انواع تحلیل موردی و کاربرد تثلیث در آن

مطالعات جامعه شناسی

مقاله 4، دوره 5، شماره 14، اردیبهشت 1391، صفحه 69-87   

نوع مقاله: علمی پژوهشی

نویسندگان

محمد عباس‌‌زاده¹؛ علی بوداقی²؛ فریدون کریمی³

¹استادیار گروه علوم اجتماعی دانشگاه تبریز

²دانشجوی دکتری جامعه‌شناسی اقتصادی و توسعه دانشگاه تبریز- ایران.

³دانشجوی کارشناسی‌ارشد پژوهش علوم اجتماعی دانشگاه تبریز- ایران

چکیده

درعصرحاضر، در روش‌های پژوهش‌های اجتماعی هم مثل سایر عرصه‌ها گذار اتفاق افتاده است. حرکت پژوهش‌های اجتماعی از روش‌های­کمی وسخت به رو‌ش‌های کیفی ونرم­ انسان‌گرایانه و تفسیری اهمیت رویکرد کیفی را درتحقیقات اجتماعی دو چندان کرده است. مطالعۀ موردی^[1] نیز، یکی از رایج‌ترین روش­های تحقیق کیفی است­که به بررسی یکه­نگارانه از یک واحد اعم ازفرد، سازمان، خانواده، جامعه و... می‌پردازد. در روش یاد شده، طبق دیدگاه لین پدیده‌ها داخل متن زندگی واقعی بصورت یکپارچه وعمیق با رویکرد استقرایی و باهدف نظریه‌سازی بررسی می‌شوند. با عنایت به این­که یکی از انتقاد های وارده بر روش مطالعۀ موردی، پایین بودن اعتبار درونی تحقیق است. در مقاله‌ حاضر، محققین در صددند ضمن تشریح مطالعه‌ موردی و انواع آن (ذاتی، ابزاری و اصلی) کاربرد تثلیث را در این روش، به منظور معتبر کردن یافته‌های تحقیق مطالعۀ موردی (اعتبار سازه­ای مطالعۀ موردی) مطرح نمایند. امید آن می‌رود که استفاده از روش تثلیت در پژوهش کیفی به خصوص در تحلیل موردی در غلبه براین نقصان یاری رساند؛ چراکه کارکرد اساسی تثلیث استفاده از روش‌های مختلف به منظور تقلیل تفسیر غلط، بهبود اعتبار درونی و هم­چنین همگرا ساختن چشم­اندازهای مختلف است.



^5. Construc Validity

کلیدواژه‌ها

انواع مطالعه‌ی موردی؛ اعتبار سازه‌ای؛ تثلیث؛ نظریه‌سازی؛ تثلیث روش‌شناختی

اصل مقاله

«مطالعات جامعه‌شناسی»

سال چهارم، شماره چهاردهم، بهار 1391

ص ص 87-69

 

 

 

 

 

انواع تحلیل موردی و کاربرد تثلیث در آن

دکتر محمد عباس­زاده^[1]

علی بوداقی^[2]

فریدون کریمی^[3]

تاریخ دریافت مقاله:24/9/1392       

تاریخ پذیرش نهایی مقاله:21/2/1393

چکیده

درعصرحاضر، در روش‌های پژوهش‌های اجتماعی هم مثل سایر عرصه‌ها گذار اتفاق افتاده است. حرکت پژوهش‌های اجتماعی از روش‌های­کمی وسخت به رو‌ش‌های کیفی ونرم­ انسان‌گرایانه و تفسیری اهمیت رویکرد کیفی را درتحقیقات اجتماعی دو چندان کرده است. مطالعۀ موردی^[4] نیز، یکی از رایج‌ترین روش­های تحقیق کیفی است­که به بررسی یکه­نگارانه از یک واحد اعم ازفرد، سازمان، خانواده، جامعه و... می‌پردازد. در روش یاد شده، طبق دیدگاه لین پدیده‌ها داخل متن زندگی واقعی بصورت یکپارچه وعمیق با رویکرد استقرایی و باهدف نظریه‌سازی بررسی می‌شوند. با عنایت به این­که یکی از انتقاد های وارده بر روش مطالعۀ موردی، پایین بودن اعتبار درونی تحقیق است. در مقاله‌ حاضر، محققین در صددند ضمن تشریح مطالعه‌ موردی و انواع آن (ذاتی، ابزاری و اصلی) کاربرد تثلیث را در این روش، به منظور معتبر کردن یافته‌های تحقیق مطالعۀ موردی (اعتبار سازه­ای مطالعۀ موردی) مطرح نمایند. امید آن می‌رود که استفاده از روش تثلیت در پژوهش کیفی به خصوص در تحلیل موردی در غلبه براین نقصان یاری رساند؛ چراکه کارکرد اساسی تثلیث استفاده از روش‌های مختلف به منظور تقلیل تفسیر غلط، بهبود اعتبار درونی و هم­چنین همگرا ساختن چشم­اندازهای مختلف است.

واژگان کلیدی: انواع مطالعه‌ی موردی، اعتبار سازه­ای^[5]، تثلیث^[6]، نظریه­سازی^[7]، تثلیث روش­شناختی.

 

مقدمه

در عصر حاضر، تغییرات شگرفی در نظریه­ها و سرمشق­های جامعه­شناختی به مثابه راهنمای فکر و عمل محقق (درتمامی پروسه پژوهش) اتفاق افتاده است. به طوری­که در نظریات جامعه­شناختی ما شاهد گذار وحرکت ازساختارگرایی به عاملیت و ازکلان­گرایی به خردگرایی هستیم. روش­های پژوهش اجتماعی هم مستثنی از این قائده نیست. در روش­های پژوهش اجتماعی هم، گذار یا حرکت از  روش­های مبتنی بر کاربرد نگرش­های اثبات­گرایانه و کمی و به قول بلومر روش سخت به روش­های کیفی، تفسیری و روش­های نرم انسان­گرایانه هستیم. در پژوهش کیفی پدیده­ها در بافت طبیعی بدون برهم زدن صحنه پژوهش با هدف نظریه­سازی مطالعه می­شود و در روش یاد شده ماهیت موضوع، صراط پژوهش را تعیین می­نماید.

بسیاری ازمحققان کیفی  معتقدند روش کیفی برای حل مسائل و مشکلات ناشی از کاربرد روش­های اثبات­گرایانه درعلم اجتماعی به وجود آمده و به دوره مابعداثباتی تعلق دارد. براساس نظر دنزین و لینکلن (2005)، محققان­­­­­­کیفی باید برای رفع مشکلات تحقیقات اجتماعی درسنت اثباتی و مابعداثباتی، از دستور­العمل­ها و روش­های کمتر  سخت استفاده نمایند(عباس­زاده و دیگری،1390: 148).

مطالعه موردی نیزیکی از رایج­ترین روش تحقیق کیفی است­که طبق دیدگاه  لین یک مورد مطالعه،  تحقیق تجربی است  به یک معنا، در این روش پدیده­ها داخل متن  زندگی واقعی بررسی می­شوند. هم­چنین دراین روش وقتی­که مرز بین پدیده و زمینه (آن پدیده) بطور دقیق مشخص نیست ازمنابع متعددی  از شواهد استفاده می­شود. تفاوت بین روش مطالعه موردی و دیگر روش­های تحقیق، تفاوت بین روش تحقیق کمی و کیفی نیست، اما هنوز رویکرد کیفی در علوم اجتماعی، منجر به روش مطالعه موردی شده است(اسودن^[8]، 1993: 445).

طبق دیدگاه رابرت استیک مطالعه­موردی یک انتخاب روش­شناختی نیست، بلکه انتخاب چیزی است که قرار است مطالعه شود. در این روش، محقق تلاش می­کند تا واحدها را مطالعه نماید. به این نحو که دراین روش مطالعه واحدها بصورت تجزیه­ای یا بطور کلی (هولیستیک) یا کاملاً با روش­های هرمونتیکی یا فرهنگی و با روش­های ترکیبی صورت می­گیرد. اما آن­چه در این روش مسلم است حداقل، تمرکز به یکی از این مورد است. به عنوان یک نوع از تحقیق، مطالعه موردی تعریف شده با گرایش به (مطالعه) موارد مجزا (فردی)، نه با روش­های تحقیق به کار رفته. شاید، اکثریت محققان کار موردی در مطالعات­شان را با نام­های دیگری هم­چون کار میدانی و ... می­شناسند(دنزین^[9] و لینکلن^[10]، 2003).

مطالعه موردی همسو با رویکرد تحقیق استقرایی است و در این روش تعمیم نظری بر اساس یک تعداد مشخص از مورد خاص است(اسودن، 1993: 446).

روش یاد شده به بررسی یکه­نگارانه یک واحد یا مورد بصورت یکپارچه و عمیق می­پردازد. در مقاله  حاضر، محققین در صددند ضمن تشریح مطالعه موردی و انواع آن (ذاتی، ابزاری و اصلی) کاربرد تثلیث را در این روش به منظور معتبرکردن یافته­های تحقیق مطالعه موردی (اعتبار سازه­ای مطالعه موردی) مطرح  نمایند. دلیل توجه به کاربرد تثلیث در مطالعه موردی در این امر نهفته است که با استفاده از روش مثلث­سازی اعتبار درونی یافته­های محققان موردی چک می­گردد. به یک معنا، اصل اساسی تثلیث استفاده از روش­های مختلف به منظور افزایش قابلیت تکرارپذیری و تقلیل تفسیر اشتباه محققین و همگرا ساختن  چشم­اندازهای مختلف است. بنابراین سوال مقاله حاضر بر این محور دور می­زند که اولاً روش مطالعه موردی چیست؟ ثانیا انواع مطالعه موردی کدامند؟ و در نهایت تثلیث چه کاربردی در تحلیل موردی دارد؟

 

مطالعه موردی

مطالعه موردی قبل از این که به عنوان یک روش در نظر آید، به عنوان یک روش تحلیل مطمح نظر قرار می­گیرد. ویلیام گود^[11] در اثرش با نام «روش­ها درتحقیقات اجتماعی» آن را دیدی می­داندکه براساس آن، هر واحد اجتماعی هم­چون یک واحد به حساب می­آید، این واحد می­تواند یک فرد، یک سازمان، یک خانواده، حتی یک جامعه باشد. در حین حال سلسله فنونی را می­رساند که ابعاد گوناگون یک پدیده را به بررسی گذارد. به نظر اودم^[12] و جوچر^[13] اولین بار تاریخ نویسان با تشریح یک ملت یا یک گروه، ازاین روش استفاده کردند. اولین بار به طور منظم توسط لوپله^[14] به کار آمد، لیکن تا زمانی که هیلی^[15] اثرش را با نام «فرد بزهکار» وتوماس^[16] و زنانیخی^[17] اثرش را تحت عنوان «روستایی لهستانی درامریکا و اروپا» منتشر نساخته بودند، این روش عالم­گیر نشد، درمورد ارزش این شیوه درتحقیقات انسانی باید گفت­که این روش پژوهشی به شناخت پیوند بین عوامل گوناگونی­که همواره درارتباط با یکدیگرند و بافتی پیوسته تشکیل می­دهند، کمک می­کند. هم­چنین، به فهم­کل موجود (انسان، گروه یاجامعه در زمانی خاص کمک شایانی می­کند. جدایی از آز مون­های مقطعی، محدود و یک بعدی یکی از جهات مثبت مطالعه موردی می­باشد
(ساروخانی، 1387: 116).

مطالعه موردی موضوع مورد علاقه در ادبیات روش­شناختی است. پلات^[18] با مرور تاریخی کاربرد این روش شاهد پیشرفت کاربرد اولیه این روش از دهه 1930 و پسرفت آن در خلال جنگ جهانی دوم است و هم­چنین این روش تحقیق در اواخر دهه 1960 یا اوایل 1970 دوباره کاربرد جدیدی پیدا کرده است. پلات در نقد گرایش احیا شده این روش نشان داد که مطالعه موردی به مثابه استراتژی پژوهش بیرون از سنت­های روش­شناختی تحقیق­های کمی و کیفی و به عنوان رویکرد تئوری زمینه­ای و منطق طرح­های تجربی رشدکرده است. هم­چنین یان^[19] (1981 و 2003) نشان دادکه درسال­های اخیرکاربردمطالعه موردی درتحقیق علوم اجتماعی، افزایش یافته است. به طوری­که کاربرد این روش را به طور مکرر در زمینه­هایی چون انسان­شناسی، روان­شناسی، جامعه­شناسی، علوم سیاسی، مطالعات اجتماعی، تجارت و بازاریابی، امور اجتماعی، تحقیقات سازمانی، تاریخ زندگی افراد یاخانوده، روابط صنعتی، آموزش وپرورش، حقوق، پزشکی و حتی برنامه­های آموزشی ملاحضه می­گردد. طبق دیدگاه نامبرده، با وجود کاربرد فراوان مطالعه موردی، روش یاد شده، به طور قالبی به عنوان رویکرد پژوهشی ضعیف- خصوصاً در مطالعات اکتشافی که اغلب به نتایج غیرقابل تائید منجر می­شود) درک شده است. بنابراین این روش باید به عنوان روش پژوهشی گره­گشا مورد استفاده قرار گیرد(ایکساو^[20] و اشمیت^[21]، 2005: 739).

دررابطه با ویژگی‌های موردمطالعه می‌توان اذعان نمودکه یک مورد ممکن­است ساده یا پیچیده باشد. آن ممکن یک­ کودک یا یک کلاس درس، سازمان و ... باشد. آن دارای ویژگی‌هایی چون خاص‌گرایی، هدف­مندی، انسجام و عمل طرح‌ریزی شده است. درنهایت، محقق در مطالعه‌ موردی ممکن است بیشتر علاقه‌مند به پدیده‌های عمومی یا به موارد جمعی باشیم تا مورد فردی. ما نمی‌‌توانیم این واحد‌ها را بدون دانشی درباره‌ موارد دیگر بفهمیم. اما در این روش ما فقط آن (مورد) خاص را به منظور فهم پیچیدگی آن مطالعه می‌کنیم. به هرحال، طبق دیدگاه رابرت استیک، مطالعه‌ موردی کاوش تمرکز یافته به یک مورد منفرد است و هم یک فرایند تحقیق و هم محصول آن تحقیق است. در این روش، محققان تنوع وسیعی از چیزها را مطالعات موردی می­نامند. اما بیشتر شی مورد مطالعه، خاص، بی­نظیر، سیستم فرو بسته است(Denzin and Linkoln, 2003). محتوای جدول شماره (1) خصوصیات روش مطالعه‌ موردی را از دیدگاه مریام نمایش می­دهد.

 

 

 

 

جدول شماره (1): خصوصیات اصلی مطالعه  موردی از دیدگاه مریام

1	خاص‌گرا	مطالعه موردی بر وضعیت، رویداد، برنامه یا پدیده خاص تمرکز می­کند، در نتیجه روش خوبی برای مطالعه مسائل عملی در زندگی واقعی است.
2	توصیفی	این روش، توصیفی مفصل از موضوع مورد مطالعه ارائه می‌دهد.
3	اکتشافی	به فهم بهترموضوع مورد مطالعه کمک می­کند. کشف روابط متقابل جدید، کشف چشم‌انداز‌های تازه وکشف معانی جدید و بینش نو، همگی از اهداف مطالعه موردی است.
4	استقرایی	غالب مطالعات موردی، تکیه براستدلال استقرایی دارند. مطالعات موردی قصد ارزشیابی فرضیه‌‌های از پیش موجود را ندارند؛ بلکه با بررسی داده‌‌ها "اصول و تعمیم­ها" را به دست می­دهد.

                                                 (به نقل از رحمان­زاده، ؟: 3).

دریک نگاه، مطالعه موردی روشی برای بررسی نظام­مند ویژگی‌ها یا رفتارهای فرد یا یک واحد خاص به منظور جمع­آوری داده‌ها برای توصیف یا تبیین وضعیت آن فرد یا واحد است. از رویکرد مطالعه‌ موردی در جایی استفاده می­شود که پژوهشگر به توصیف جنبه­ای از پدیده، کنش یا رفتار و یا جنبه‌ای در یک یا چند آزمودنی به صورت مجزا علاقه‌مند باشد، زیرا اعتقاد بر این است که مطالعه‌‌ کنش در فرد بیشتر از مطالعه‌ گروه‌های بزرگ آزمودنی‌ها آشکارکننده‌ ندانسته‌ها و نهفته‌هاست. ضمنا در برخی از مطالعه‌ها، بررسی گروه‌های بزرگ در عمل امکان­پذیر نیست و چاره­ای جز توسل به مطالعه‌های موردی باقی نمی­ماند. هدف مطالعه موردی، شناخت یک دوره یا بخش مهمی از یک دوره از زندگی یک واحد مطالعاتی است. ازمطالعه موردی بیشتر به­ عنوان یک روش مطالعه طولی برای رشد و توسعه در طول زمان استفاده می­شود(میرزایی، 1388: 75).

محققان مطالعه‌ موردی هم هر آن­چه که عام و هر آن­چه ­که درباره موردمطالعه خاص است را جست و جو می­کنند اما، نتیجه‌ نهایی به طور منظم، شرح چیزهایی است که نادر و غیر عادی است. مطالعه‌‌ موردی شامل مقوله­های زیر می­باشد.

1. ماهیت مورد 2. زمینه تاریخی مورد مطالعه 3. زمینه فیزیکی (جسمانی) 4 زمینه­های دیگر (اقتصادی، سیاسی، شرعی وهنری) 5. موارد دیگری­که ازطریق مورد(مطالعه) شناخته­شده­اند. 6. اطلاعاتی که از طریق مورد (مطالعه) شناخته می­شود.

دراین روش آن­چه که همه باید درباره‌ یک مورد مجرد بگویند کاملاً متفاوت است از آن­چه که درباره‌ همه‌ موارد گفته می­شود. درهر موردمطالعه، ویژگی خاص، رویداد، روابط و موقعیت­ها، مهم تلقی می­شود. جست و جوی فهم چیزهای استثنایی نه نتها زمان را از مطالعه قابلیت تعمیم می­گیرد بلکه ارزش مطالعه را در حد گسترده کاهش می­دهد. برخی از محققان به مطالعه موردی به عنوان کشفی که مقدمات تعمیم یافته‌های تحقیق را فراهم می­کند وگاه گاهی، گام اولیه درساختن تئوری می­باشد؛ نگاه می­کنند. بنابراین، محققان موردی در تلاشند تا موارد را درقالب روایت توصیفی، توصیف کنند. تا این که خوانندگان، به طور نیابتی، رویدادهای­شان را تجربه کنند و به نتیجه­گیری برسند که ممکن است متفاوت از نتیجه­گیری‌های محققان باشد(Denzin and Linkoln, 2003).

مطالعه‌ موردی بررسی یکه­نگارانه از یک فرد، گروه یا جامعه خاص است. هدف اصلی این نوع مطالعه عبارت است از توصیف، اگرچه تلاش برای تبیین نیز در آن پذیرفتنی است(ببی، 1388: 585).

شاید راحت­ترین راه برای روش کار در مطالعه موردی این باشد: محقق تمرکز خود را بر روی جریان اصلی که اتفاق می­افتد بگذارد. در این رویکرد، داده­ها به طور مداوم تفسیر می­شوند. سوابق و جدول‌بندی نه تنها برای طبقه­بندی وتشخیص الگو به دقت بررسی می­شوند بلکه معمولاً برای تأمل و تفسیر متقاطع نیز بکار می‌روند. روش یاد شده، با صرف هزینه‌های زمانی زیاد، درمحل بودن، حفظ شخصیت در برخورد با مخاطبین و عملکرد هر مورد، خاصیت بازتاب‌پذیری و تجدید ‌‌نظر در مورد آن ­چه که پیش می‌رود؛ مشخص می‌شود. این روش شامل مشاهده جزء به جزء، مصاحبه، کدگذاری، مدیریت داده‌ها و تفسیر است. به طوری که مستندسازی تفسیرهای عادی بیشتر اوقات برای گردآوری داده‌ها و غالباً برای نظم دادن‌ها، تحلیل‌ها و مفصل نوشتن گزارش‌ها، زمان زیادی می­برد. وقتی که مورد مطالعه برای یک محقق بسیار بزرگ باشد، به منظور فهم جامع و یکپارچه ازمورد، کدگذاری می‌تواند کارساز باشد(Denzin and Linkoln, 2003). از مطالعه‌ موردی انتظار آن می‌رود که پیچیدگی یک مورد مجرد را تحلیل نماید. روشی­که نه تنها درعلوم اجتماعی بلکه درحوزه‌هایی چون روان‌شناسی، انسان‌شناسی، اقتصاد و... می‌تواند توسعه یابد. دیدگاه‌های متفاوتی درباره‌ این سوال که مورد مطالعه چیست؛ وجود دارد. اگرچه محققین در صددند تا به ویژگی‌های مشترک محققان مطالعه‌ موردی (یان، 1994؛ مرین^[22]، 1994؛ استیک، 1995 و 1998 و میلس^[23]و هوبرمن^[24]، 1994؛ گیلهام^[25]، 2001) که توافق دارند؛ اشاره نماییم که به شرح زیر است: در مطالعه‌ موردی باید یک مورد که شی مورد مطالعه است باید:

الف) یک واحد پیچیده باشد. ب) در زمینه‌ طبیعی با روش­های متنوع قابل تحقیق و بررسی باشد.

ج) مربوط به رویدادهای معاصر باشد.

در نهایت، تعریفی که درمقاله‌ حاضر مطمح نظر محققیق است، تعریف رابرت استیک می­باشدکه طبق دیدگاه نامبرده، مطالعه‌ موردی گرایش به مطالعه مورد منفرد دارد. یکی از ویژگی‌های مهم روش مطالعه‌ موردی آن است­که در این روش، روش‌های مختلف با هدف توضیح و شفاف­سازی یک مورد ازمورد دیگر ترکیب می­شوند. بطوری­که با ترکیب روش­های مختلف مثلث­سازی صورت می­گیرد(Johansson, 2003: 3-4).

ویژگی مطالعه موردی، جست و جوی معانی امیک^[26] توسط افراد داخل مورد (پدیده) است. در مطالعه‌ موردی از طریق گزارش‌های موردی، دانش گزاره‌ای و تجربی افزایش می­یابد. داده­های موردی مردم نگارانه، طبیعت­گرایانه، در حالت گسترده، بیشترین فرایند‌های بنیادی آگاهی و فهم را تقویت می­کند. در یک فرایند اجتماعی؛ افراد با همدیگر دانش­شان را شرح، ادغام و یکپارچه می‌کنند. تا آن­چه را که اتفاق افتاده برحسب آن ­چه دیگران به عنوان تجربیات­شان نشان می‌دهند؛ بدانیم. در این روش، همکاری (همنشینی) موجب روابط و روابط موجب تئوری می‌شود(Denzin and Linkoln, 2003).

در رابطه با ساخت تئوری از طریق یافته‌های موردی می‌توان گفت که کاربرد اصلی تحقیق مطالعه موردی ساخت تئوری است^[27] در حالی که تحقیق پیمایشی درصدد آزمون فرضیه­هاست. تحقیق مطالعه
موردی در کنار ساخت تئوری، اهداف دیگری نیز دارد. دبویس^[28]و آرجو^[29] (2007) اذعان نمودند که مطالعه‌ موردی برای آزمون فرضیه نیز به کارمی‌رود(Jaspers, 2007: 210). اسنهارت(1989) نیز بر این باور است که مطالعه‌ موردی سه مشوق در ساخت تئوری را دارد الف) احتمال تولید تئوری‌های جدید ب) آزمون­پذیری تئوری‌های تجربی یا فرضیه‌ها ج) احتمال اعتبار تجربی تئوری‌های حاصله(and Smith, 2006: 741 Xiao).

به یک معنا، مطالعه‌ موردی، اساساً برای توسعه‌ نظریه‌ جدید بکار می‌رود (بنبست و همکاران^[30]، 1987، گرسیک^[31]، 1988، هاری و استون^[32]، 1986، وان دون، 1989). محققان در این روش با منطق استقرایی، تنوعی از روش­ها را به منظور جمع­آوری داده­های­کیفی به کار می‌گیرند تا تئوری‌های معاصر و آزمون‌پذیر را توسعه نمایند. به منظور ساخت تئوری از طریق یافته‌های موردی، محققان باید تمرکز روشنی داشته باشند تا به صورت سیستماتیک داده‌های خاص را جمع­آوری نمایند. چنین تمرکزی به محقق کمک می‌کند تا سوال تحقیق و انواع داده‌ها را به منظور گردآوری و سازماندهی آن‌ها، تعریف نماید، اگرچه سوال‌های تحقیق ممکن است در طول پژوهش اصلاح و بازنگری شوند. در این راستا، واحد تحلیل باید به طور دقیق مشخص باشد. وقتی که واحد تحلیل مبهم باشد؛ سوال‌ها و نتایج تحقیق تحت­الشعاع قرار می‌گیرد. دوبه و پاره(2003)، نشان دادند که اگر ما بخواهیم بدانیم که چطور مورد مرتبط با پهنه‌ وسیعی از دانش است، تعریف روشن واحد تحلیل در مطالعه موردی خیلی مهم است. هم­چنین واحد تحلیل در تحقیق‌‌های اکتشافی به محقق کمک می­کند تا مرزهای تئوری مشخص گردد. هم­چنین به محقق کمک می­کند تا پدیده‌های مورد بررسی را روشن سازد(.(Barratt and etal, 2009: 331

تحقیقات کیفی بر یک نگرش کلی استوار است­که پدیده‌های اجتماعی و ماهیت موارد، موقعیت محور است و تحت تاثیر تعدادی از رویدادها است. نظر به این که برخی از وقایع هدف­مند و تعدادی موقعیتی (موقعیت­مدار) و تعدادی ازآن‌ها مرتبط به هم است. آن‌ها درطرح‌های تحقیقی­شان مایلند که عملکردهای مختلف توصیف داده‌ها بر روی مورد را جست و جو کنند. مطالعه‌ موردی مثل سایر تحقیقات، ساختار مفهومی دارد. آن به تعداد کوچکی از سوال‌های تحقیق نظم می­دهد. سازمان‌دهندگان مطالعه‌ موردی تلاش می­کنند مورد ویژه را عمیقاً بفهمند. تحقیق با یک علاقه‌ خاص شروع می­شود، محققان ممکن است مسائل از پیش تعیین شده را مطرح کنند. ضمن تمرکز بر موضوع، همراه با مشاهدات، الگوهای تفسیر داده، در نهایت موضوع را به عنوان اعلام قطعی سازمان‌دهی می­کند(Denzin and Linkoln, 2003). زمینه‌های روش­شناختی کاربرد این روش تحقیق را از طریق انواع مختلف مطالعه موردی توضیح می­دهد. استین^[33](1975) انواع مطالعه موردی را به مطالعه یکه­نگارانه، مطالعه‌ طبقه‌بندی شده، مطالعه موردی ذاتی دسته­بندی کرده است. هم­چنین، یان^[34](2003 )، انواع مطالعه‌ موردی را به صورت توصیفی، اکتشافی و تبیینی طبقه‌بندی کرده است که هریک از این‌ها، در زمینه‌ها و موقعیت‌هایی که بررسی یا استراتژی­تجربی پیچیده است بعنوان ابزار تحقیق کارآمد؛ مطرح می­شود(and Smith, 2006: 239 Xiao). شاید مهم‌ترین جنبه‌ ویژه‌ مهم مطالعه موردی درعلوم اجتماعی وانسانی، انتخاب­نمونه برای مطالعه است. چرا که فهمیدن پدیده‌های ویژه و مهم به انتخاب موارد خوب بستگی دارد. برای این منظور، طرح نمونه‌گیری رسمی لازم است. انتظار می­رود این نمونه‌ها بخشی از جامعه‌ آماری را نشان دهد. وقتی یک مطالعه موردی گسترده پیش رو داریم، اندازه‌نمونه بسیار کوچک­تر به ما کمتر اجازه می‌دهد که انتخاب تصادفی داشته باشیم. در فرآیند انتخاب نمودن، تعادل و تنوع نمونه‌ها بسیار مهم­اند. در این روش، هرچند نمونه‌های حساس از ابتدای امر تصمیم­گیری می­شود؛ معمولاً انتخاب‌های ثانوی که به وسیله اشخاص، مکان­ها و رخدادها گرفته می­شود نیز مشاهده می‌گردند(Denzin and Linkoln, 2003). به یک معنا، در پژوهش کیفی، جنس نمونه‌گیری محقق متفاوت از پژوهش کمی است. در تکنیک تحلیل موردی نمونه­گیری نظری مطرح است، به این نحو که در این نوع از نمونه­گیری محقق نمونه­گیری را تا جایی ادامه می­دهد که اشباع نظری صورت بگیرد و نمونه برای تحلیل مورد‌ها کفایت کند (یافته­های پژوهش).

درمطالعه‌ موردی ازمنابع متعددی استفاده می­شودکه به منظور جلوگیری از اطاله‌ کلام در قالب شکل شماره (1) نمایش داده می­شود.

 

 

    اسناد

 

واقعیت

 

مصاحبه­های ساختارمند

 

 مشاهدات (مستقیم و        مشارکتی

 

 

پرسشنامه­های باز و بسته

 

  گزارش­ها

 

مصاحبه­های    متمرکز

 

 

 

 

         

 

 

شکل شماره (1 ): منابع متعدد در مطالعه موردی

منبع: (and Smith, 2006: 740 Xiao).

رابرت استیک نیز سه نوع مطالعه موردی را مطرح می­نماید: الف) ذاتی یا اصلی ب) ابزاری و
ج) تجمعی. نامبرده، مطالعه‌ موردی ذاتی را به دلیل آن­که در این نوع از مطالعه، محققان می­خواهند مورد خاص را بهتر بفهمند. هم­چنین به دلیل این که آن یک عنصر (واحد) یا مسئله ویژه را توضیح می­دهد؛ نپذیرفته­اند. اما در همه‌ این­ها دقت (خاص­گرایی) و معمولی بودن خود این مورد (پدیده) مورد علاقه است (Denzin and Linkoln, 2003). در مطالعه‌ موردی ذاتی مورد به صورت هدف­مند و تجزیه­ای انتخاب شده­اند(Johansson, 2003: 8).

در مطالعه‌ موردی ابزاری، تحلیل مورد، علاقه ثانویه است. آن نقش حمایتی (مشوق) دارد. در این روش، به مورد (هنوز) از عمق نگریسته می­شود. زمینه‌های آن ژرف­نگری شده که همه این‌ها به دلایلی به محققان کمک می­کند تا انگیزه‌های بیرونی را دنبال کند.

در روش یاد شده، انتخاب مورد، فهم و دانش ما را از گرایش­های (علاقه) دیگر، بالا می­برد. به دلیل این­که محققان با هم چندین گرایش دارند، مرزی وجود ندارد که مطالعه موردی ذاتی را از مطالعه موردی ابزاری متمایز کنیم. یک محقق ممکن است به منظور تحقیق یک پدیده، جمعیت یا یک وضعیت عمومی تعدادی ازموارد را مطالعه کندکه این نوع ازمطالعه را مطالعه موردی تجمعی می­نامیم. در واقع، آن مطالعه‌ گسترده چندین مورد است. در این روش، تنوع هریک از موارد مهم است. موارد انتخاب شده­اند به دلیل این­که عقیده بر این است که تحلیل آن­ها به دانش و استدلال درباره‌ یک مجموعه وسیعی از موارد منجر می­شود(Denzin and Linkoln, 2003).

هم­چنین، انواع مطالعه‌ موردی، همان طور که اشاره گردید به ساخت تئوری کمک شایانی می‌نمایند و روش یادشده مرتبط با روش­شناسی­­کیفی ازقبیل تئوری­زمینه­ای^[35] است(and Smith, 2006: 741 Xiao).

چرا که در رویکرد نظریه‌ زمینه‌ای، مفاهیم از داده‌های تجربی به دست آمده، و به هم ربط داده شده و با داده‌های دیگر جهت اصلاح، مورد مقایسه قرار می­گیرند. بر این اساس، این رویکرد، استقراء و قیاس را در هم آمیخته و در فرآیندی یکسان آن­ها را به کار می­برد. در واقع، این امر کمک می­کند که فراتر از توصیف پدیده‌ها حرکت کنیم؛ چیزی که هدف بیشتر روش‌های کیفی و پدیدارشناسی است (عباس­زاده و دیگری،1390: 150). انواع مطالعه‌ موردی در قالب مدل زیر نشان داده می­شود.

انواع مطالعه موردی

 

   تجمعی

 

 

 

ابزاری

 

ذاتی

 

 

 

 

نظریه­سازی

 

 

 

 

 

                                  شکل شماره (2): مدل تحلیلی انواع مطالعه موردی

 

مطالعه موردی مثل سایر تحقیقات­ کیفی درکنار مزایایی چون شناخت یکپارچه‌ یک واحد یا مورد و ... معایبی به شرح زیر دارد (جدول شماره 2).

 

                                                               جدول شماره (2): معایب مطالعه موردی

1 1	فقدان نظم و انسجام علمی
22	عدم امکان تعمیم‌پذیری
33	زمان‌بری
44	فاقد اعتبار درونی

 

 

 

                                                                   

 

منبع: (به نقل از رحمان­زاده، ؟: 3)

 

در مطالعات موردی، یان(2003) نشان دادکه طرح‌های پژوهشی نیاز به توسعه چهار وضعیت برحسب اعتبار و پایایی دارند (جدول شماره 3).

 

جدول شماره (3): تکنیک های مطالعه  موردی برای آزمون­های طرح چهارگانه

آزمون	تاکتیک­های مطالعه موردی	صورت­های تحقیق از نظر رویدادهای تکنیکی
اعتبار سازه­ای	کاربرد منابع متعددی ازشواهد ایجاد زنجیره­ای ازشواهد داشتن مطلعان کلیدی به منظور بررسی گزارشات موردی گردآوری داده­ها گردآوری داده­ها
اعتبار درونی	تطبیق الگوها ساختن تبیین توجه کردن به تبیین­های رقیب به کارگیری مدل­های منطقی تحلیل داده­ها تحلیل داده­ها تحلیل داده­ها تحلیل داده­ها
اعتبار بیرونی	کاربرد تئوری در مطالعات موردی مجرد ·                      کاربردمنطق همتاسازی درمطالعات موردی چندگانه. طرح تحقیق طرح تحقیق
پایایی	کاربرد پروتکل مطالعه موردی توسعه پایگاه داده مطالعه موردی جمع­آوری داده­ها جمع­آوری داده­ها

 

خلاصه، کیفیت تحقیق مطالعه‌­موردی، ازطریق، تاکتیک‌های خاص­که مطابق باتجربه‌ تحقیق متفاوت است، چک می­شود و از طریق فرآیند‌های تحقیق مطالعه‌ موردی، نگرانی‌های اعتبار و پایایی با وجود طرح‌های تحقیقی چندگانه، مقایسه­ای و مجرد، به کار گرفته می‌شود(and Smith, 2006: 740 Xiao). در این راستا، برای معتبرکردن پژوهش کیفی خصوصاً مطالعه‌ موردی چند مساله باید لحاظ شود:

الف) معرف بودن^[36]: پژوهش می‌بایست در محیط و بافت طبیعی انجام شده باشد و داده‌ها معرف رفتار طبیعی آزمودنی‌ها باشد.

ب) تائیدپذیری^[37]: تائیدپذیری به توانایی پژوهشگرجهت تائید یافته‌ها ازطریق بررسی مجددیا به وسیله ارائه یافته‌های مشابه از طریق منابع مختلف مربوط می­شود. هم­چنین، می­بایست تاثیر ذهنیت پژوهشگر را نیز کنترل کرد. تائید نتایج را می­توان با استفاده از فرآیندی تحت عنوان مثلث­سازی یا تکرار پژوهش، استفاده از بیش ازیک مشاهده و یا ابزار‌های میکانیکی­ای­که به صورت مخفی در جمع­آوری داده­ها به کار گرفته شده­اند. مثلث­سازی روش تعیین فاصله و موقعیت است­که در آن فاصله بین دو نقطه ثابت سنجیده و بعد زاویه­ای هر یک از این نقاط با نقطه سوم مشخص می­گردد. اگر بتوانیم ثابت کنیم که پژوهش‌های دیگر نیز به نتایج مشابه برسند. بنابراین، می­توانیم اعتبار نتایج خود را ثابت کنیم.

ج) قابلیت بازیابی: این جنبه از اعتبار به دسترسی پژوهشگر به پاسخ‌های آزمودنی­­ها، پرونده‌های­ثبتی، صورت جلسه‌های آزمایش‌ها و بطور کلی به کلیه‌های داده‌هایی که در پژوهش جمع­آوری شده­اند؛ دلالت دارد(میرزایی، 1388: 73).

درمطالعه موردی مثل­سایر تحقیقات­کیفی سوگیری­ها (تورش­هایی) منبعث ازخطای محقق یا پاسخگو در فرآیند پژوهش وجود دارد که روش تثلیث^[38] در کنترل و به حداقل رساندن این نوع از خطاها به محقق یار می­رساند. چرا که کارکرد اصلی تثلیت در مطالعه‌ موردی، ارائه روش‌هایی به منظور غلبه بر عوامل تهدید کننده‌ تحقیق هم­چون تورش‌های اساسی در هر مورد مجرد است. در این روش محققان موردی با استفاده از روش‌های مختلف، ضمن افزایش اعتبار یافته‌های تحقیق، خطا‌ی مشاهدات را نیز کاهش می­دهند(Modell, 2005: 233 ).

رویکرد مقاله حاضر معرفی کارکرد تثلیث در تحلیل موردی است و این­جاست که تثلیث ما را در غلبه بر تورش‌های این پژوهش یاری می­رساند، مضافاً منابع متعددی از مدارک به ایجاد اعتبار سازه­ای نیز در تحقیق کیفی­کمک می‌نماید. بنابراین، درطی تکمیل مصاحبه، پاسخگویان درسوالات تحقیق برای توسعه اسناد مورد سوال قرار می­گیرند. این اسناد بایگانی و ضبط شده شامل، نامه­ها، اساسنامه‌ها، پیشنهادها، یادداشت­های جلسه و ... می‌باشد. قابل اتکا بودن منابع متعدد یاد شده، مفهومش این است که پاسخ­های آزمودنی­ها درهر لحظه کنترل شده تا به نوعی در میان یافته­ها، تناقض­های ایجاد شده رفع گردد(عباس­زاده و دیگری،1390: 150).

تثلیث به مثابه یک روش، درتحقیق بر روی یک پدیده، از منابع متعددی از روش‌ها، مشاهدات، داده­ها، تئوری‌ها استفاده می­نماید و اتخاذ این روش به اعتبار و هم­چنین به تکمیل داده با نتایج بدیع کمک می‌نماید(آمن ورث^[39] و همکاران، 2003: 239).

خلاصه روش­شناسی تثلیث، شامل کاربرد روش‌های چندگانه‌ کمی و کیفی به منظور مطالعه‌ پدیده­هاست(Guion, 2011: 2). با توجه به این­که یکی از انتقادهای وارده بر روش مطالعه‌ موردی، پایین بودن اعتبار دورنی و بیرونی پایین است، استفاده از روش تثلیت در پژوهش کیفی به خصوص در تحلیل موردی در غلبه بر این نقصان یاری می­رساند. چرا که اصل اساسی تثلیث استفاده از روش‌های مختلف به منظور تقلیل تفسیر غلط و هم­چنین همگرا ساختن چشم­اندازهای مختلف است. بنابراین، مقاله حاضر، با هدف معرفی انواع مطالعه‌ موردی نگاشته شده است و در نظر دارد کاربرد تثلیث را در پژوهش‌های موردی مشخص سازد و در نهایت ضعف تحلیل موردی را برجسته سازد.

 

تثلیث

استعاره تثلیث ازاستراتژی­های نظامی و ناوبری گرفته شده است­که هدف آن‌ها استفاده ازمراجع متعدد برای تعیین محل و جایگاه دقیق آن‌ها بوده است. پس از این، رشته‌های علوم‌اجتماعی، روان‌شناسی، مدیریت و جز آن­ها، از آن برای حل مشکلات خود در زمینه‌ تفسیر و ساخت نظریه استفاده می­نمایند. تثلیث از روش‌های متعدد تحقیق برای مطالعه یک پدیده، سود می­جوید. در واقع، اصل اساسی تثلیث، کاربرد استراتژی‌های مناسب و روش‌های متعدد برای شناخت پدیده است. اهداف اساسی تثلیث، تائید یافته‌ها از طریق همگرا ساختن چشم­انداز‌های مختلف می­باشد (عباس­زاده و دیگری،1390 : 151).

در رابطه با پژوهش موردی، به نظرمی‌رسد اعتبار یافته‌های موردی سوال برانگیز است. اگرچه صحت و درستی یافته‌های موردی زمانی خواهد بود که همه چیز قابل استنباط کردن باشد. یعنی در پی مطالعه موردی محققین نباید بدون اطلاعات کامل اشتباه قضاوت­کنند. برای کاهش احتمال تفسیرغلط، محققین طرز کارهای مختلفی را به کار می‌گیرند. دو مورد از عمده­ترین راه­ها، گردآوری تعداد زیادی از اطلاعات و دیگری چالش‌های رویه­ای برای توضیحات است. برای کار موردی، مجموعه این رویه‌ها را مثلث­سازی می‌نامند. این فرایند معمولاً شامل استفاده از ادراک چندگانه برای روشن کردن معنا، شناسایی قابلیت تکرارپذیری یک مشاهده یا تفسیر را در بر می‌گیرد. اما این تصدیق نتیجه، حتماً متضمن این نیست که مشاهده یا تفسیر کاملاً تکرار پذیرند، مثلث­سازی معمولاً برای روشن کردن معنا به وسیله شناسایی راه­های مختلفی که یک پدیده دیده می‌شود به ما کمک می‌کند(Denzin and Linkoln, 2003).

در مطالعه موردی با استفاده از روش تثلیث، محققین موردها را زیرکانه با دیگران مقایسه می‌کنند. بسیاری ازمحققان موردی کمی­گرا در تلاشند برخی ازمقایسه‌ها را گاهی با استفاده از آماده کردن یک یا چند منبع از موردها و بعضی اوقات با استفاده ازمهیا کردن قواعد آماری برای گروه‌های مرجع که هرکدام از آن­ها از مورد فرضی می‌تواند به دست بیاید؛ انجام دهند. هردو رهیافت کمی و کیفی درصدد ایجاد یک زمینه‌ محدود برای مقایسه محکم و استوار از موارد هستند. در این روش، مقایسه­پذیری یک استراتژی معرفت­شناسی محکم ویک مکانیزم مفهومی قوی است­که توجه محقق را برروی یک یا چندویژگی ثابت جلب می‌کند. دراین راستا، دانش موردی نامفهومی­که رد شده است بوسیله مقایسه آسان می‌شود(همان). این امر محقق را متوجه نقش مهم تثلیث در مطالعه‌ موردی می‌نماید.

در علوم اجتماعی، تصور از تثلیث، قبل از کامبل^[40] و فیسک^[41](1959)، بی­معنی بود. بر اساس دیدگاه نامبردگان، تثلیث، کاربرد روش‌های چندگانه‌ کیفی برای دسترسی به اعتبار همگرا و واگرا است. به همین خاطر، تثلیث بین روش‌های مطالعه‌ موردی و پیمایشی شاید ابزارهای نیرومندی را برای دسترسی به درجه­ای از همگرایی و هم­چنین واگرایی بین نتایج مطرح شده را در اختیار محقق قرار می‌دهد. برای مثال، پیمایش فهم­مان را از وقوع یک پدیده ویژه و روابط مشاهده شده در مطالعه موردی را شکل و تقویت می‌نماید. علاوه بر این، روش‌های مطالعه‌ موردی ممکن است؛ فهم کلی­تر از پیمایش ارائه نماید و کمک شایانی به معماهای به وجودآمده از مشاهدات کند. دنزین و رویان ایتل^[42](2002) در مطالعات­شان از سه نوع تثلیث بحث کرده­اند که شامل: الف) تثلیث داده­ای^[43]، ب) تثلیث بررسی کننده^[44] و ج) تثلیث تئوریکی^[45](Modell, 2005: 233). در طبقه­بندی دیگر گوین^[46]، دایهی^[47] و مک دونالد^[48] پنج نوع تثلیث را مطرح کرده­اند که به شرح زیر است:

1. تثلیث داده­ای: شامل استفاده از منابع متعددی از اطلاعات به منظور افزایش اعتبار مطالعه است.

2. تثلیث جست و جو کننده: شامل استفاده از محققان مختلف در فرآیند تحلیل.

1. تثلیث محیطی^[49]: این نوع از تثلیث شامل استفاده از مکان‌ها، زمینه‌های متفاوت و هم­چنین عامل‌های کلیدی تاثیر‌گذار مرتبط با محیطی که مطالعه در آن اتفاق می افتد؛ است. هدف، شناخت عامل­های محیطی است، اگرچه ممکن است؛ تحت تاثیر اطلاعات دریافت شده در خلال پژوهش باشد. در این روش، اگر در وضعیت‌های محیطی مختلف، یافته­های تحقیق یکسان باشند، اعتبار تحقیق حفظ می­شود.

4. تثلیث نظریه­ای: کاربرد دیدگاه‌های چند‌گانه، به منظور تفسیر یک مجموعه مجرد از داده‌ها است. در این روش از متخصصان بیرون از زمینه‌ مطالعه، استفاده می‌شود. اگر هر ارزیاب کننده، اطلاعات را از اصول متفاوت به یک روش تفسیر کند؛ اعتبار به دست می‌آید.

5. تثلیث روش­شناختی^[50]: شامل استفاده از روش‌های کمی و کیفی به منظور مطالعه برنامه‌ها است
(Guion, 2011: 1-2).

6. کاربرد تثلیث، برای نشان دادن اعتبار موضوعات مختلف، باید ارزیابی روابط انواع سوال‌های تحقیق و نتایج  تئوری­ها باید باشد(Modell, 2005: 233 ).

باید توجه داشته باشیم­که اصطلاح تثلیث فقط وقتی پدیده با یک سوال تحقیق بررسی می­شود؛ مورد استفاده قرار می­گیرد. اصطلاح تثلیث، به طور قاطع، مرتبط با اصطلاح ارزیابی روش چندگانه^[51] است. به نظر می‌رسد که در رویکرد تثلیث از روش‌های تثلیث استفاده می‌شود. ما می‌خواهیم تاکید کنیم که تثلیث محدود به روش و رویکرد نیست و بیشتر در موقعیت تحقیق مشخص، مناسب است. وقتی که روش‌ها را ارزیابی می‌کنیم، محقق می‌تواند بین روش‌های کمی و کیفی انتخاب کند. در سنت­های عینی­گرایی، روش‌های کمی چون پرسشنامه و در سنت­های ذهنیت­گرایی، روش­های کیفی از قبیل مصاحبه­های باز و بسته مورد استفاده قرار می‌گیرد(2003: 239 Ammenwert,).

بنابراین، تثلیث می­تواند تورش‌های بالقوه و نارسایی­های موجود در روش‌های به­کار رفته در رهیافت­های کیفی را مرتفع می­سازد. تثلیث یک استراتژی و آزمونی برای بهبود اعتبار، پایایی و ارزیابی یافته­هاست. ماتیسون^[52](1988) در این ارتباط چنین می‌گوید: «تثلیث یک نوع روش­شناختی مهمی است که در رهیافت‌های کیفی برای ارزیابی به منظور کنترل خطاها و ایجاد قضایا^[53] کاربرد دارد، زیرا، روش‌های علمی سنتی در این گونه موارد کاربرد آن چنانی ندارد». پاتن^[54](2001) با بیان این­که تثلیث بر کارآمدی یک مطالعه ازطریق ترکیب چندین روش می‌افزاید، به استفاده ازاین مفهوم تاکید ورزیده است. به عبارتی در تثلیث، از چندین نوع داده و روش نظیر رهیافت‌های کمی و کیفی استفاده می‌گردد؛ هرچند که این ایده ترکیب روش‌های متعدد از سوی باربور^[55] مورد انتقاد گرفته است.

باربور معتقد است ترکیب پاردایم‌ها می‌تواند عملی گردد، اما ترکیب چندین روش در یک پاردایم، مسئله­ساز است. به هر حال، تثلیث در پارادایم کمی به منظور تائید و تعمیم تحقیق مورد استفاده قرار می‌گیرد. اما باربرو(2001) مطرح می­کند که ما نیاز داریم از چندین منابع داده­ای در تحقیق کمی ممکن است پیش­بینی­ها از فرضیات درست از آب در نیاید، اما پیش­بینی‌ها در تحقیق کیفی با بهبود و یا تجدید نظر در نظریه‌ها عملی است(عباس­زاده و دیگری، 1390: 153).

خلاصه تثلیث به عنوان یک روش مهم، اعتبار تحقیق مطالعه‌ موردی را تضمین می نماید. به طور عادی، روش‌های­جمع­آوری داده­ها سه سویه­سازی می­شوند (با تعدادی ازروش‌ها ترکیب می­شوند). مضافاً، در این روش، منابع داده­ها، تئوری یا یافته­های محققان مثلث­سازی می­شوند(Johansson, 2003: 8).

بر اساس آن چه که در بالا اشاره شد، می‌توان گفت که در ساخت نظریه‌های غنی که یکی از اهداف پژوهش­کیفی ­خصوصاً مطالعه‌ موردی است، استفاده ازچهار نوع استنباط از تثلیث به شرح ذیل مفید فایده خواهد بود:

1. مشاهده ی شباهت‌ها در طول مطالعه که همدیگر را تقویت می‌نمایند (استنباط تکمیلی)^[56].
2. مشاهده‌ شباهت‌ها در طول مطالعه که ممکن است ما را به متبلور کردن یک پیشنهاد یا یک نظریه رهنمون سازد (استنباط همگرا)^[57].
3. امکان مشاهده تفاوت‌های رادیکال در طی مطالعه که به توسعه نظریه منجر می­گردد (استنباط واگرا)^[58].

نهایتا، استفاده از تثلیث به ما اجازه می‌دهد که به عقب بر گشته و برای ایجاد نظریه و چارچوب تحقیقی در مورد یافته‌های قبلی تاملی بیشتر نماییم (فرا استنباط)^[59]. در واقع فرا استنباط اشاره به ادغام استنباطات به دست آمده از طریق مطالعات کمی و کیفی دریک مجموعه پیچیده­ای از روش­ها دارد(عباس­زاده و دیگری، 1390: 153-154).

در تحقیقات کیفی خصوصاً مطالعه‌ موردی اعتبار درونی به این بستگی دارد که تا چه حد دو یا چند مشاهده­گر در مورد یک موضوع توافق دارند. برای افزایش قابلیت اعتماد و اعتبار درونی از روش‌های گوناگون سه سویه­سازی (تثلیث) استفاده می‌کنندکه در آن ازمقایسه اطلاعات برای تعیین این­که همگرایی در مورد یک مفهوم، وجود دارد یا خیر استفاده می‌شود. در این لحظه از پژوهش برای­عینیت بخشیدن به­مفهوم یادشده به پژوهشی باعنوان عوامل تجاری­سازی تحقیقات دانشگاهی در این تحقیق جهت بررسی اعتبار درونی با بهره­گیری از روش سه سویه­سازی با مشارکت و اعلام نظر ذی­نفعان حوزه تجاری­سازی به شکل نمودار زیر بوده است(امین­مظفری و دیگری، 1390: 19).

 

                   اعضای هیئت علمی                    مدیران دانشگاه     

 

                                                  کارشناسان خبره

باتوجه به این­که پژوهش مطالعه‌ موردی، در زمینه‌های روابط صنعتی وجامعه­شناسی کار و .... همیشه شامل، شامل کاربرد روش­ها و رویکرد‌های چندگانه است. به هر حال، روش‌شناسی کمتری وجود دارد که چالش­های ویژه ترکیب شکل‌های متنوعی از داده، روش­ها، تئوری­ها و محققان داخل یک مورد منفرد را منعکس کند. در مقابل عمل تحقیق ویژه و بحث­های روش‌شناسی درباره تثلیث: اولاً، تثلیث دقیق وقتی که مطالعه‌ موردی در زمینه علمی انجام می‌گیرد به محدودیت می­رسد. دوماً، تثلیث، به ندرت ابزار معتبر به نظر می‌رسد، اما بیشتر جایگزینی برای آن است(Pfluger, 2012: 150).

هم­چنین در رابطه با معایب تثلیث می‌توان گفت که روش تثلیث زمان بر بوده و گردآوری داده­ها نیاز به منابع گسترده، طرح و سازمان‌دهی دارد که به راحتی چنین منابعی قابل دسترس نیست. احتمال ناهماهنگی بر اساس تورش­ها و خطاهای محقق و تناقض‌های چارچوب تئوریکی تحقیق وجود دارد، در نهایت، دانش قانع کننده‌ای درباره این که چرا استراتژی تثلیث به کار برده می‌شود؛ وجود ندارد(Guion, 2011: 1-2).

 

 

 

بحث و  نتیجه­گیری

با عنایت به عنوان موضوع، هدف اصلی این مقاله تحلیل نظری انواع مطالعه موردی و کاربرد تثلیث درآن بوده است. درخصوص مطالعه‌ موردی می‌توان­گفت­که تحلیل موردی یکی ­از رایج­ترین روش­تحقیق کیفی است که در این روش (طبق دیدگاه لین) پدیده‌ها داخل متن زندگی واقعی بررسی می‌شوند. محقق در این روش همسو با رویکرد تحقیق استقرایی به بررسی یکه­نگارانه یک واحد یا مورد می‌پردازد. این روش پژوهشی به شناخت پیوند بین عوامل گوناگونی که همواره در ارتباط با یکدیگرند و بافتی پیوسته تشکیل­ می‌دهند کمک می‌کند. بطوری­که کاربرد این روش درزمینه‌هایی چون­انسان‌شناسی، روان‌شناسی، جامعه‌شناسی، علوم سیاسی، مطالعات اجتماعی، تجارت و بازاریابی، امور اجتماعی، تحقیقات سازمانی، تاریخ زندگی افراد یا خانوده، روابط صنعتی، آموزش و پرورش، حقوق، پزشکی و حتی برنامه‌های آموزشی ملاحظه می‌گردد. تحلیل موردی دارای ویژگی‌هایی چون خاص‌گرایی، توصیفی، استقرایی و اکتشافی است. در هر مورد مطالعه، ویژگی استثنایی، رویداد، روابط و موقعیت‌ها، مهم تلقی می‌شود. از روش‌هایی چون مشاهده، مصاحبه، کدگذاری، مدیریت داده‌ها و تفسیر نیز در مطالعه موردی استفاده می‌شود. در این راستا، ماهیت مورد، زمینه‌ تاریخی، فیزیکی، اجتماعی وفرهنگی، سیاسی، مذهبی و اقتصادی مورد مطالعه ازجمله مفاهیمی است که در تحلیل موردی مورد توجه محقق است. کاربرد اصلی تحقیق مطالعه ‌موردی، ساخت تئوری است. در این راستا اسنهارت(1989) بر این باور است که تحقیق مطالعه‌ موردی سه مشوق در ساخت تئوری را دارد: الف) احتمال تولید تئوری‌های جدید ب) آزمون­پذیری تئوری‌های تجربی یا فرضیه­ها ج) احتمال اعتبار تجربی تئوری‌های حاصله. هم­چنین واحد تحلیل در تحقیق‌های یاد شده به محقق­کمک می‌کند تا مرزهای تئوری را تعریف نماید. در رابطه با نمونه­گیری ازموردهای مطالعه می‌توان اذعان نمود که در این روش، جنس نمونه‌گیری متفاوت از پژوهش کمی است. در تکنیک تحلیل موردی، نمونه­گیری نظری­کاربرد زیادی دارد. درمقاله‌ حاضر در رابطه با انواع مطالعه موردی، دیدگاه رابرت استیک مطمح نظر محقق بوده که نامبرده بر سه نوع مطالعه‌ موردی در تحقیقات خود اشاره نموده که عبارتند از: 1. مطالعه موردی ذاتی یا اصلی 2. مطالعه‌ موردی ابزاری 3. مطالعه‌ موردی تجمعی. وی معتقد است، در مطالعه موردی ذاتی محققان درصدند مورد خاص را  بهتر بفهمند و این نوع از مطالعه بدلیل انگیزه‌ اصلی در آن، تحت­الشعاع قرار می‌گیرد. در مطالعه‌ موردی ابزاری، تحلیل مورد، علاقه ثانویه است. در روش یاد شده، انتخاب مورد، فهم و دانش ما را ازگرایش‌های دیگر، بالامی­برد. درمطالعه موردی­تجمعی هم محقق به منظور تحقیق یک پدیده، جمعیت یا یک وضعیت عمومی تعدادی از موارد را مطالعه می­کند. عنوان گردید که انواع مطالعه‌ موردی، به ساخت تئوری کمک شایانی می‌نمایند و روش یاد شده مرتبط با روش‌شناسی کیفی از قبیل تئوری زمینه­ای است. چرا که در رویکرد نظریه‌ زمینه­ای، مفاهیم از داده‌های تجربی به دست آمده و به هم ربط داده شده و با داده‌های دیگر جهت اصلاح مورد مقایسه‌های دائم قرار می‌گیرند. مطالعه‌ موردی بدلایلی چون فقدان نظم و انسجام عملی، عدم تعیین­پذیری، زمان‌بری و فقدان اعتبار درونی در لبه تیغ انتقاد قرار گرفت و محققیق با لحاظ چالش‌های مطالعه‌ موردی در حوزه اعتبار و پایایی، کاربرد تثلیث در این روش را با تکیه بر نظریه­پردازی­های مرسوم برجسته نمود، به این نحو که برای معتبر کردن پژوهش کیفی خصوصاً مطالعه موردی توجه به مسائل معرف بودن، تاییدپذیری لازم و ضروری است. تاییدپذیری به توانایی پژوهشگر جهت تایید یافته‌ها از طریق بررسی مجدد یا به وسیله ارائه یافته‌های مشابه از طریق منابع مختلف مربوط می‌شود. تایید نتایج را می­توان با استفاده از فرآیندی تحت عنوان مثلث­سازی یا تکرار پژوهش، استفاده از بیش از یک مشاهده و یا ابزارهای میکانیکی­ای که به صورت مخفی در جمع­آوری داده‌ها به کار گرفته می‌شود؛ بدست آورد. چرا که در مطالعه‌ موردی مثل سایر تحقیقات کیفی، سوگیری‌های منبعث از خطای محقق یا پاسخگو در فرآیند پژوهش وجود دارد که روش تثلیث در کنترل و به حداقل رساندن این نوع از خطاها به محقق یاری می‌رساند. بنابراین، کارکرد اصلی تثلیت در مطالعه‌ موردی، ارائه روش‌هایی به منظور غلبه بر عوامل تهدید کننده‌ تحقیق هم­چون تورش‌های اساسی درهر مورد مجرد است. در این روش، محققان موردی با استفاده از روش­های مختلف، ضمن افزایش اعتبار یافته‌های تحقیق، خطای مشاهدات را نیز کاهش می‌دهند. خلاصه، روش­شناسی تثلیث، شامل کاربرد روش‌های چندگانه‌ کمی و کیفی به منظور مطالعه‌ پدیده­ها و کاهش تفسیر غلط و در نهایت افرایش اعتبارتحقیق است. اصل اساسی تثلیث استفاده از روش‌های مختلف به منظور تقلیل تفسیر غلط و هم­چنین همگرا ساختن چشم‌اندازهای مختلف است. درتحلیل موردی، روش تثلیث امکان مقایسه موردها را فراهم می‌نماید. این امر ما را متوجه نقش اساسی روش تثلیث در مطالعه‌ موردی (که به ابهام­زدایی از چهره یافته‌های موردی می­انجامد) می­کند. دنزین و رویان ایتل، گوین، دایهی و مک دونالد در مطالعات­شان از پنج نوع تثلیث بحث کرده‌اند که شامل: الف) تثلیث داده­ای ب) تثلیث بررسی کننده
ج) تثلیث تئوریکی د) تثلیث محیطی و ه) تثلیث روش­شناختی است.  بنابراین، تثلیث می­تواند تورش‌های بالقوه و نارسایی‌های موجود در روش‌های به کار رفته در رهیافت‌های کیفی خصوصاً مطالعه‌ موردی را مرتفع سازد و استراتژی و آزمون کارآمدی برای بهبود اعتبار، پایایی و ارزیابی یافته­هاست. در واقع، تثلیث به مثابه یک روش، اعتبارتحقیق مطالعه‌ موردی را تضمین می­نماید. نکته نهایی این­که در پژوهش کیفی خصوصاً مطالعه‌ موردی مخاطب محقق انسان بوده و پیچیدگی و چند بعدی بودن انسان به این سهولت تن به ساده­سازی نمی­دهد. پس روش تثلیث شمشیر دو لبه است که کارکرد مثبت آن بهبود اعتبار درونی تحقیق موردی به خاطر استفاده از روش‌های مختلف است و کارکرد منفی آن زمان­بر بودن، مشکلات دسترسی به منابع به منظور گردآوری داده­ها و احتمال تحلیل و تفسیر غلط، خلاصه خطای پوششی و محتوای ازسوی محقق و پاسخگو است. حسن­کار دراین است­که ازطریق تثلیث، می­توانیم شناخت دقیقی از موضوع مورد مطالعه داشته باشیم.

 

 

منابع

امین­مظفری، ف؛ و دیگران. (1390). بررسی روش­ها و رویکردهای تجاری­سازی تحقیقات دانشگاهی؛ مطالعه موردی دانشگاه تبریز. سیاست علم و فناوری. سال سوم، شماره 4، صص 29-15.

ببی، ا. (1388). روش­های تحقیق در علوم اجتماعی. ترجمه: م، ر؛ فاضل. تهران: انتشارات سمت.

رحمان­زاده، م. (بی سال).  مطالعه موردی www. Ensani.ir.

ساروخانی، ب. (1387). جامعه­شناسی ارتباطات. تهران: انتشارات اطلاعات.

عباس­زاده، م؛ و دیگران. (1390). کاربرد تثلیث در پژوهش کیفی (با تاکید بر رویکرد نظریه زمینه­ای). فصلنامه  روش­شناسی علوم انسانی. سال 17، شماره67، صص 166- 147.

میرزایی، خ. (1388 ).  پژوهش، پژوهشگری و پژوهشنامه نویسی. تهران: انتشارات جامعه­شناسان.

Ammenwertha, E, Illerb, C, Mansmann, U .(2003). Can evaluation studies benefit from triangulation A case study. International Journal of Medical Informatics. 70, Pp: 237_/248.

Barratt, M, Choi, T, Li, M. (2011). Qualitative case studies in operations management: Trends, research outcomes, and future research implications. Journal of Operations Management. 29,Pp:  329–342.

Denzin, N, Linkoln, Y. (2003). Strategies of qualitative inquiry. segepublicashions,  Second Edition.

Guion, L, Diehl, D, McDonald, D. (2011). Triangulation: Establishing the Validity of Qualitative Studies.  University of Florida.

Jaspers, F. (2007). Case study research: Some other applications besides theory building, Journal of Purchasing & Supply Management. 13, Pp: 210–212.

Johansson, R. (2003). Case Study Methodology, Royal Institute of Technology. Infrastructure / Urban Studies / Built Environment Analysis.

Modell, S. (2005). Triangulation between case study and survey methods in management accounting research: An assessment of validity implications. Management Accounting Research. 16, Pp: 231–254.

Pfluger, Je. (2012). Triangulationin der arbeits-und industriesoziologischen  Fallstudienforschung. Berichte undDiskussionen, Koln Z Soziol , 64:Pp:155–173.

Sweden, L. (1993). Case study methods in design management research, Department of Business Administration. School of Economics and Management, Lund University.

Xiao, H, Smith .(2006). Case studies in tourism research: A state-of-the-art analysis. Tourism Management 27, Pp: 738–749.                        

                          

 

---

[1].  دانشیار گروه علوم اجتماعی دانشگاه تبریز- ایران.                                          [e-mail]:E-mai

[2]. دانشجوی دکتری جامعه­شناسی اقتصادی و توسعه دانشگاه تبریز- ایران.   [e-mail]                 :E-mai

[3]. دانشجوی کارشناسی­ارشد پژوهش علوم اجتماعی دانشگاه تبریز- ایران. E-mai: e.soorenayahoo.com                            ^4. Case Study

^5. Construc Validity

^6. Triangulation

^7. Building Theory

 

[8]^. Sweden

[9]. Denzin

[10]. Linkoln

[11]. W. Good             

[12]. H. W. Odum

[13]. K. Jocher

[14]. Leplay

[15]. W. Healy

[16]. W. l. Thomas

[17]. F. Znoniecki

[18]^. Platt

[19]. Yin

[20]. Xiao

[21]. Smith

[22]. Merriam

[23]. Miles

[24]. Huberman

[25]. Gillham

[26]. Emic

[27]. Theory Building

[28]. Dubois

[29]. Araujo

[30]. Benbasat et al

[31]. Gersic

[32]. Arris and Sutton, H

[33]. Eck Sein

[34]. Yin

[35]. Grounded Theory

[36]. Representativeness

[37]. Confirmability

[38]. Triangulation

[39]. Ammenwerth

[40]. Campbell

[41].  Fiske’s

[42]. Ryan et al

[43]. Data Triangulation

[44]. Investigator Triangulation 

^4. Theory Triangulation

[46]. Guion

[47]. Diehi

[48]. Mc Donald

[49]. Triangulation Environmental

[50] .Methodological Triangulation

[51]. Multi- Method Evaluation

[52]. Mathison

[53]. Propositions

[54]. Patton

[55]. Barbour

[56]. Complementary Inference

[57]. Convergent Inference

[58]. Divergent Inference

[59]. Meta Inference

مراجع

امین­مظفری، ف؛ و دیگران. (1390). بررسی روش­ها و رویکردهای تجاری­سازی تحقیقات دانشگاهی؛ مطالعه موردی دانشگاه تبریز. سیاست علم و فناوری. سال سوم، شماره 4، صص 29-15.

ببی، ا. (1388). روش­های تحقیق در علوم اجتماعی. ترجمه: م، ر؛ فاضل. تهران: انتشارات سمت.

رحمان­زاده، م. (بی سال).  مطالعه موردی www. Ensani.ir.

ساروخانی، ب. (1387). جامعه­شناسی ارتباطات. تهران: انتشارات اطلاعات.

عباس­زاده، م؛ و دیگران. (1390). کاربرد تثلیث در پژوهش کیفی (با تاکید بر رویکرد نظریه زمینه­ای). فصلنامه  روش­شناسی علوم انسانی. سال 17، شماره67، صص 166- 147.

میرزایی، خ. (1388 ).  پژوهش، پژوهشگری و پژوهشنامه نویسی. تهران: انتشارات جامعه­شناسان.

Ammenwertha, E, Illerb, C, Mansmann, U .(2003). Can evaluation studies benefit from triangulation A case study. International Journal of Medical Informatics. 70, Pp: 237_/248.

Barratt, M, Choi, T, Li, M. (2011). Qualitative case studies in operations management: Trends, research outcomes, and future research implications. Journal of Operations Management. 29,Pp:  329–342.

Denzin, N, Linkoln, Y. (2003). Strategies of qualitative inquiry. segepublicashions,  Second Edition.

Guion, L, Diehl, D, McDonald, D. (2011). Triangulation: Establishing the Validity of Qualitative Studies.  University of Florida.

Jaspers, F. (2007). Case study research: Some other applications besides theory building, Journal of Purchasing & Supply Management. 13, Pp: 210–212.

Johansson, R. (2003). Case Study Methodology, Royal Institute of Technology. Infrastructure / Urban Studies / Built Environment Analysis.

Modell, S. (2005). Triangulation between case study and survey methods in management accounting research: An assessment of validity implications. Management Accounting Research. 16, Pp: 231–254.

Pfluger, Je. (2012). Triangulationin der arbeits-und industriesoziologischen  Fallstudienforschung. Berichte undDiskussionen, Koln Z Soziol , 64:Pp:155–173.

Sweden, L. (1993). Case study methods in design management research, Department of Business Administration. School of Economics and Management, Lund University.

Xiao, H, Smith .(2006). Case studies in tourism research: A state-of-the-art analysis. Tourism Management 27, Pp: 738–749.