مقایسه تأثیر عصاره مرزه خوزستانی و ویتامین C در پیشگیری از چسبندگی‌های پس از جراحی محوطه بطنی در مدل موش صحرایی

آسیب‌شناسی درمانگاهی دامپزشکی

مقاله 6، دوره 7، 1 (25) بهار، خرداد 1392، صفحه 1786-1792   

نوع مقاله: مقاله علمی پژوهشی

نویسندگان

آیدا نجفیان¹؛ آذین علوی²؛ کامبیز امجدی گلپایگانی³؛ سکینه دادیپور⁴؛ علی صفری مرادآبادی⁴؛ صغری فلاحی^{* 5}؛ آزیتا فرامرزی⁶

¹متخصص زنان و زایمان، مرکز باروری و ناباروری خلیج فارس، استادیار دانشگاه علوم پزشکی هرمزگان، بندرعباس، ایران.

²استادیار دپارتمان بیولوژی دریایی، هیت علمی دانشگاه هرمزگان، بندرعباس، ایران.

³دامپزشک، اداره کل دامپزشکی هرمزگان، بندرعباس، ایران.

⁴دانشجوی کارشناسی ارشد، کمیته تحقیقات دانشجویی هرمزگان، بندرعباس، ایران.

⁵دانشجوی دکترای تخصصی پژوهشی پزشکی مولکولی، مرکز تحقیقات پزشکی مولکولی، دانشگاه علوم پزشکی هرمزگان، بندرعباس، ایران.

⁶دانشجوی دکترای بیولوژی باروری، مرکز تحقیقات درمانی و پژوهشی ناباروری، دانشگاه علوم پزشکی یزد، یزد، ایران.

چکیده

چکیده
   چسبندگی­های محوطه بطنی عارضه­ای شایع پس از اعمال جراحی شکم بوده که می­تواند سبب انسداد­های روده­ای، درد لگن یا نازایی شود. اعتقاد بر این است که عصاره مرزه خوزستانی می­تواند در جلوگیری از چسبندگی­های محوطه داخل شکمی نقش داشته باشد. این مطالعه با هدف مقایسه تاثیر عصاره مرزه خوزستانی و ویتامین C در پیشگیری از چسبندگی­های پس از جراحی محوطه بطنی در مدل موش صحرایی انجام شد. بدین منظور، 40 سرموش صحرایی ماده بطور تصادفی در 4 گروه ده تایی به ترتیب: گروه 1: شاهد، گروه 2: تیمار با ویتامین C، گروه 3: تیمار با عصاره مرزه خوزستانی mg/kg250، گروه 4: تیمار با ویتامین  C+ عصاره مرزه خوزستانی mg/kg250 تقسیم شدند. تمام حیوانات با تجویز داخل عضلانی کتامین به میزان mg/kg 90 بیهوش شده و تحت شرایط استریل (ضد عفونی با بتادین و اصلاح موهای ناحیه شکم) با برش خط میانی در حدود 3 سانتی­متر تحت لاپاراتومی قرار گرفتند. در پایان دوره آزمایش، آسیب‌شناسی بافتی محل چسبندگی از نظر شدت وقوع فیبروز، التهاب و پرولیفراسیون عروقی انجام شد. یافته­های بافت‌شناسی اختلاف آماری معنی­داری را بین گروه شاهد و گرو­‌های تحت درمان از لحاظ فیبروز (001/0p=)، التهاب (004/0p=) و پرولیفراسیون عروقی (0001/0p=) نشان داد. نتایج مطالعه نشان داد که تجویز داخل صفاقی مرزه خوزستانی با دوز  mg/kg250همراه با ویتامینC به طور مؤثری باعث کاهش شدت چسبندگی داخل شکمی بعد از لاپاراتومی می‌شود. 

کلیدواژه‌ها

مرزه خوزستانی؛ ویتامین C؛ چسبنگی شکمی؛ موش صحرایی ماده

اصل مقاله

مقدمه

   چسبندگی­ها به ­طور معمول پس از اعمال جراحی در خلال پروسه ترمیم یا بهبودی دیده می­شوند    (Becker and Stucchi, 2004).  فرایند چسبندگی طی یکسری عوامل بیومکانیکی شکل می‌گیرد که شامل التهاب، رگ‌زایی و ترمیم بافت است (Asadi et al., 2013). عوارض طولانی مدت چسبندگی­ها شامل انسداد روده باریک، درد مزمن لگنی، نازایی و جراحی مجدد شکم می­باشد. مکانیسم چسبندگی یک روند التهابی در طی پروسه بهبود در هنگام آسیب صفاق است. در شرایط غیر طبیعی از قبیل ایسکمی، باندهای فیبری باقی خواهند ماند و سبب تشکیل چسبندگی خواهند شد (Tulandi et al., 1988; Becker and Stucchi, 2004; Asadi et al., 2013)  . شیوع این گونه چسبندگی­ها پس از جراحی‌های شکمی و لگنی زیاد بوده و هزینه سنگین آن بر بیمار و سیستم سلامت قابل کتمان نیست. بنابراین تلاش در جهت جلوگیری از ایجاد و یا  به حداقل رساندن شدت آنها باید مدنظر باشد (Menzies and Ellis 1990; Menzies 1993). علاوه بر تکنیک دقیق جراحی، روش‌های متعددی برای جلوگیری از تشکیل چسبندگی مورد استفاده قرار گرفته که شامل درمان با داروهای ضدالتهاب غیراستروئیدی، عوامل فیبرینولتیک، آنتی‌بیوتیک‌ها و غیره می‌باشند که هیچکدام از این روش‌ها کاملا مؤثر نبوده‌اند (Menzies, 1992). در مطالعات زیادی رادیکال‌های آزاد اکسیژن به عنوان عامل اصلی تشکیل چسبندگی شناخته شده‌اند. رادیکال‌های آزاد سبب آسیب بافت‌های سالم شده و در پی آن چسبندگی شکل می‌گیرد (Portz et al., 1991). مطالعات اخیر نقش ویتامین C را به عنوان آنتی‌اکسیدان مؤثر در پیشگیری از چسبندگی پس از جراحی نشان داده‌اند (Rehman et al., 1998; Carty et al., 2000) . در این میان استفاده از ترکیبات گیاهی که دارای خواص آنتی اکسیدانی بالائی هستند، شاید بتواند نقش مفیدی را در پیشگیری از این عارضه داشته باشد. مرزه خوزستانی یک گیاه بومی ایرانی است که بطور گسترده در مناطق جنوبی ایران پراکنده است (زرگری، 1371)، در طب سنتی این گیاه دارای مصارف درمانی از جمله ضدچربی، ضدباکتریایی، ضدالتهابی و آنتی‌اکسیدانی است. در مطالعاتی که اخیراً انجام شده، اثرات آنتی‌اکسیدان و ضدالتهابی مرزه خوزستانی نشان داده شده است (Abad et al., 1999; Hajhashemi et al., 2002). طبق مطالعه فرسام و همکاران در سال 2004 حدود 95% اسانس روغنی گیاه مرزه خوزستانی حاوی ماده کارواکرول است (Farsam et al., 2004). کارواکرول ایزومر تیمول بوده و بوئی شبیه تیمول دارد که در آب نامحلول ولی در الکل و اتر حل می‌شود. کارواکرول دارای اثرات ضدمیکروبی، ضددردی، ضدالتهابی و آنتی‌اکسیدانی است (Amanlou et al., 2005; Quintans-Júnior et al., 2011). بنابراین، مطالعه حاضر با هدف مقایسه تأثیر عصاره مرزه خوزستانی و ویتامین C در پیشگیری از چسبندگی­های پس از جراحی محوطه بطنی در مدل موش صحرایی صورت گرفت.

 

مواد و روش‌ها

   در این مطالعه تجربی از 40 سر موش صحرائی ماده موجود در آزمایشگاه سلول‌های بنیادی بندر عباس، در محدوده وزنی 200 تا 250 گرم استفاده گردید. مطالعه در آزمایشگاه دانشگاه علوم پزشکی هرمزگان انجام شد. حیوانات در شرایط استاندارد (12 ساعت روشنائی، 12 ساعت تاریکی) و در قفس‌های توری نگه‌داری شدند و در تمام مدت دسترسی آزاد به آب و غذا داشتند. برای تهیه عصاره با استفاده از حلال متانل مواد موثره از گیاه مورد نظر استخراج گردید. بدین منظور مواد گیاهی به مدت 24 ساعت در حلال خیسانده و در ادامه با کمک کاغذ صافی حلال استخراجی از تفاله گیاه جدا شد. سپس با کمک دستگاه روتاری اواپوریتور حلال خشک شده و عصاره تام بدست آمد. بعد از وزن کردن عصاره تام رقت مناسب از آن تهیه شد. جهت انجام آزمایش حیوانات به 4 گروه 10تایی تقسیم شدند: گروه 1: شاهد،  گروه 2: تیمار با ویتامین C، گروه 3: تیماربا عصاره مرزه خوزستانی، گروه 4: تیماربا ویتامین C + عصاره مرزه خوزستانی. 12 ساعت قبل از جراحی حیوانات در حالت ناشتا قرار گرفتند ولی دسترسی آزاد به آب داشتند. تمام حیوانات با تجویز کتامین داخل عضلانی mg/kg 90 بیهوش شده و تحت شرایط استریل (ضد عفونی با بتادین و اصلاح موهای شکم) با برش خط میانی در حدود 3 سانتی­متر تحت لاپاراتومی قرار گرفتند. محوطه داخل شکم نمایان شده و سپس دیواره داخلی شکم توسط پنس خراشیده شد. در گروه یک (شاهد) بعد از انجام تخریش، 10 میلی‌لیتر نرمال سالین، در گروه دو mg/kg 250 ویتامین C، در گروه سه mg/kg 250 عصاره استریل مرزه خوزستانی در داخل صفاق ریخته شد و در گروه چهار از ترکیب ویتامین C و مرزه خوزستانی در مقادیر یاد شده استفاده گردید. در نهایت برش شکم در دو لایه با نخ سیلیک 0/4 و نایلون 0/4 بخیه گردید. کلیه جراحی­ها توسط یک نفر انجام گردید.دو هفته بعد تحت شرایط مذکور دوباره لاپاراتومی انجام شد و براساس جدول 1 (Mazuji et al., 1964) شدت چسبندگی تعیین گردید. کمیته نظارت بر حقوق حیوانات اداره کل دامپزشکی استان بر تمامی مراحل اجرای طرح نظارت مستقیم داشت.

 

 

جدول 1: نوع باندهای چسبنده و درجه چسبندگی

نوع	شدت
بدون چسبندگی	0
چسبندگیهای نازک که با پنس جراحی جدا میشود	1
چسبندگی متوسط که با کشش پنس کمتراز50% جدا میشود	2
چسبندگی متوسط که با کشش پنس بیشتراز50% جدا میشود	3
آسیب غشای سروزی	4
آسیب  عمیق غشای سروزی	5

 

 

   پس از کشته شدن موش­ها به­وسیله جابجایی مهر­های گردن، از هر گروه به میزان  2/0 میلی‌گرم از نمونه بافت دستکاری شده ناحیه بطنی برداشته و در فرمالین 10% پایدارگردید و جهت انجام آزمایشات بافت‌شناسی به آزمایشگاه پاتولوژی فرستاده شد. نمونه‌ها با هماتوکسیلین و ائوزین رنگ‌آمیزی شد. پارامترهای فیبروز، التهاب و پرولیفراسیون عروقی (Hooker et al., 1999; Kocak et al., 1999; Ersoy et al., 2009) به ترتیب زیر درجه‌بندی شد.

صفر- فیبروزی وجود ندارد 1- فیبروز سست وجود دارد 2- فیبروز متوسط وجود دارد 3-  فیبروز سخت وجود دارد. صفر- التهابی وجود ندارد 1- وجود سلول‌های غول پیکر و گاه‌گاهی لنفوسیت و پلاسماسل 2- وجود سلول‌های غول‌پیکر و پلاسماسل.

صفر- بدون پرولیفراسیون عروقی 1- پرولیفراسیون عروقی خفیف 2- پرولیفراسیون عروقی متوسط 3- پرولیفراسیون شدید عروقی.

   اطلاعات بدست آمده با استفاده از نرم افزارSPSS16   آنالیز شد، اطلاعات بدست آمده به­صورت فراوانی و درصد بیان شد. متغیرهای کمی یا رتبه­ای با استفاده از Mann whitney U-test مقایسه شدند. در تمامی موارد مطالعه 05/0p< از نظر آماری معنی­دار شناخته شد.

 

یافته‌ها

   در این مطالعه 40 سر موش صحرایی در 4 گروه مورد بررسی قرار گرفت که نتایج بافت‌شناسی گروه‌ها در جدول 1 خلاصه و مقایسه شده است. یافته‌های بافت‌شناسی مطالعه حاضر اختلاف معنی­داری را بین گروه شاهد و گروه‌های تحت درمان از لحاظ فیبروز (0001/0p=)، التهاب (004/0p=) و پرولیفراسیون عروقی (0001/0p= ) نشان داد. گروه شاهد بیشترین میزان فیبروز و کمترین میزان التهاب و پرولیفراسیون عروقی را دارا بودند (جدول 2). کمترین میزان تلفات حیوانات در حین و بعد از جراحی متعلق به گروه 4 بود. در جدول 3 میزان و شدت چسبندگی در گروه‌ها آورده شده است. تفاوت معنی‌داری بین گروه شاهد و گروه­های تیمار مشاهده شد (0001/0p<). ولی بین گروه‌های تیمار با هم اختلاف معنی­داری مشاهده نشد. در گروه 4 (گروه ترکیبی ویتامین C+ مرزه خوزستانی)، نسبت به گروه­های دیگر از لحاظ تعداد چسبندگی­ها تفاوت معنی‌داری مشاهده شد (05/0p<) (جدول 3). چسبندگی با نمره صفر یا 1 در گروه شاهد دیده نشد. علاوه بر آن بیشترین چسبندگی (90%) در گروه شاهد با نمره 3 یا 4  بود. همچنین در گروه 4 کمترین چسبندگی (9 مورد نمره صفر و یک مورد نمره یک) بعد از جراحی را در مقایسه با سایر گروه‌های تحت درمان و شاهد نشان داد (05/0p<).

 

جدول 2: نتایج بافت‌شناسی گروه­ها

نمره				گروه­ها	تغییرات پاتولوژیک
3	2	1	0
*9	1	0	0	شاهد	فیبروز
0	1	3	2	ویتامین C
0	1	2	3	عصاره مرزه خوزستانی
0	0	1	0	عصاره مرزه + ویتامینC
0	1	1	*8	شاهد	التهاب
4	2	0	0	ویتامین C
3	3	0	0	عصاره مرزه خوزستانی
0	1	0	0	عصاره مرزه خوزستانی + ویتامین  C
0	0	2	*8	شاهد	پرولیفراسیون عروقی
4	2	0	0	ویتامین  C
3	3	0	0	عصاره مرزه خوزستانی
0	1	0	0	عصاره مرزه + ویتامین  C

* بین گروه شاهد و گروه‌های تحت درمان از لحاظ فیبروز (0001/0p=)، التهاب (004/0p=) و پرولیفراسیون عروقی (0001/0p= ) اختلاف معنی­داری وجود دارد.

 

جدول 3: شدت و درصد چسبندگی در گروه­ها

گروه ها	تعداد حیوانات	شدتچسبندگی					تعداد چسبندگی (درصد)
		0	1	2	3	4
شاهد*	10	0	0	1	4	5	(10)10
ویتامین C	10	4	0	5	1	0	(60) 6
عصاره مرزه خوزستانی	10	4	2	3	2	0	(60) 6
عصاره مرزه خوزستانی	10	9	1	0	0	0	(10) 1

* بین گروه شاهد و گروه‌های تیمار از لحاظ میزان و شدت چسبندگی اختلاف معنی­داری وجود دارد (0001/0p<). ولی بین گروه­های تیمار با هم اختلاف معنی­داری مشاهده نشد.

 

بحث و نتیجه­گیری

   مطالعه حاضر با هدف مقایسه تاثیر عصاره مرزه خوزستانی و ویتامین C در پیشگیری از چسبندگی­های پس از جراحی محوطه بطنی در مدل موش صحرایی در آزمایشگاه بافت‌شناسی دانشگاه علوم پزشکی هرمزگان صورت گرفت. آسیب‌شناسی بافتی اختلاف معنی­داری را در بین گروه شاهد و گروه‌های تحت درمان از لحاظ شدت بروز فیبروز، التهاب و پرولیفراسیون عروقی  نشان داد. همچنین آمار و ارقام بدست آمده از مطالعه نشان­دهنده کمترین میزان تلفات حیوانات در حین و بعد از جراحی در گروه 4 )گروه دریافت­کننده ویتامین C و عصاره مرزه خوزستانی) بود، که می­تواند نشان­دهنده تأثیر عصاره مرزه خوزستانی به همراه ویتامین C در کاهش چسبندگی­های شکمی باشد. نتیجه این بررسی نشان داد که تزریق داخل صفاقی عصاره مرزه خوزستانی به میزان mg/kg 250 دو هفته بعد به طور معنی­داری شدت چسبندگی شکمی پس از جراحی را کاهش می­دهد. ما در این مطالعه برای مقایسه از ویتامین C  به میزان mg/kg 250 به عنوان یک آنتی­اکسیدان استفاده نمودیم، در مطالعات قبلی نقش ویتامین C در کاهش اکسیدان­های پلاسما نشان داده شده و همچنین تأثیر بسزای آن را در کاهش چسبندگی­های پس از جراحی اثبات شده است (Rehman et al., 1998). پورتز و همکاران در یک مطالعه نقش رادیکال­های آزاد را در شکل‌گیری چسبندگی مورد بررسی قرار دادند. نتایج حاصل از تحقیقات ایشان نشان داد که رادیکال­های آزاد اکسیژن سبب آسیب بافت‌ها شده و در نهایت نقش مهمی در ایجاد چسبندگی دارند (Portz et al., 1991) که با نتایج حاصل از پژوهش حاضر هم‌خوانی دارد. بنابراین، استفاده از آنتی­اکسیدان­ها می­تواند تأثیر بسزایی در کاهش رادیکال­های آزاد داشته و سبب جلوگیری از چسبندگی شکمی پس از جراحی شوند. از آنجائی­که خواص آنتی‌اکسیدانی عصاره این گیاه در بهبود وضعیت باروری موش صحرائی به اثبات رسیده (Haeri et al., 2006) ولی تاکنون در مورد خواص آنتی اکسیدانی این گیاه در پیشگیری از چسبندگی‌های داخل شکمی پس از جراحی مطالعه‌ایی صورت نگرفته است، شاید از جمله محدودیت‌های این مطالعه را عدم قیاس یافته‌های حاصل از این مطالعه با مطالعه مشابه خود (به­ خاطر عدم انجام مطالعه مشابه در این زمینه) دانست. از آنجائی ­که عوامل متفاوتی در ایجاد چسبندگی شکمی پس از جراحی نقش دارد، ما در این پژوهش نتیجه گرفتیم که بکارگیری یک روش درمان به تنهایی جهت جلوگیری از چسبندگی شکمی تأثیر بسزایی نداشته باشد. در عوض ترکیب بکارگیری روش­های درمانی به ­طور همزمان می­تواند نقش موفقیت‌آمیزی در پیشگیری از چسبندگی­های بعد از جراحی داشته باشد. بنابراین ما در این مطالعه از ترکیب داروئی ویتامین C به همراه عصاره مرزه خوزستانی استفاده کردیم. نتایج بررسی حاضر نشان داد که 9 سر موش صحرائی (90%) در گروه 4 بدون چسبندگی شکمی بوده و فقط 1 موش صحرائی با نمره 1، چسبندگی شکمی داشته است. مقایسه گروه 4 از نظر شدت چسبندگی با سایر گروه‌های دیگر درمانی و شاهد تفاوت معنی‌داری را نشان داد. پس چنین نتیجه­گیری می­شود که استفاده از ویتامین C همزمان با عصاره مرزه خوزستانی سبب کاهش نمره چسبندگی شکمی پس از جراحی می­شود. به عبارت دیگر ترکیب بکارگیری همزمان عصاره مرزه خوزستانی و ویتامین C بیشترین تأثیر را در کاهش شکل‌گیری چسبندگی شکمی داشته است. بر اساس یافته‌های این  مطالعه می‌توان نتیجه گرفت بکارگیری ترکیب آنتی‌اکسیدان‌ها می‌تواند در کاهش میزان چسبندگی‌های شکمی پس از عمل جراحی نقش مؤثری داشته باشد. بنابراین پیشنهاد می‌شود که مطالعات بیشتری و با دوزهای متفاوت از این عصاره برای اثبات اینکه این گیاه دارویی به عنوان یک مکمل یا جایگزین درمانی مناسب در جلوگیری از چسبندگی‌های شکمی پس از عمل جراحی مؤثر است، صورت گیرد.

مراجع

• ·   زرگری، ع. (1371). گیاهان دارویی. چاپ ششم، جلد سوم، نشر دانشگاه تهران. تهران، صفحات: 441-427.

 

• Abad, M.A.J., Bermejo, P., Gonzales, E., Iglesias, I., Irurzun, A. and Carrasco, L. (1999). Antiviral activity of Bolivian plant extracts. General Pharmacology: The Vascular System, 32(4): 499-503.
• Amanlou, M., Dadkhah, F., Salehnia, A., Farsam, H. and Dehpour, A.R. (2005). An anti-inflammatory and anti-nociceptive effects of hydroalcoholic extract of Satureja khuzistanica Jamzad extract. Journal of Pharmacy & Pharmaceutical Sciences, 8(1): 102-106.
• Asadi, I., Khakpour, S., Borzoie, M., Mahmudi, F. and Fallahi, S. (2013). Matricaria Chamomile: Prevention of Abdominal Adhesions. International Electronic Journal of Medicine, 2(1): 3-10.
• Becker, J.M. and Stucchi, A.F. (2004). Intra-abdominal adhesion prevention: are we getting any closer? Annals of Surgery, 240(2): 202.
• Carty, J.L., Bevan, R., Waller, H., Mistry, N., Cooke, M., Lunec, J., et al. (2000). The effects of vitamin C supplementation on protein oxidation in healthy volunteers. Biochemical and Biophysical Research Communications, 273(2): 729-735.
• Ersoy, E., Ozturk, V., Yazgan, A., Ozdogan, M. and Gundogdu, H. (2009). Comparison of the two types of bioresorbable barriers to prevent intra-abdominal adhesions in rats. Journal of Gastrointestinal Surgery, 13(2): 282-286.
• Farsam, H., Amanlou, M., Radpour, M., Salehinia, A. and Shafiee, A. (2004). Composition of the essential oils of wild and cultivated Satureja khuzistanica Jamzad from Iran. Flavour and Fragrance Journal, 19(4): 308-310.
• Haeri, S., Minaie, B., Amin, G., Nikfar, S., Khorasani, R., Esmaily, H., et al. (2006). Effect of Satureja khuzestanica essential oil on male rat fertility. Fitoterapia, 77(7): 495-499.
• Hajhashemi, V., Ghannadi, A. and Pezeshkian, S.K. (2002). Antinociceptive and anti-inflammatory effects of Satureja hortensis L. extracts and essential oil. Journal of Ethnopharmacology, 82(2): 83-87.
• Hooker, G.D., Taylor, B.M. and Driman, D.K. (1999). Prevention of adhesion formation with use of sodium hyaluronate-based bioresorbable membrane in a rat model of ventral hernia repair with polypropylene mesh-A randomized, controlled study. Surgery, 125(2): 211-216.
• Kocak, I., Unlu, C., Akçan, Y. and Yakin, K. (1999). Reduction of adhesion formation with cross-linked hyaluronic acid after peritoneal surgery in rats. Fertility and Sterility, 72(5): 873-878.
• Mazuji, M., Kalambaheti, K. and Pawar, B. (1964). Prevention of adhesions with polyvinylpyrrolidone: Preliminary report. Archives of Surgery, 89(6): 1011.
• Menzies, D. (1992). Peritoneal adhesions. Incidence, cause, and prevention. Surgery Annual 24: 27.
• Menzies, D. (1993). Postoperative adhesions: their treatment and relevance in clinical practice. Annals of the Royal College of Surgeons of England, 75(3): 147.
• Menzies, D. and Ellis, H. (1990). Intestinal obstruction from adhesions--how big is the problem? Annals of the Royal College of Surgeons of England, 72(1): 60.
• Portz, D., Elkins, T., White, R., Warren, J., Adadevoh, S. and Randolph, J. (1991). Oxygen free radicals and pelvic adhesion formation: I. Blocking oxygen free radical toxicity to prevent adhesion formation in an endometriosis model. International Journal of Fertility, 36(1): 39.
• Quintans-Junior, L.J., Guimaraes, A.G., Santana, M.T., Araujo, B.E., Moreira, F.V., Bonjardim, L.R., et al. (2011). Citral reduces nociceptive and inflammatory response in rodents. Revista Brasileira de Farmacognosia, 21(3): 497-502.
• Rehman, A., Collis, C.S., Yang, M., Kelly, M., Diplock, A.T., Halliwell, B., et al. (1998). The effects of iron and vitamin C co-supplementation on oxidative damage to DNA in healthy volunteers. Biochemical and Biophysical Research Communications, 246(1): 293-298.
• Tulandi, T., Hum, H.S. and Gelfand, M.M. (1988). Closure of laparotomy incisions with or without peritoneal suturing and second-look laparoscopy. American Journal of Obstetrics & Gynecology, 158 (3 Pt 1): 536-537.