ بیسون‌های سالم بود (12).

در مطالعه انجام شده روی گاومیش­های رودخانه­ای ایران نیز گرم مثبت­ها با فراوانی 59% باکتری­های غالب گیای ملتحمه بودند که شایع­ترین آنها گونه­های استافیلوکوکوس(2/29%) و باسیلوس(22%) گزارش گردید. از گرم منفی­ها اشریشیا کلی باکتری غالب بود (2).

در مطالعه­ای که در سال 1388 توسط فتح الهی بر روی بزهای منطقه ارومیه انجام گرفته است نیز باکتری­های گرم مثبت با فراوانی بسیار بالای 85/84% ارگانیسم­های غالب گیای طبیعی ملتحمه تعیین شده­اند. در این مطالعه  گونه­های باسیلوس (44/45%)، فراوان­ترین باکتری گرم مثبت و اشریشیا کلی (12/12%)، فراوان­ترین باکتری گرم منفی بودند.

در مطالعات انجام یافته در گوسفندان، ارگانیسم­های استافیلوکوکوس، استرپتوکوکوس، اشریشیا کلی، پزودوموناس، آرکانوباکتریوم­پیوژنز، آکروموباکتر و باسیلوس اوویس از کشت میکروبی ملتحمه سالم جدا شده است (30) که حکایت از غالبیت گرم مثبت­ها در گیای باکتری­های هوازی ملتحمه گوسفندان سالم دارد. 

در تحقیق حاضر نیز گرم مثبت­ها (43/72%) با غالبیت باسیلوس سرئوس (74/47%)،  فراوانترین باکتری­های جدا شده از ملتحمه سالم گوسفندان منطقه ارومیه می­باشند که با موارد گزارش شده در دیگر نشخوارکنندگان یعنی گاو و گاومیش و بز در مطابقت دارد (2، 4، 30 و 35).[Dm1]  [Dm2] از گرم منفی­ها نیز انتروباکتر ایروژنز و اشریشیا کلی باکتری­های غالب می­باشند که با مطالعات انجام گرفته در منطقه ارومیه بر روی دیگر نشخوارکنندگان مطابقت دارد (2 و 4). [Dm3] نتایج به­دست آمده و مقایسه آن با مطالعات قبلی به وضوح تأثیر موقعیت جغرافیایی در مشابهت گیای طبیعی چشم را در گونه­های متفاوت مشخص می­سازد. عوامل دیگر چون فصل نمونه­گیری، روش­های نمونه­گیری و کشت، شرایط آب و هوایی و غیره نیز در جمعیت میکروبی سطح چشم مؤثر می­باشند (30). از این رو تفاوت­های جزعی موجود در ترتیب فراوانی و یا فقدان برخی از باکتری­های مورد انتظار را می­توان به موارد مذکور نسبت داد.

در مطالعات سایر محققین تأثیر عواملی چون نژاد در ایجاد تفاوت­های گیای طبیعی چشم به اثبات رسیده است (18)، ولی در تحقیق حاضر تفاوت معنی­داری  نه در تعداد  جدایه­ها ما بین گروه­ها  و نه در فراوانی تک­تک باکتری­ها در سنین، جنس­ها و به­ویژه نژاد­های مختلف مشاهده نشد.

اکثر باکتری­های جدا شده در مطالعه حاضر  با وجود اینکه به عنوان پاتوژن­های بالقوه مطرح نمی‌باشند، ولی در گزارشات موجود همراه با باکتری­های دیگر از عفونت­های چشمی حیوانات جدا شده­اند (30 و 35). بنابراین می‌توان فرض کرد که این باکتری­ها به عنوان ارگانیسم­های مقیم فرصت طلب، در صورت تضعیف مکانیسم­های دفاعی سطح چشم توان آغاز عفونت­های قرنیه را خواهند داشت و این نیز اهمیت شناسایی گیای طبیعی چشم را بیش از پیش خاطر نشان می­سازد.

---

 [Dm1]رفرانس؟؟

 [Dm2]رفرانس؟؟؟

 [Dm3]رفرانس؟؟؟؟

مراجع

1. تمرزاده حله قوش، ع. 1386. بررسی فلور باکتریایی سطح چشم قاطرهای سالم در شهرستان ارومیه. دانشکده دامپزشکی دانشگاه آزاد اسلامی ارومیه، پایان نامه شماره 830.
2. حاتمی لورزینی، خ. 1388. بررسی فلور باکتریایی نرمال چشم گاومیش‌های سالم در ارومیه. دانشکده دامپزشکی دانشگاه آزاد      اسلامی ارومیه، پایان نامه شماره 920.
3. عراقی سوره، ع. 1386. بررسی تأثیرات فصلی بر روی فلور باکتریایی و قارچی بافت ملتحمه چشم اسب­های سالم در منطقه ارومیه. دانشکده دامپزشکی دانشگاه آزاد اسلامی ارومیه، گزارش نهایی طرح تحقیقاتی.
4. فتح الهی، س. 1388. بررسی فلور باکتریایی نرمال چشم بزهای سالم در ارومیه. دانشکده دامپزشکی دانشگاه آزاد اسلامی ارومیه، پایان نامه شماره 946.
5. محمدی، ن. 1388. بررسی فلور قارچی چشم نرمال گاومیش‌های منطقه‌ ارومیه. دانشکده دامپزشکی دانشگاه آزاد اسلامی ارومیه، پایان نامه شماره 925.
6. نویدی، م. 1385. بررسی فلور باکتریایی موجود در کیسه ملتحمه چشم سالم اسب­های کار در منطقه سلماس. دانشکده دامپزشکی دانشگاه آزاد اسلامی ارومیه، پایان نامه شماره 765.
7. Andrew, S.E. and Willis, A.M. 2005. Disease of the cornea and sclera. P: 159-161, In: Gilger B.C. (ed.), Equine ophthalmology. Saunders.
8. Barber, D.M.L., Jones, G.E. and Wood, A. 1986. Microbial flora of the eyes of cattle. Vet. Rec. 18:204-206.
9. Cullen, C.L. 2003. Normal ocular features, conjunctival microflora and intraocular pressure in the Canadian beaver (Castor canadensis). Vet.Ophthalmol. 6(4):297-84.
10. Campbell, L. H., Fox, J.G. and Snyder, S. B. 1973. Ocular bacteria and Mycoplasma of the clinically normal cat. Feline Practice. 3:10-12.
11. Dagnell, G.J.R. 1994. An investigation of colonization of the conjunctival sac of sheep by bacteria and mycoplasmas. Epidemiology and Infection. 112: 561-567.
12. Davidson, H. J., Vestweber, J.G., Brightman, A.H., Van Slyke, T. H., Cox, L.K. and Chengappa, M.M. 1999. Ophthalmic examination and conjunctival bacteriologic culture results from a herd of North America bison. J. Am. Vet. Med. Assoc. 215:1142-1144.
13. Davidson, H. J., Rogers, D.P., Yeary, T.J., Stone, G.G., Schoneweis, D.A. and Chengappa, M.M. 1994. Conjunctival microbial flora of clinically normal pigs. Am. J. Vet. Res. 55:949-951.
14. Dubay, S.A., Williams, E.S., Mills, K. and Boerger-Fields, M. 2000. Bacteria and nematodes in the conjunctiva of mule deer from Wyoming and Utah. J. Wildlife disease. 36:783-787.
15. Eichenbaum, J.D., Lavach, J.D., Severin, G.A., et al. 1987. Immunology of the ocular surface. Compend.  Contin.  Educ.  Pract. Vet. 9:1101-1109.
16. Gemensky-Metzler, A.J., Wilkie, D.A., Kowalski, J.J., Schmsll, L. M., Willis, A.M. and Yamagata, M. 2005. Changes in bacterial and fungal ocular flora of clinically normal horses following experimental application of topical antimicrobial or antimicrobial-corticosteroid ophthalmic preparations. Am. J. Vet. Res. 66(5):800-811.
17. Gaarder, Y.E., Rebhun, W.C., Ball, M.A., Patten V., Shin, S. and Erb, H. 1998. Clinical appearances, healing patterns, risk factors, and outcomes of horses with fungal Keratitis: 53 cases (1978-1996). J. Am. Vet. Med. Assoc. 213(1): 105-112.
18. Kudirkiene,E., Zilinskas,H. and Siugzdaite,J. 2006. Microbial flora of the dog eyes. Veterinarija Ir Zootechnika. T. 34(56):18-21.
19. Mclaughlin, S.A., Brightman, A.H., Helper, L.C. and et al. 1983. Pathogenic bacteria and fungi associated with extraocular disease in the horse. J.Am.Vet.Med.Assoc. 182(3): 241-242.
20. Moore, C.P., Fales, W.H., Whittington, P., et al.  1983.  Bacterial and Fungal isolates from Equidae with ulcerative Keratitis. J. Am. Vet. Med. Assoc. 182: 600-603.
21. Moore, C.P., Heller, N., Majors, L.J., and et al. 1988. Prevalence of ocular microorganisms in hospitalized and stabled horses. Am. J. Vet. Res. 49(6): 773-777.
22. Moore, C.P. and Nasisse, M.P. 1998. Clinical microbiology. P: 259-289, In: Gelatt K.N. (ed.),Veterinary ophthalmology. Third Edition, Lea & Febiger, Philadelphia, Pennsylvania.
23. McLaughlin, S.A., Brightman, A.H., Helper, L.C., Manning, J.P. and Tomes, J.E.  1983.  Pathogenic bacteria and fungi associated with extraocular disease in the horse. J. Am. Vet. Med. Assoc. 182(3):241-249.
24. Nardoni, S., Sgorbini, M., Barsotti, G., Corazza, M. and Mancianti, F.  2007. Conjunctival fungal flora in healthy donkeys. Vet. Ophthalmol. 10(4):207-10.
25. O'Day, D.M., Ray, W.A. and Robinson, R. et al. 1984. Efficacy of antifungal agents in the cornea. II. Influence of corticosteroids. Invest. Ophthalmol. Vis. Sci. 25:331-335.
26. Pinard,C.L., Brightman,A.H., Yeary,T.J., Everson,T.D., Cox,L.K., Chengappa,M.M. and Davidson,H.J.  2002. Normal conjunctival flora in the north american Opossum (Didelphis virginiana) and Raccoon (Procyon lotor) ,   J. Wildlife Disease. 38(4):851-55.
27. Peterson-Jones, S.M. 1997. Quantification of conjunctival sac bacteria in normal dogs and those suffering from keratoconjunctivitis sicca. Vet. Comp. Ophthalmol. 7:29-35.
28. Quinn, P. J., Carter. M. E., Markey, B.K., and Carter, G.R. 1994. Clinical Veterinary Microbiology.  Wolfe, London. p: 118-327.
29. Rosendal, S. 1973. Canine mycoplasmas. I. Cultivation from conjunctiva, respiratory and genital tract. Acta Pathologica Scandinavica. Section B, Microbiology. 81:441-445.
30. Ramsey, D. T. 1999. Surface ocular microbiology in food and fiber-producing animal. P:648-649, In: Howard J.L. and Smith R.A. (eds.), Current veterinary therapy 4, food animal practice. Fourth Edition, Sunders , Philadelphia, Pennsylvania.
31. Spradbrow, P.B. 1968. The bacterial flora of the ovine conjunctival sac. Aust. Vet. J.44: 117-18.
32. Samuelson, D.A., Andresen, T.L. and Gwin, R.M. 1984. Conjunctival fungal flora in horses, cattle, dogs and cats. J. Am. Vet. Med. Assol. 184(10): 1240-1242.
33. Whitley, R.D. and Moore, C.P. 1984a.  Microbiology of the equine eye in health and disease. Vet. Clin. North. Am. Large Anim. Pract. (6): 451-466.
34. Whitley, R.D. and Moore, C.P. 1984b. Ocular diagnostic and therapeutic techniques in food animals. Vet. Clin. North. Am. Large Anim. Pract. (6): 553-575.
35. Wilcox, U.E.  1970. Bacterial Flora of the bovine eye with special reference of the moraxella and Neisseria. Aust. Vet. J. (46): 253-257.