عوامل موثر بر میزان مشارکت بهره‌برداران در اجرای طرحهای مرتعداری (مطالعه موردی مراتع ییلاقی حوزه واز رود)

اکوسیستم های طبیعی ایران

مقاله 7، دوره 5، شماره 2، شهریور 1393، صفحه 105-113   

نوع مقاله: پژوهشی

چکیده

اجرای مفاد و برنامه­های پیش­بینی شده در طرحهای مرتعداری جهت استفاده بهینه از مراتع و نیز اصلاح و احیا منابع طبیعی، ضمن کاهش تخریب این منابع می­تواند متضمن توسعه پایدار و مشارکت جوامع محلی باشد. هدف تحقیق حاضر بررسی عوامل موثر بر اجرای طرحهای مرتعداری از دیدگاه بهره­برداران منابع طبیعی است. این تحقیق از نوع توصیفی- همبستگی می­باشد و جامعه آماری این تحقیق را بهره­برداران مراتع ییلاقی حوزه آبخیز واز رود شهرستان نور تشکیل می­دهند که تعداد نمونه آماری با استفاده از فرمول کوکران 56 نفر تعیین گردید. یافته­های این پژوهش نشان می­دهد رابطه معنی­داری بین عوامل اقتصادی و نیز انگیزش دامداران و میزان مشارکت آنها در اجرای طرح مرتعداری وجود دارد. نتایج آزمون بررسی هریک از شاخص­های موثر نشان داده بین سن، نوع اشتغال، درآمد سالیانه و درآمد حاصل از کشاورزی، اعطای نهاده­ها، برگزاری کلاسهای آموزشی، رابطه معنی­دار با میزان همکاری و مشارکت بهره­برداران در اجرای مفاد طرحها داشته­اند و توجه اندک مسئولین امر به خواسته­ها و دانش بومی، عدم برگزاری دوره­های آموزشی و فعالیتهای ترویجی در این منطقه موجب آگاهی اندک بهره­برداران از وظایفشان در اجرای مفاد طرحهای مرتعداری شده است.

کلیدواژه‌ها

مشارکت؛ طرح مرتعداری؛ بهره‌برداران؛ مراتع ییلاقی واز رود

اصل مقاله

مقدمه

در سال­های اخیر به منظور مشارکت بیشتر و تقویت انگیزه مالکیت بهره­برداران در امر حفاظت و اصلاح و احیا مراتع، تلاش متولیان منابع طبیعی بر آن است تا این منابع از طریق واگذاری با طرح­های مرتع­داری در اختـیـار بهره­برداران قرار گیرد. با مروری بر ادبیات مشارکت مردمی در حفظ و احیاء مرتع دیده می­شود که عوامل اقتصادی – اجتماعی چندی در بینش، نگرش و تصمیم­گیری­های مشارکتی بهره­برداران مراتع موثرند که توسط محققین کشورمان بررسی گردیده و در ذیل بطور خلاصه عنوان گردیده است:

بررسی عوامل موثر بر مشارکت دامداران در احیاء مراتع استان کرمان، نشان داد که عموم دست اندرکاران در احیاء مراتع استان کرمان به ویژه در رده های پایین هنوز تعریف دقیقی از مشارکت در ذهن ندارند. خروجی حاصل از رگرسیون چند متغیره از میان متغیرهای مستقل به ترتیب وضعیت از لحاظ امکانات، برگزاری کلاس های آموزشی مرتعداری، وجود مواد سوختی، وضعیت روستا از لحاظ کشاورزی بیشترین تاثیر را در متغیرهای وابسته یعنی مشارکت دامداران داشته است (7).

عوامل موثر بر مشارکت مجریان در اجرای طرح­های مرتعداری را در پنج بخش مهم سرمایه بوم شناختی (اکولوژی)، سرمایه انسانی، سرمایه اجتماعی، سرمایه اقتصادی و سرمایه سازمانی تقسیم شد که به نوعی با هم ارتباط چند سویه دارند. عدم توجه به هر یک از این عوامل و مولفه­های آن باعث کاهش انگیزه مشارکت در مجریان و عدم موفقیت اجرای طرح مرتعداری می­گردد (4).

بررسی اثربخشی دوره­های کوتاه­مدت آموزشی ترویجی مرتعداران در شهرستان تویسرکان انجام شد. نتایج به دست آمده حاکی از آن است که تفاوت معنی­داری بین میزان دانش و آگاهی دو گروه مورد مطالعه (شامل 130 نفر از بهره­برداران شرکت­کننده و 80 نفر از آنها که در دوره­ها مشارکت نکرده­اند) وجود دارد. میزان مشارکت­دهی فراگیران برای بحث در مطالب آموزشی رابطه­ای بسیار قوی با میزان رضایت آنها داشته و روش علمی مفیدترین روش آموزش ارزیابی شده است (1).

در بررسی عوامل موثر بر مشارکت مجریان در طرح تعادل دام و مرتع به مطالعه تاثیر ویژگی­های فردی، روشهای آموزشی - ترویجی بر همکاران دامداران بهره­بردار در سطح 15 استان کشور پرداخته شد و نتایج حاصل از رگرسیون چند متغیری نشان داد که متغیر تحقق انتظارات از میان متغیرهای مربوط به ویژگی­های طرح تعادل دام و مرتع بیشترین تاثیر را در مشارکت مجریان در برنامه­های طرح تعادل دام و مرتع دارد. از میان متغیرهای مربوط به ویژگی­های فردی، متغیر تحصیلات و از میان متغیرهای مربوط به روش آموزشی – ترویجی، مراسم نمادین و ملاقات با کارشناسان منابع طبیعی به ترتیب بیشترین تاثیر را در مشارکت مجریان درتحقق برنامه­های طرح تعادل دام و مرتع دارند (3).

در پژوهشی با هدف تعیین عوامل بازدارنده مشارکت دامداران در طرحهای احیای مراتع در استان گلستان این نتیجه حاصل شد که در حفظ و احیای مراتع، هرگونه برنامه ریزی، سیاست گذاری و تصمیم گیری متمرکز و بدون حضور و مشارکت مردم ناموفق بوده است. همچنین نتایج حاصل از این بررسی همبستگی پیرسون نشان داد که بر اساس نظریات کارشناسان، به ترتیب عوامل آموزشی، اقتصادی، برنامه ریزی و اجتماعی بیشترین تاثیر را در عدم مشارکت دامداران منطقه دارند ولی بر پایه نظریات دامداران، به ترتیب عوامل برنامه ریزی، اقتصادی، آموزشی و اجتماعی بیشترین اثر را در عدم مشارکت آنان داشته است (5).

روند تهیه طرح­های مرتع­داری نشان می­دهد که از سطح 86 میلیون هکتار مراتع کشور تا پایان سال 1386 فقط برای 30 میلیون هکتار از مراتع طرح­های مرتع­داری تهیه گردیده است و تنها 15 میلیون هکتار از آنها طی قرارداد­های رسمی جهت اجرای طرح­های مرتع­داری به مجریان واگذار گردیده است (2). در حال حاضر بسیاری ازطرح­های مرتعداری اجرا شده بدلیل عدم مشارکت بهره­برداران موفقیت چندانی نداشته است. جمع­بندی مطالعات محققین نشان می­دهد مدیریت پایدار یا تخریب مراتع به عوامل اقتصادی و اجتماعی وابسته است و این مطالعه سعی دارد جهت افزایش تمایل بهره­برداران به اجرای طرحهای مرتعداری راهکارهای لازم و مناسبی ارائه نماید.

 

مواد و روش­ها

منطقه مورد مطالعه:

حوضة آبخیز واز با وسعتی معادل 14102 هکتار که در دامنة شمالی البرز قرار گرفته از لحاظ جغرافیایی از شمال به روستای جوربند و از شرق به حوضة ناپلار (انگتارود) و از غرب به حوزة لاویج رود و از جنوب بوسیلة یک طاقدیس از یکی از سرشاخه های رودخانه هراز (حوضه آبخیز نور رود) جدا می­شود. حوضة مورد مطالعه واقع در ارتفاعات جنوبی بخش چمستان از توابع شهرستان نور قرار گرفته و مختصات جغرافیایی آن 0ً ، 30َ ، ْ36 تا 30ً ، 12َ ، 36ْ شمالی و 15ً ، 12َ ، 52ْ تا 15ً ، 55َ ، 51ْ شرقی می­باشد. حوضه مذکور با کاهش تدریجی ارتفاع به سمت شمال (نزدیک به روستای جوربند) به مناطق جلگه­ای دریای خزر متصل می­شود.

 

روش تحقیق:

این تحقیق بصورت میدانی انجام شده­است و نمونه­گیری با روش تصادفی انجام گرفت. جامعه آماری این تحقیق دامداران مراتع ییلاقی شهرستان نور بخش چمستان به تعداد 201 نفر می باشد. جهت تعیین حجم نمونه از فرمول کوکران استفاده شد که در این تحقیق تعداد نمونه شامل 46 نفر از بهره برداران منابع طبیعی می­باشد:

 

که در آن، nحجم نمونه، s انحراف معیار جامعه، N حجم جامعه، d²دقت احتمالی مطلوب وt  فاصله اعتماد است که در این رابطه 96/1 در نظر گرفته شد.

ابزار اندازه­گیری این پژوهش پرسش­نامه بوده است که پس از طی مراحل مطالعه مقدماتی و پیش آزمون تنظیم گردید. مقدار ضریب پایایی برای گویه­های مرتبط با اجرای طرح با استفاده از ضریب آلفای کرونباخ 801/0=α تعیین گردید. مقدار این ضرایب نشان می­دهد، گویه­ها هم مسیر بوده و از هماهنگی و انسجام درونی بالایی برخوردار هستند. بخش اول سوالات پرسشنامه شامل ویژگی­های فردی مرتعداران بوده است. متغیرهای این بخش با مقیاس رتبه­ای و فاصله­ای اندازه­گیری شدند. در بخش دوم پرسشنامه برای سنجش وضعیت معیشتی و اقتصادی و در بخش سوم عوامل موثر جهت پذیرش و مشارکت مجریان سوالاتی تنظیم گردید. این شاخص­ها با مقیاس رتبه­ای اندازه­گیری شده­اند و از طیف پنج گزینه­ای لیکرت^[1] با دامنه پاسخ­های یک (خیلی کم) تا پنج (خیلی زیاد) استفاده شد. پرسشنامه­های تکمیل شده پس از بازبینی و کد­گذاری در نرم­افزار SPSS متناسب با سطح سنجش متغیرها تجزیه و تحلیل گردید. برای تجزیه و تحلیل اطلاعات و داده­های رتبه­ای پرسشنامه با تبدیل پاسخهای کیفی (از قبیل میزان آگاهی از اهداف و فعالیتهای مرتعداری، میزان کاهش مهاجرت در نتیجه اجرای طرح های مرتعداری و .. ) به مقادیر کمی از روش وزن­دهی هر شاخص یا گویه استفاده شده است. برای این منظور جهت سنجش نظر پاسخگویان از مقیاس لیکرت استفاده گردید. مقیاس لیکرت یک مقیاس 5 بخشی است که بر روی یک پیوستار تنظیم شده است که در یک سوی این پیوستار گزینه­های زیاد و خیلی زیاد و در سوی دیگر آن گزینه­های کم و خیلی کم قرار گرفته است. جهت محاسبه امتیاز هر گویه، امتیاز پنج مطلوب­ترین حالت و امتیاز یک نامناسب­ترین حالت است. این امتیازها قراردادی بوده و صرفاً برای تبدیل مقیاس کیفی به مقیاس کمی استفاده می­شود (4). جهت تعیین عوامل موثر در مشارکت بهره­برداران در اجرای طرحهای مرتعداری در منطقه مورد مطالعه، از الگوی همبستگی اسپیرمن استفاده شده است.

 

نتایج

در این بخش به بررسی رابطه و میزان همبستگی متغیر­های مستقل و نیز ویژگیهای فردی مرتعداران، با میزان مشارکت آنها در اجرای طرحهای مرتعداری با ضریب همبستگی اسپیرمن پرداخته شده است. بر اساس مندرجات جدول 1 بین متغیرهای درآمد سالیانه، مفید دانستن برنامه­های طرح در اجرا، تمایل به تجدید نظر طرح مرتعداری و میزان درآمد حاصل از زمین کشاورزی، اعطای لوله پلی­اتیلن و میزان همکاری در اجرای طرحهای مرتعداری در سطح 0.01 رابطه مثبت و معنی­دار وجود دارد. همچنین بین متغیرهای وعده­های کارشناسان و مسئولین، برگزاری کلاسهای آموزشی ترویجی، اعطای نهاده­ها (کود و بذر و....) ، نوع اشتغال، ساخت و تحویل آبشخوار و سن مرتعداران با متغیر وابسته این تحقیق در سطح 0.05 رابطه مثبت و معنی­دار وجود دارد یعنی با 95 درصد اطمینان میتوان اذعان داشت که بین متغیرها رابطه وجود دارد

 

جدول1-تعیین رابطه بین متغییرهای مستقل و میزان مشارکت بهره­برداران در اجرای طرحهای مرتعداری

گویه	r	P-Value	سطح معنی داری
سن	0.265	0.048	0.05
سطح تحصیلات	0.275-	0.064	N.S
وضعیت تاهل	0.171	0.257	N.S
اقامت	0.042	0.781	N.S
تعداد افراد تحصیل کرده در خانواده	0.224	0.135	N.S
نوع اشتغال	0.368	0.012	0.05
سابقه دامداری	0.230	0.124	N.S
تعداد کل دام	0.114	0.452	N.S
تعداد دام سبک (گوسفند و بز )	0.181	0.228	N.S
تعداد دام سنگین	0.166-	0.269	N.S
درامد سالیانه	0.637	0.00	0.01
مقدار زمین زراعی – باغی	0.258	0.084	N.S
میزان درآمد از زمین کشاورزی	0.470	0.001	0.01
وضعیت مالکیت	0.062-	0.684	N.S
مالکیت املاک و مستغلات	0.002	0.991	N.S
درامد مستغلات	0.035	0.868	N.S
میزان آگاهی از طرح مرتعداری	0.224	0.102	N.S
تاثیر طرح در کاهش بیکاری	0.144	0.340	N.S
تاثیر در افزایش علوفه	0.009-	0.951	N.S
تاثیر در کاهش وقوع سیل	0.141	0.349	N.S
تاثیر در کاهش مهاجرت	0.127	0.40	N.S
اعطای تسهیلات و کمک های مالی	0.155-	0.303	N.S
اعطای نهاده ها (کود و بذر و....)	0.340-	0.049	0.05
ساخت و تحویل آبشخوار	0.299-	0.049	0.05
لوله پلی اتیلن	0.379	0.044	0.01
احداث یا مرمت جاده	0.206	0.169	N.S
برگزاری کلاسهای آموزشی ترویجی	0.342	0.020	0.05
میزان  شرکت در  کلاسهای آموزشی ترویجی	0.241	0.106	N.S
وعده های کارشناسان و مسئولین	0.296	0.046	0.05
آگاهی از حجم و چگونگی برنامه های طرح مرتعداری	0.053-	0.728	N.S
مفید دانستن برنامه های طرح در اجرا	0.555	0.00	0.01
تمایل به تجدید نظر طرح مرتعداری	0.760	0.00	0.01

 

 

 

 

جدول 2- میانگین رتبه­ای و انحراف معیار شاخص­های موضوعی تحقیق موثر در مشارکت در اجرای طرحهای مرتعداری

گویه	تعداد	حداقل	حداکثر	میانگین رتبه ای	انحراف معیار
میزان آگاهی از طرح مرتعداری	46	1	5	3.59	0.979
تاثیر اجرای طرح در افزایش علوفه در مرتع	46	2	4	3.26	0.828
امکانات و نهاده های اختصاص یافته به مرتع از سوی اداره منابع طبیعی	46	1	2	1.26	0.444
تسهیلات و کمک مالی	32	1	3	1.28	0.581
کود و بذرگیاهان مرتعی و علوفه­ای	32	1	5	2.69	1.230
آبشخوار فلزی	32	1	5	3.00	1.136
لوله پای اتیلن	32	1	5	2.06	1.162
احداث یا مرمت جاده	32	1	4	1.50	0.803
برگزاری کلاسهای آموزشی توجیهی از طرف منابع طبیعی	1	1	2	1.43	0.501
میزان تشکیل کلاسهای آموزشی	26	3	5	3.38	0.752
موثر بودن یا نبودن کلاسهای اموزشی و وعده­ها در مشارکت در اجرای طرح	46	1	5	3.39	1.513
مشارکت در کلاسهای آموزشی توجیهی از طرف منابع طبیعی	46	1	2	1.04	0.206
میزان مشارکت در کلاسهای آموزشی توجیهی برگزارشده توسط منابع طبیعی	44	2	5	3.77	0.803
کیفیت اطلاع­رسانی مبنی بر وجود طرحهای مرتعداری	44	1	4	2.20	0.553
-رعایت فصل چرا	46	1	2	1.24	0.431
رعایت تعداد دام مجاز	46	1	2	1.76	0.431
بذرپاشی و کپه کاری	46	3	4	3.37	0.488
مرمت چشمه - نصب آبشخوارو لوله کشی	46	4	5	4.57	0.501
رعایت قرق قسمتی از مرتع – قرقبانی	46	3	5	4.07	0.904
میزان آگاهی ازحجم و چگونگی برنامه های مندرج در طرح مرتعداری	46	2	4	3.41	0.686
میزان تاثیر برنامه های مندرج در طرح مرتع داریتان در جهت حفظ و احیای مرتع	46	1	4	3.72	0.720

 

 

جدول 3- توزیع فراوانی شاخصها بر حسب عوامل مؤثر بر پذیرش اجرای طرح مرتعداری

گویه	مقیاس رتبه ای لیکرت						انحراف معیار ± میانگین
		خیلی کم	کم	متوسط	زیاد	خیلی زیاد
میزان آگاهی از طرح مرتعداری	فراوانی	1	4	17	15	9	0.97±3.59
	درصد	2.2	8.7	37.0	32.6	19.6
تاثیر در افزایش علوفه	فراوانی	-	-	11	12	23	0.82±3.26
	درصد	-	-	23.9	26.1	50.0
تسهیلات و کمک مالی	فراوانی	10	4	7	13	12	0.58±3.28
	درصد	21.7	8.7	15.2	28.3	26.1
کود و بذر گیاهان مرتعی و علوفه ای	فراوانی	10	8	14	10	4	1.23±2.78
	درصد	21.7	17.4	30.4	21.7	8.7
آبشخوار فلزی	فراوانی	1	3	10	10	22	1.08±4.07
	درصد	2.2	6.5	21.7	21.7	47.8
لوله پای اتیلن	فراوانی	2	10	6	15	13	1.24±3.59
	درصد	4.3	21.7	13.0	32.6	28.3
احداث یا مرمت جاده	فراوانی	20	12	-	12	2	1.36±2.22
	درصد	43.5	26.1	-	26.1	4.3
میزان شرکت در کلاسهای آموزشی توجیهی	فراوانی	-	2	13	21	10	0.81±3.85
	درصد	-	4.3	28.3	45.7	21.7
وعده های مسئولین و کارشناسان	فراوانی	10	2	6	13	15	1.53±3.46
	درصد	21.7	4.3	13.0	28.3	32.6
میزان آگاهی ازحجم و چگونگی برنامه های مندرج در طرح مرتعداری	فراوانی	-	5	19	22	-	0.67±3.37
	درصد	-	10.9	41.3	47.8	-

 

 

بحث و نتیجه­گیری

آنالیز انجام شده از طریق آزمون ضریب همبستگی نشان داده است که از بین ویژگیهای فردی پاسخگویان (سن، سواد ، میزان درآمد، تعداد افراد تحت تکفل، برخورداری و یا عدم برخورداری از مشاغل جانبی، تعداد افراد مهاجر خانواده، تعداد افراد تحصیل کرده خانواده و ..... )، متغییرهای سن دامدار، نوع اشتغال و درآمد سالیانه دامداران با میزان تمایل آنان به مشارکت در اجرای طرح مرتعداری رابطه معنی­دار وجود دارد. بین میزان درآمد حاصل از زمین کشاورزی و میزان تمایل به مشارکت در سطح معنی­داری 0.01 رابطه معنی­دار وجود دارد. زیرا اشتغال به کشاورزی در کنار دامداری ضمن ایجاد درآمدی نسبتا ثابت (ارتقا سطح معیشتی – رفاهی خانواده) متضمن تامین علوفه دامها در خارج از فصل چرا بصورت پس­چر مزارع و نیز کاشت نباتات علوفه­ای بویژه جو و شبدر می­باشد. اما بین متغیر وابسته و عواملی چون وضعیت مالکیت املاک و مستغلات، مقدار زمین، تعداد و نوع دام رابطه معنی­داری وجود ندارد و با نتیجه تحقیق Khalighi et al., (2001) مطابقت ندارد. همچنین بین وعده­های کارشناسان و مسئولین و میزان تمایل به مشارکت رابطه معنی­دار وجود دارد. بنابراین بنظر میرسد عدم اعتماد به وعده­های دولت در منافع حاصل از مشارکت در تمایل دامداران به مشارکت در طرحهای مرتعداری تاثیرگذار باشد.

در بررسی عوامل مؤثر بر پذیرش همکاری در اجرای طرح مرتعداری توسط مرتعداران در این حوزه، گویه میزان آگاهی از مندرجات طرح مرتعداری با میانگین 3.59 و اعطای آبشخوار با میانگین 4.07 بیشترین تاثیر را نشان داده­اند. چرا که بدلیل میانگین سنی بالای 50 سال و بیسوادی بخش اعظم دامداران و از سوی دیگر عدم پیش­بینی کلاسهای آموزشی و تدابیر انگیزشی موجب گشته عملا آگاهی دامداران از وظایف­شان و تعهدات متولی امر بسیار اندک باشد. بنابراین برگزاری کلاسهای آموزشی برای بهره­برداران ضروری است و با نتایج تحقیقات Shahidi Zandi (1997)، Khatoonabadi (2001) و Khalighi et al., (2001) مطابقت دارد. اشاره دامداران به نصب آبشخوار نیز میتواند بدلیل توجه بیشتر اداره منابع طبیعی به این امر - بدلیل هزینه اندک آن در مقایسه با اعطای لوله و عملیات بذرپاشی و یا کپه کاری در سالهای اخیر باشد.

در مجموع توجه به مشکلات عرصه مرتعی و خواسته­های دامداران، چاره­اندیشی در جهت تامین علوفه خارج از فصل چرا، آگاه کردن دامداران از منافع مشارکت و توجه دادن آنها به منافع درازمدت طرحهای مرتعداری در مقایسه با منافع کوتاه­مدت عدم رعایت قوانین و اصول چرایی، اجباری نمودن شرکت در دوره­های آموزشی جهت آگاهی از مفاد مندرج در طرحها و چگونگی اجرای آنها همراه با تامین بموقع نهاده­ها، میتواند بخش عمده از چالشها و موانع مشارکت مرتعداران را رفع نموده و همچنین تسهیل واگذاری بخشهای مساعد عرصه به دامداران جهت استفاده چند منظوره از منابع طبیعی میتواند انگیزه­های نسل آینده و جوانتر مرتعداران را افزایش دهد.

 

 

---

[1] - Likert Scale

مراجع

1-Abdolmaleki, M., 2007. Effectiveness of short term training extension courses of pastures in the Tuyserkan city, Agricultural Sciences 13(1): Pp 39-53.

2-Eskandari, N., 2008. Range management policies in Iran (Technical Office Range), Publications Pune, 118 P.

3-Hejazi, Y., A. Abasi, 2007. Effecting Factors on participation executives in the Livestock and Pasture balance, Economy and Agriculture, 60(2): Pp 683-692.

4-Heydari, GH., 2009. Effecting Factors on participation executives in the range of pastures management plans Balade – Nour, Mazandaran Province, Phd tesis, Gorgan University, 240 P.

5-Khatoonabadi, S.A., A.M. Amini, A. Mirzaali, 2001. Inhibiting factors participation ranchers in the restoration of Aghala Range in Golestan Province, Science and Technology of Agriculture and Natural Resources. 5(1): Pp 39-54.

6-Khalighi, N., T. Ghasemi, 2001. Check rates of participation ranchers in the pastures management plans, The second seminar on pasture and range management, Tehran University, Pp 90-104.

7-Shahidi Zandi, K., 1997. Effecting Factors on participation ranchers in the restoration of Range, Forests and Range, 35. Pp 22-27.