مطالعه اثرات تسکینی و ضداضطرابی فراکسیون های قطبی، نیمه قطبی و غیرقطبی گیاه درمنه کوهی (Artemisia aucheri.L) در مقایسه با دیازپام در موش صحرایی

آسیب‌شناسی درمانگاهی دامپزشکی

مقاله 2، دوره 7، 1 (25) بهار، خرداد 1392، صفحه 1744-1752   

نوع مقاله: مقاله علمی پژوهشی

نویسندگان

رامین شیشه گر^{* 1}؛ بهلول حبیبی اصل²؛ چنگیز احمدی زاده³

¹دانشگاه آزاد اسلامی، واحد اهر، مربی گروه علوم پایه، اهر، ایران.

²گروه فارماکولوژی، دانشیار دانشگاه تبریز، دانشکده داروسازی، تبریز، ایران.

³دانشگاه آزاد اسلامی، واحد اهر، مربی گروه میکروبیولوژی، اهر، ایران.

چکیده

چکیده
   درمنه کوهی (Artemisia aucheri)گیاهی دارویی است که دارای آثار تسکینی، ضد اضطرابی قوی و  آنتی اکسیدانی می­باشد. هدف از این مطالعه، بررسی اثرات تسکینی و ضداضطرابی سه دسته فراکسیون­های قطبی، نیمه قطبی و غیر قطبی مستخرج از گیاه درمنه کوهی در مقایسه با دیازپام در مدل حیوانی موش صحرایی می­باشد. بدین منظور، فراکسیون­های مذکور از گیاه درمنه بر پایه قطبیت حلال عصاره­گیری شد. تزریق فراکسیون‌ها و سایر داروها به گروه‌های مختلف موش­های صحرایی مادۀ نژاد ویستار با شرایط سنی و وزنی برابر انجام شد. به گروه اول فراکسیون­ قطبی با دوز mg/kg 100، به گروه دوم  فراکسیون نیمه قطبی با دوز mg/kg 100  و به گروه سوم فراکسیون غیرقطبی درمنه با دوز mg/kg 100، به گروه چهارم دیازپام با دوز mg/kg 2، به گروه پنجم دی متیل سولفوکساید (DMSO) به منظور مطالعه اثر حلالِ استفاده شده در عصاره، هم حجم داروهای دیگر به صورت تزریق داخل صفاقی (IP) تزریق شد. یک گروه نیز به­عنوان شاهد، دارو دریافت نکرد.30 دقیقه بعد از تجویز داروهای مذکور، کتامین با دوز با دوز mg/kg 100 به صورت داخل صفاقی در هر شش گروه تزریق شد و سپس زمان القای بیهوشی و زمان خواب برحسب ثانیه محاسبه گردید. نتایج آماری، بیانگر افزایش معنی­دار زمان خواب القاء شده با فراکسیون قطبی عصارۀ گیاه درمنه و کاهش معنی‌دار زمان القاء بیهوشی توسط کتامین، بعد از تزریق فراکسیون قطبی عصارۀ گیاهی درمنه (05/0>p) و همچنین افزایش معنی­دار مدت زمان سپری شده در بازوهای باز در ماز صلیبی در گروه­های تیمار با فراکسیون قطبی درمنه است (05/0>p). نتایج حاصله نشان داد که فراکسیون قطبی عصارۀ درمنه کوهی دارای اثرات تسکینی و ضد اضطرابی بهتر و معنی­داری نسبت به فراکسیون­های نیمه قطبی و غیرقطبی درمنه و نیز دیازپام است.

کلیدواژه‌ها

درمنه؛ فراکسیون‌ها؛ دی متیل سولفوکساید؛ دیازپام؛ موش صحرایی

اصل مقاله

مقدمه

   استفاده از داروهای مسکن و ضددرد به منظور جلوگیری از بروز درد و نیز تسکین بیمار قبل از القای بیهوشی و همچنین به منظور افزایش قدرت داروی بیهوشی اصلی در پزشکی و دامپزشکی متداول است. یکی از داروهای پر کاربرد در این زمینه دیازپام می‌باشد. همه این دسته داروها از جمله دیازپام دارای اثرات جانبی فراوان و نیز اثرات سمی هستند که اکثرا نیز شناخته شده‌اند (شیشه‌گر و همکاران، 1391؛Foss, 2001) علاوه بر این تولید داروهای سنتتیک پرهزینه بوده و تکنولوزی پیشرفته‌ای را می‌طلبد لذا استفاده از داروهای آرام‌بخش و دارای اثرات تسکینی و ضداضطرابی با منشاء گیاهی بسیار به صرفه‌تر بوده و نیز اثرات جانبی آنها نیز بسیار ناچیز می‌باشد (Foss, 2001) گیاه درمنه کوهی با نام علمی Artemisia aucheriدر طب قدیم به عنوان داروی آرام‌بخش و نیز به عنوان تب­بر مورد استفاده قرار ­گرفته (Rezaie et al., 2012). درمنه کوهی گیاه پایا، ایستاده، سبز، به ارتفاع 110 سانتی‌متر دارای دمبرگ کوتاه، پیرامون آن تخم‌مرغی و در بالای ساقه دارای گلهای سبز متمایل به سفید یا زرد فام می‌باشد که در مناطق گسترده‌ای از ایران یافت می‌شود (پورنوایی، 1386). ترکیبات این گیاه شامل ترکیبات سانتونین، کومارین و همچنین فلاونوئیدها مثل کوئرستین و روتنوئید می­باشد که ترکیبات اخیر خاصیت آنتی­اکسیدانی داشته و دارای قدرت پاک­سازی رادیکال­های آزاد اکسیژن می­باشد (Fayyaz et al., 1992). حضور گونه‌های فعال اکسیژن در محیط سلولی سبب تخریب ماکرومولکول‌های عمده سلولی نظیرRNA ، DNA و آنزیم‌های حیاتی می‌شود (فرهودی، 1390) همچنین یکی از اثرات بارز رادیکال‌های آزاد اکسیژن بر سلامت سلول‌ها تخریب غشاهای سلولی است. درمنه کوهی با داشتن مقادیر بالای مواد آنتی اکسیدان طبیعی نظیر سانتونین، کومارین و همچنین فلاونوئیدهایی مثل کوئرستین و روتنوئید در صورت جایگزین شدن با آرام‌بخش‌های شیمیایی مثل دیازپام قادر است علاوه بر القای آثارتسکینی و ضداضطرابی خواص آنتی اکسیدان قوی خود را به بدن انتقال داده و سلول‌ها را از آثار آنتی اکسیدانی خود نیز بهره­مند سازد. در مقابل دیازپام یک داروی شل‌کنندة عضلانی، آرام‌بخش و ضدتشنج است. دیازپام به عنوان یک پیش دارو برای بیهوشی عمومی جهت القاء راحت بیهوشی و بازگشت از بیهوشی استفاده می‌شود. (عصری، 1385؛ شیشه‌گر و همکاران، 1391). اثرات جانبی فراوانی از تزریق دیازپام در انسان و حیوان گزارش شده است به عنوان مثال تزریق داخل وریدی می‌تواند باعث ایجاد حساسیت موضعی شود. اثرات تراتوژنیک در انسان گزارش شده است (Al-Momani, 2007). لازم به ذکر است دیازپام دارای تداخلات دارویی فراوانی نیز می‌باشد به عنوان مثال، در صورتیکه دیازپام همراه با سایمتیدین، اریترومایسین، کتوکونازول یا پروپرانولول مصرف شود، متابولیسم دیازپام ممکن است کاهش پیدا کند و اثرات آرام‌بخشی شدیدی ایجاد شود. احتمال اثرات افزایشی روی دستگاه عصبی مرکزی در صورت مصرف دیازپام با باربیتورات‌ها، نارکوتیک‌ها یا بیهوش کننده‌ها وجود دارد. آنتی‌اسیدها می‌توانند مقدار جذب دارو را کاهش دهند. اثرات دارویی دیگوکسین ممکن است با مصرف دیازپام تقویت شود. ریفامپین می‌تواند باعث القاء فعالیت میکروزومال کبدی شده و اثرات مفید دیازپام را کاهش دهد. اگر دیازپام همراه با پانکرونیوم یا سوکسینیل کولین مصرف شود بقاء اثر دارو افزایش پیدا می‌کند و تضعیف تنفسی ممکن است ایجاد شود (Katzung, 1998).

    تاکنون تحقیقاتی که بر روی درمنه کوهی انجام گرفته هیچ اثر جانبی خاص یا تداخل دارویی  را نشان نداده‌اند (Rezaie et al., 2012) .با توجه به اینکه درمنه کوهی گیاه بومی مناطق گسترده‌ای از ایران می‌باشد و به خصوص در استان فارس، کرمان، یزد و در نواحی شرق در خراسان و گرگان پراکندگی دارد (Asri, 2006; Zargargari, 1991) مطالعه حاضر با بررسی آثار تسکینی و ضداضطرابی فراکسیون‌های قطبی، نیمه‌قطبی و غیرقطبی اخذ شده از گیاه درمنه کوهی و مقایسه آن با آثار حاصله از دیازپام سعی دارد به این فرضیه پاسخ دهد که آیا فراکسیون‌های مستخرج از درمنه کوهی در مقایسه با دیازپام دارای آثار تسکینی و ضداضطرابی معنی‌داری می‌باشد و همچنین تعیین نماید تزریق کدام فراکسیون یا فراکسیون‌های عصاره کامل دارای بیشترین مقدار آثار تسکینی و ضداضطرابی می‌باشد و می‌تواند حجم تزریق را به مقدار زیادی کاهش دهد که بتوان تزریق را کاراتر و به لحاظ اقتصادی به صرفه‌تر کرد.

 

مواد و روش‌ها

   تهیه فراکسیون‌های قطبی، نیمه‌قطبی و غیرقطبی ازبرگ‌های گیاه درمنه: میزان 500 گرم از برگ‌های گیاه درمنه کوهی را توسط نیتروژن مایع پودر کرده به مدت 48 ساعت در 4 لیتر حلال غیرقطبی پترولیوم اتر در دستگاه سوکسله حل کردیم که فراکسیون غیرقطبی حاصل شد. سپس تفاله گیاه را که در سوکسله است به مدت 48 ساعت در4 لیتراز حلال نیمه‌قطبی کلروفرم حل کردیم که فراکسیون نیمه‌قطبی حاصل شد و نهایتا تفاله درمنه را در 4 لیتر حلال شدیدا قطبی متانول به مدت 48 ساعت حل کردیم و فراکسیون قطبی حاصل شد. فراکسیون‌های حاصله تحت خلا با دستگاه روتارد حلال زدایی شده و آماده استفاده گردیدند. تمام مراحل کار عصاره‌گیری در شرایط استریل و در زیر هود استریل مجهز به سیستم پرتودهی بااشعه UV به منظور استریل بودن عصاره انجام گرفت.

 

حیوانات مورد استفاده

   در این تحقیق از 90 سر موش ماده نژاد ویستار در محدودۀ وزنی 10 ± 300 گرم با سن حدود 3 ماه جهت انجام کارهای آزمایشگاهی استفاده شد و نیز تمام اصول و ملاحضات اخلاقی بر روی حیوانات  رعایت شد. لازم به ذکر است با توجه به بالا بودن حاشیه امنیت داروهای تزریقی حیوانات مورد استفاده کمترین آسیب را دیدند. حیوانات در شرایط استاندارد و با درجه حرارت محیطی 20-25  درجه سلسیوس، رطوبت نسبی 70 درصد و چرخۀ نوری 12 ساعت تاریکی و 12 ساعت روشنایی نگه‌داری شدند و از پلت‌های استاندارد جهت تغذیه موش‌ها به صورت دسترسی آزاد (در این روش غذا 24 ساعته در اختیار حیوان قرار می‌گیرد) استفاده گردید و آب در ظروف مخصوص در اختیار حیوان قرار داشت. موش‌ها در شش گروه پانزده تایی تقسیم و به تفکیک شماره‌گذاری شده و در قفس‌های مخصوص نگه‌داری حیوانات نگه‌داری شدند.

   سایر مواد به کار رفته: دی متیل سولفوکساید (DMSO) تولید شرکت مرک آلمان دیازپام 10 میلی‌گرم تولید شرکت کیمیدارو ایران، کتامین10% تولید شرکت Alfasan  هلند.

روش در ارزیابی اثرات تسکینی عصارۀ درمنه در مقایسه با دیازپام

   برای ارزیابی اثرات تسکینی به گروه اول فراکسیون قطبی عصاره درمنه با دوز 100 میلی‌گرم به ازای هر کیلوگرم وزن بدن و به گروه دوم، فراکسیون نیمه‌قطبی عصاره درمنه با دوز 100 میلی‌گرم به ازای هر کیلوگرم وزن بدن و به گروه سوم فراکسیون غیرقطبی درمنه با دوز 100 میلی‌گرم به ازای هر کیلوگرم وزن بدن و به گروه چهارم دیازپام با دوز 2 میلی‌گرم به ازای هر کیلوگرم وزن بدن، به گروه پنجم (DMSO) به منظور مطالعه اثر حلال دیازپام و عصاره، هم حجم داروهای دیگر به صورت تزریق داخل صفاقی (IP) تزریق شد و به گروه ششم هیچ دارویی تزریق نشد. دوراژ تزریق با مطالعات پایولت به روشLD50  تعیین شد.

  30 دقیقه بعد از تجویز داروهای مذکور، کتامین با دوز 100mg/kg  به صورت داخل صفاقی(IP) در هر شش گروه تزریق شد (Rezaie et al., 2012؛ شیشه‌گر و همکاران، 1391).

   بلافاصله بعد از تجویز کتامین مدت زمانی که حیوان رفلکس تصحیح‌کننده را از دست داد، زمان القای بیهوشی و مدت زمانی که حیوان بعد از القاء بیهوشی دوباره رفلکس تصحیح‌کننده را باز یافت، زمان خواب را بر حسب ثانیه با کورنومتر ثبت کردیم.

روش استفاده از ماز صلیبی (Elevated plus maze) در ارزیابی اثرات ضد اضطرابی فراکسیون‌های عصارۀ گیاهی درمنه در مقایسه با دیازپام

 

  برای ارزیابی اثرات ضداضطرابی با توجه به مطالعات و تحقیقات انجام شدۀ قبلی، از مازی به نام  ماز صلیبی استفاده شد. ماز دارای دو بازوی باز و بسته می‌باشد که طول هر بازو 50 سانتی‌متر است و ارتفاع در دیوارۀ بازوهای بسته 40 سانتی‌متر می‌باشد.  این بخش از مطالعه، بدین نحو انجام پذیرفت که مدت زمان حضور رت‌ها بر روی بازوی باز بعنوان یک مارکر عدم اضطراب و مدت زمان حضور رت‌ها بر روی بازوی بسته بعنوان یک مارکر وجود اضطراب می‌باشد که هر چقدر مدت زمان طی شده در بازوی باز بیشتر باشد داروی تزریق شده داری آثار ضداضطرابی بیشتری می‌باشد (عصری، 1385؛ ممقانی و خلفی، 1376؛ میرحیدر، 1375). در این بخش نیز موش‌ها در گروه­های 15 تایی تقسیم شدند و داروها با همان دوزاژ ذکر شده تزریق شد و یک گروه هم که شاهد بود و دارویی دریافت نکرد. 30 دقیقه بعد از تجویز رژیم‌های دارویی مورد مطالعه، موش‌ها به صورت انفرادی در مرکز ماز قرار گرفتند، شرایط دمایی و نور محیط که نوری ملایم بود در تمام گروه‌ها ثابت لحاظ شد، آزمایشات در محیطی کاملاً ساکت بدون حضور اشخاص متفرقه انجام گرفت و برای ثبت تمام وقایع سپری شده در ماز از دوربین فیلم‌برداری و کورنومتر استفاده شد.مدت زمان طی شده موش‌ها در بازوهای باز و بسته بطور مجزا محاسبه و جمع‌بندی شد (رضایی و حاجی‌زاده، 1379؛ ممقانی و خلفی، 1376؛ زمان ، 1370).

 

آنالیز داده‌های آماری

   با استفاده از نرم افزار SPSS و آزمون شفه، به عنوان آزمون اصلی، داده‌ها مورد ارزیابی قرار گرفت. و سطح معنی‌داری در این آزمون (05/0>p) در نظر گرفته شد.

 

 

 

 

یافته­ها

 

مطالعه اثرات تسکینی فراکسیون‌های قطبی، نیمه‌قطبی و غیرقطبی عصاره درمنه کوهی

   پس از تزریق داخل صفاقی رژیم‌های دارویی فوق و به دنبال آن  تزریق داروی القاء کنندۀ بیهوشی، ثبت زمان القاء کمتر و ثبت زمان خواب بیشتر، به عنوان یک مارکر در بیشتر بودن آثار تسکینی داروی پیش بیهوشی مطرح است (Almomani et al., 2007). نتایج آزمون شفه در این بخش از مطالعه در تزریق داخل صفاقی فراکسیون قطبی درمنه با دز mg/kg 100 نسبت به فراکسیون نیمه‌قطبی و غیرقطبی و نیز دیازپام از لحاظ زمان القاء ونیز زمان خواب آثار تسکینی بیشتر و تفاوت معنی‌داری را نشان داد (05/0>p) و نیز اختلاف بین فراکسیون نیمه‌قطبی، غیرقطبی و دیازپام معنی‌دار نبود از این رو می‌توان نتیجه‌گیری کرد خواص تسکینی عصاره کامل درمنه مربوط به فراکسیون قطبی آن می‌باشد.

 

مطالعه اثرات ضداضطرابی فراکسیون‌های عصارۀ درمنه

    بر طبق نتایج آماری حاصله از آزمون شفه، زمان طی شده توسط موش‌ها در بازوی باز ماز صلیبی به شرح زیر است:

   تزریق داخل صفاقی فراکسیون قطبی درمنه نسبت به فراکسیون‌های نیمه‌قطبی و غیرقطبی و نیز دیازپام آثار بهتر و تفاوت معنی‌داری نشان داد (05/0>p) که این نشان‌دهنده زمان ببیشتر طی شده در بازوی باز دستگاه و آثار ضداضطرابی بیشتر فراکسیون قطبی است. تزریق داخل صفاقی فراکسیون نیمه‌قطبی و غیرقطبی درمنه نسبت به دیازپام تفاوت معنی‌داری را از خود نشان نداد (05/0>p). لذا می‌توان نتیجه‌گیری کرد خواص ضداضطرابی عصاره کامل درمنه نیز مربوط به فراکسیون قطبی آن می‌باشد. لازم به ذکر است نه در مطالعات پایلوت ما و نه در مطالعات مشابه دیگر هیچ اثر تب‌زایی در عصاره تزریقی مشاهده نشد.

 

 

جدول 1:اندازه‌گیری زمان القای بیهوشی و زمان خواب درگروه‌های تحت مطالعه بر حسب ثانیه

گروه­ها	رژیم دارویی دریافتی (mg/kg)	(Mean ± SD)  زمان القا        (ثانیه)	زمان خواب(Mean ± SD) (ثانیه)
گروه1 قطبی	mg/kg 100  فراکسیون قطبی    mg/kg 100 کتامین	100*	7000 **
گروه2 نیمه قطبی	mg/kg100فراکسیون نیمه قطبی   mg/kg      100 کتامین	650	1500
گروه3 غیر قطبی	mg/kg100 فراکسیون نیمه قطبی    mg/kg      100 کتامین	400	4000
گروه4  دیازپام	mg/kg                           2 دیازپام                                            mg/kg        100 کتامین	500	4500
گروه5 دی متیل سولفوکساید	mg/kg 2 دی متیل سولفوکساید                                    mg/kg      100 کتامین	790	2800
گروه 6 بدون دارو	بدون تزریق دارو        mg/kg 100 کتامین	820	1900

*: تفاوت در سطح 05/0p<   نسبت گروهای مورد مطالعه معنی‌دار است.                    

**: تفاوت در سطح 05/0p<   نسبت گروه­های مورد مطالعه معنی‌دار است.

 

 

جدول 2:اندازه‌گیری زمان طی شده در بازوی باز و بسته درگروه‌های تحت مطالعه

 

گروه­ها	رژیم دارویی دریافتی (mg/kg)	زمان طی شده در بازوی باز (ثانیه)(Mean ± SD)	زمان طی در بازوی بسته (Mean ± SD) (ثانیه)
گروه1 قطبی	mg/kg100 فراکسیون  قطبی    mg/kg 100  کتامین	2500*	1100**
گروه 2 نیمه قطبی	mg/kg100فراکسیون نیمه قطبی    mg/kg           100  کتامین	500	3100
گروه 3 غیر قطبی	mg/kg100فراکسیون نیمه قطبی    mg/kg       100  کتامین	900	2700
گروه 4  دیازپام	mg/kg                      2 دیازپام                                            mg/kg       100  کتامین	1000	2600
گروه 5 دی متیل سولفوکساید	mg/kg 2 دی متیل سولفوکساید                                   mg/kg       100  کتامین	3500	3250
گروه 6 بدون دارو	بدون تزریق دارو                                         mg/kg  100  کتامین	340	3260

*: تفاوت در سطح 05/0>p  نسبت گروه­های مورد مطالعه معنی‌دار است                     

**: تفاوت در سطح 05/0>p  نسبت گروه­های مورد مطالعه معنی‌دار است

 

 

بحث و نتیجه­گیری

   در این مطالعه اقدام به شناخت هر چه بیشتر ترکیبات و اثرات درمانی گیاهی شاخص به نام درمنه کوهی با نام علمی Artemisia aucheri  کرده‌ایم.

   این مطالعه، اولین مطالعه در سطح جهانی محسوب می‌شود که بر روی فراکسیون‌های عصاره انجام شده. در مطالعه‌ای که توسط رضایی و همکاران در سال 2012 بر روی عصاره کامل گیاه درمنه انجام گرفت مشخص گردید عصاره درمنه کوهی در مقایسه با دیازپام دارای آثار تسکینی و ضداضطرابی قوی‌تر و اختلاف معنی‌داری است (Rezaie et al., 2012). در مطالعه حاضر سعی گروه بر این بود که مشخص شود کدام فراکسیون عصاره کامل درمنه دارای آثار تسکینی معنی‌داری در مقایسه با دیازپام می‌باشد تا بتوان با تزریق آن هم کارایی تزریق را بالا برد هم حجم داروی تزریقی را کاهش داد. در بخشی از مطالعه حاضر، اثرات تسکینی و ضداضطرابی فراکسیون‌های قطبی، نیمه‌قطبی و غیرقطبی درمنه کوهی مورد بررسی قرار گرفت، در روش مورد استفاده که توضیح داده شد زمان القای کوتاه‌تر و زمان خواب بیشتر بعد از القای بیهوشی با کتامین نشانگر مؤثرتر بودن داروی پیش بیهوشی است در این مطالعه  فراکسیون قطبی آثار معنی‌داری را نسبت به سایر رژیم‌های دارویی و نیز دیازپام از خود نشان داد. در بخش دیگر این مطالعه به منظور بررسی آثار ضداضطرابی از تست استاندارد ماز صلیبی استفاده شد و گروهی که فراکسیون قطبی دریافت کرده بود زمان بیشتری در بازوی باز نسبت به سایر گروه‌ها طی نمود که این نشانگر کمتر بودن اضطراب حیوان است و نیز آزمون آماری شفه اختلاف معنی‌داری بین گروه فراکسیون قطبی و سایر گروه‌ها را نشان داد (05/0>p). چنین به نظر می‌رسد که اثر ضداضطرابی و تسکینی عصاره کامل درمنه شاید به خاطر اتصال به گیرنده گابا نوعA  باشد که این خود نیاز به بررسی‌های بیشتر دارد. (Foss, 2011) نتایج مطالعه ما مکمل نتایج مطالعه‌ای است که توسط رضایی و همکاران بر روی خواص ضداضطرابی و تسکینی عصاره کامل درمنه کوهی انجام شده است (Rezaie et al., 2012). در مطالعه حاضر نیز درمنه کوهی نسبت به دیازپام آثار بهتر و تفاوت معنی‌داری نشان داد که نشانگر برآورده شدن هدف مطالعه حاضر است. پس اکنون می‌توان نتیجه‌گیری کرد که بیشترین و معنی‌دارترین آثار تسکینی و ضداضطرابی عصاره کامل گیاه درمنه کوهی مربوط به فراکسیون قطبی آن می‌باشد. پیشنهاد گروه تحقیقاتی این است که در مطالعه‌ای تمام اجزای موجود در فراکسیون قطبی آنالیز شود تا بتوان با شناسایی ماده موثر در ایجاد آثار تسکینی و ضداضطرابی فقط آن ماده را تزریق کرد تا کارایی تزریق بهبود یابد و بیشترین آثار ضداضطرابی و تسکینی حاصل شود. 

مراجع

• پور نوایی، م. (1386). معرفی گیاهان دارویی ضدسرطانی ایران. چاپ اول، انتشارات موسسه تحقیقات جنگل‌ها و مراتع کشور. تهران، صفحه: 20.
• رضایی، ع. و حاجی‌زاده، ا. (1377). بیهوشی دامپزشکی، (ترجمه). تألیف: اسکاردا، مویر و بدنارسکی. انتشارات نوربخش، تهران، صفحات: 24-12.
• زرگری، ع. (1371). گیاهان دارویی. چاپ ششم، جلد سوم، نشر دانشگاه تهران. تهران، صفحه 84-80 و 549-562.
• زمان، س. (1370). گیاهان دارویی با روش کشت، داشت، برداشت و شرح مصور رنگی 256 گیاه. انتشارات ققنوس، تهران، صفحات: 110-102.
• شیشه‌گر، ر.، رضایی، ع .، عیسی بیگلو، ا.، جلیل زاده، م.، احمدی زاده، چ. و فائقی، س. (1391). مطالعه اثرات تسکینی و پیش‌‎بیهوشی سه دسته فراکسیون‌های قطبی، نیمه‌قطبی و غیرقطبی عصاره رازک در مقایسه با دیازپام در موش صحرایی. مجله دامپزشکی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تبریز، دوره 6، شماره 1، صفحات: 1469- 1436. 
• عصری، ی. (1385). جغرافیای گیاهی. انتشارات دانشگاه پیام نور، شماره 1234، تهران، ایران، صفحات: 229.
•  فرهودی، ر. (1390). بررسی تأثیر تنش شوری بر رشد رویشی، فعالییت آنزیم‌های آنتی اکسیدانت و غلظت مالون دی آلدهید برگ ارقام کلزا. نشریه پژوهش‌های زراعی ایران، جلد 9، شماره 1، صفحات: 130-123.
• ممقانی، ک. و خلفی، ف. (1376). راهنمای جامع داروهای دامپزشکی. (ترجمه). آلن.، پرینگل.، انتشارات آزرنگ،  تهران، صفحات: 275-274، 314-313.
• میر حیدر، ح. (1375). گیاهان دارویی. جلد 8 ، دفتر نشر فرهنگی، تهران، صفحات: 100- 5.

 

 

• Al-Momani, W., Abu-Basha, E., Janakat, S., Nicholas, R.A. and Ayling, R.D. (2007). In vitro antimycoplasma activity of six Jordanian medicinal plants against three Mycoplasma species. Tropical Animal Health Production, 39: 515-519.
• Fayyaz, A., Rafeeq, A.Kh. and Shahid, R. (1992). Study of analgesic and anti-inflammatory activity from plant extract of Lactucascariola and Artemisia Absinthium. Journal of Islamic Academy of Sciences, 5: 111-114.
• Foss, J.F. (2001). A review of potential role of methylnaltrexone in opioid bowel disfunction. American Journal Surgery, 182: 195-265.
• Hosseinzadeh, H. and Nassin, M.A. (2003). Anticonvulsant sedative and muscle relaxant effects of carbenoxlone in mic. BMC pharmacol, 3:1
• Katzung, B.G. (1998). Basic and clinical Pharmacology. 8^th ed., Iran: Tehran, Sama Publication Co, pp. 34: 199-210.
• Rezaie, A., Ahmadizadeh, Ch., Jalilzadeh, M., Nazeri, M., Zakhire, S. and Rezaie, S. (2012). Study of Sedation, Pre-anesthetic, and Anti-anxiety Effects of Artemisia L. Extract Compared with Diazepam in Rats. American Journal of Scientific Research, 79: 61-67.