فقر و توسعه انسانی: شواهدی از ایران و منتخبی از کشورهای در حال توسعه

مطالعات جامعه شناسی

مقاله 8، دوره 5، شماره 16، آبان 1391، صفحه 145-156   

نوع مقاله: علمی پژوهشی

نویسندگان

سیدعلی پایتختی اسکویی¹؛ لاله طبقچی‌اکبری²

¹گروه اقتصاد، واحد تبریز، دانشگاه آزاد اسلامی، تبریز

²دانش‌آموخته کارشناسی ارشد اقتصاد، باشگاه پژوهشگران جوان و نخبگان؛ واحد تبریز، دانشگاه آزاد اسلامی، تبریز- ایران

چکیده

بهبود ابعاد توسعه ازمهم­ترین اهداف دولت­ها می­باشندکه دراین بین، نقش توسعه انسانی حائز اهمیت فراوانی می­باشد. مهم­ترین عامل توسعه انسانی هر جامعه، افراد آن جامعه می­باشند. چرا که، انسان­ها هم هدف و هم ابزار توسعه هستند. این اهمیت وافر موجب شده تا کشورهای جهان و سازمان­های بین­المللی توجه خاصی به امر توسعه انسانی داشته باشند و عوامل تأثیرگذار بر آن را شناسایی کنند. این مقاله در جستجوی شناخت تأثیر فقر به عنوان یکی از معضلات جوامع بشری بر شاخص­های توسعه انسانی می­باشد. چرا که، دراقتصاد مدرن امروز، سیاست­های کاهش فقر می­تواند تاثیر بسزایی درمولفه­های آموزشی، بهداشتی و ... داشته باشد. در این مقاله، علاوه بر شاخص فقر، تاثیر شاخص­های سرمایه فکری، درآمد سرانه، هزینه­های آموزشی دولت و هزینه­های بهداشتی دولت نیز بر روی شاخص توسعه انسانی مورد بررسی قرار گرفته و 9 کشور منتخب در­حال توسعه از جمله ایران طی دوره زمانی 2010-2001 مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته­اند و برای برآورد اثرات متغیرها نیز ازتکنیک هم­ انباشتگی پانلی به شیوه حداقل مربعات معمولی پویا (DOLS) استفاده شده است. نتایج برآوردها حاکی از آن است که، شاخص فقرتاثیر منفی برشاخص توسعه انسانی دارد، ولی شاخص سرمایه فکری، درآمدسرانه، هزینه­های آموزشی دولت و هزینه­های بهداشتی دولت تاثیر مثبت بر شاخص توسعه انسانی دارند.

کلیدواژه‌ها

: فقر؛ توسعه انسانی؛ تکنیک هم‌ انباشتگی پانلی

اصل مقاله

«مطالعات جامعه‌شناسی»

سال چهارم، شماره شانزدهم، پائیز 1391

ص ص 156-145

 

 

 

 

 

فقر و توسعه انسانی: شواهدی از ایران و منتخبی از کشورهای در حال توسعه

                            دکتر سیدعلی پایتختی­اسکویی^[1]

لاله طبقچی­اکبری^[2]

تاریخ دریافت مقاله:27/7/1393       

تاریخ پذیرش نهایی مقاله:13/10/1393

چکیده

بهبود ابعاد توسعه ازمهم­ترین اهداف دولت­ها می­باشندکه دراین بین، نقش توسعه انسانی حائز اهمیت فراوانی می­باشد. مهم­ترین عامل توسعه انسانی هر جامعه، افراد آن جامعه می­باشند. چرا که، انسان­ها هم هدف و هم ابزار توسعه هستند. این اهمیت وافر موجب شده تا کشورهای جهان و سازمان­های بین­المللی توجه خاصی به امر توسعه انسانی داشته باشند و عوامل تأثیرگذار بر آن را شناسایی کنند. این مقاله در جستجوی شناخت تأثیر فقر به عنوان یکی از معضلات جوامع بشری بر شاخص­های توسعه انسانی می­باشد. چرا که، دراقتصاد مدرن امروز، سیاست­های کاهش فقر می­تواند تاثیر بسزایی درمولفه­های آموزشی، بهداشتی و ... داشته باشد. در این مقاله، علاوه بر شاخص فقر، تاثیر شاخص­های سرمایه فکری، درآمد سرانه، هزینه­های آموزشی دولت و هزینه­های بهداشتی دولت نیز بر روی شاخص توسعه انسانی مورد بررسی قرار گرفته و 9 کشور منتخب در­حال توسعه از جمله ایران طی دوره زمانی 2010-2001 مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته­اند و برای برآورد اثرات متغیرها نیز ازتکنیک هم­ انباشتگی پانلی به شیوه حداقل مربعات معمولی پویا (DOLS) استفاده شده است. نتایج برآوردها حاکی از آن است که، شاخص فقرتاثیر منفی برشاخص توسعه انسانی دارد، ولی شاخص سرمایه فکری، درآمدسرانه، هزینه­های آموزشی دولت و هزینه­های بهداشتی دولت تاثیر مثبت بر شاخص توسعه انسانی دارند.

واژگان کلیدی: فقر، توسعه انسانی، تکنیک هم­ انباشتگی پانلی.

 

مقدمه

بدون شک یکی از مهم­ترین اهداف اقتصاد توسعه، برقراری عدالت اقتصادی- اجتماعی می­باشد. در این بین یکی از شاخص­های عدالت اقتصادی- اجتماعی، بهبود وضعیت توزیع درآمد و کاهش فقر می­باشد. بر این اساس، نمی­توان در حوزه مسائل اقتصاد توسعه اظهارنظر نمود بدون این که به مباحث فقر بی­تفاوت بود. لذا، ضروری به نظر می­رسدکه دولت­ها تدابیری برگزینندکه منجر به کاهش فقر و نابرابری گردد و زمینه­های توسعه فراهم گردد(عسگری و دیگری، 1388: 92).

توسعه انسانی نیز به عنوان یکی از مهم­ترین زیربخش­های توسعه، از جمله متغیرهایی است که، مطالعه درمورد تاثیر فقر برآن ضروری به نظر می­رسد. باتوسعه انسانی راه رسیدن به رشداقتصادی مستمر و پایدار فراهم می­گردد. چرا که، در نظریه­های نوین رشد نیز برآنند که رشد و توسعه اقتصادی نمی­توانند بدون توسعه منابع انسانی به مسیری مطلوب رهنمون شوند(آگاروال^[3]، 2006).

سوالی اساسی این تحقیق این است که فقر چه تأثیری بر  توسعه انسانی تولید دارد؟ ازآن جائی­که در اکثر مطالعات انجام گرفته در زمینه توسعه انسانی، مطالعه مشخصی در خصوص بررسی ارتباط بین فقر با توسعه انسانی به ویژه با تکیه بر سرمایه فکری و با استفاده از شیوه هم ­انباشتگی پانلی علی­الخصوص برای کشورهای درحال توسعه صورت نگرفته است. لذا دراین تحقیق به بررسی تأثیر فقر برتوسعه انسانی (با تکیه بر سرمایه فکری) پرداخته شده و 9 کشور منتخب در حال توسعه از جمله ایران طی دوره زمانی 2010-2001 به شیوه هم ­انباشتگی پانلی با رهیافت حداقل مربعات معمولی پویا^[4] (DOLS) مورد مطالعه و بررسی قرار می­گیرد.

برای بررسی تأثیر فقر بر توسعه انسانی، می­توان از تئوری­های موجود در اقتصاد کلان بهره جست. برای این منظور براساس مباحث اقتصاد کلان، مفاهیم توسعه انسانی، فقر و نیز نحوه تأثیرگذاری فقر بر توسعه انسانی مورد بحث و بررسی قرار می­گیردکه فضای بحث را با مباحث مربوط به توسعه انسانی آغاز می­کنیم.

اکثر الگوهای رشد عموما با گسترش تولید ناخالص ملی اندازه­گیری می­شوند تا بهبود کیفیت زندگی انسان­ها. مطابق این الگوها تا مدت­ها توسعه به معنای رشد تولید ناخالص ملی بود. اگرچه، رشد اقتصادی شرط لازم برای بهبود زندگی افراد جامعه است، ولی شرط کافی نیست و رفاه بیشتر جامعه به چگونگی استفاده بیشتر از این سطوح درآمدی بستگی دارد(آموروس و دیگری^[5]، 2013).

مفهوم توسعه انسانی به ­مراتب گسترده­تر از مفاهیم توسعه اقتصادی می­باشد. شاخص توسعه انسانی (HDI)، شاخص سنجش هر نوع پیشرفتی در رویکردهای انسانی می­باشد، که در سال 1990 توسط آمارتیاسن^[6] و محبوب­الحق^[7] مطرح شده و با همکاری گوستاو رانیس^[8] بسط و گسترش یافت و در واقع از همان زمان توسط سازمان ملل متحد^[9] با شعار مردم ثروت واقعی کشورها می­باشند، که حاکی از تغییر رویکردی نسبت به فرآیند توسعه می­باشد، این فرآیند مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت(اسدی و دیگری، 1392: 92).

 از آن سال به بعد، همه ساله گزارشی از توسعه انسانی توسط سازمان ملل متحد منتشر می­شود و در گزارشات­ سالیانه، بااستفاده ازشاخص­های جزئی، مثل: شاخص­های بهداشتی، آموزشی، سیاسی، اجتماعی، محیط زیستی و ... وضعیت کشورها و مناطق مختلف با یکدیگر مقایسه می­شوند. همان گونه که در نخستین گزارش توسعه انسانی درسال 1990 آمده است: مردم یعنی مردان و زنان، ثروت واقعی هر ملتی را تشکیل می­دهند. در واقع هدف توسعه خلق شرایطی است، که مردم بتوانند در آن از عمر طولانی و زندگی سالم و سازنده بهره­مند شوند.

برای محاسبه ارزش عددی شاخص توسعه انسانی کشورها با استفاده از سه مولفه توان برخورداری از عمری طولانی و توام با سلامت، توان معرفت­اندوزی و کسب علم و توان دسترسی به منابع و امکانات لازم برای برخورداری از یک سطح زندگی مناسب؛ در قالب یک فرمول ویژه دسته­بندی می­شوند، که از شاخص­های امید به زندگی برای مولفه اول، از نرخ­های سواد و درصد ثبت­نام کنندگان در مراحل مختلف تحصیلی برای مولفه دوم و از درآمد سرانه تبدیل شده به برابری قدرت خرید (PPP) برای مولفه سوم استفاده می­شود.

این شاخص عددی بین صفر و یک نوسان می­کند و کشورها را در سه دسته رتبه­بندی می­کند. به طوری که، کشورهای با HDI برابر 8/0 و بیشتر به عنوان کشورهای با توسعه انسانی بالا، کشورهای با HDI برابر 5/0 تا 8/0 به عنوان کشورهای با توسعه انسانی متوسط و کشورهای با  HDI کمتر از 5/0 به عنوان کشورهای با توسعه انسانی پایین محسوب می­شوند(روزبهان، 1389: 32-31).

در بین عوامل تأثیرگذار بر شاخص توسعه انسانی، فقر از جمله مهم­ترین عواملی است، که می­تواند زیان­های جبران­ناپذیری را بر این امر مهم داشته باشد.

پدیده فقر معضلی است، که کلیه جوامع بشری در تمامی دوران تاریخ به نوعی با آن روبرو بوده و هستند. فقر وضعیتی است، که در آن رفاه فرد یا خانوار در سطحی کمتر از سطح استاندارد قرار داشته و وضعیت درآمدهای فرد یا خانوار کفاف تامین نیازهای اساسی او را نمی­کند. یعنی در بیانی می­توان فقدان درآمدهای مناسب و کافی یک فرد یا خانوار برای تامین نیازهای اساسی را، به عنوان وضعیت فقر در یک جامعه تعریف نمود(دولار و دیگری^[10]، 2000 و ویکی پدیا، 1393).

این امر می­تواند معضلات اجتماعی- اقتصادی فراوانی را برای جوامع به بار آورده و به عنوان یک مانع توسعه، مولفه­های شاخص توسعه انسانی را نیز در معرض تهدید قرار دهد، که در ذیل به تشریح این موارد می­پردازیم:

الف) در بعد درآمدی: بین کاهش فقر و رشد درآمد سرانه رابطه تنگاتنگی وجود دارد. چرا که، این ارتباط به عنوان زمینه­ساز توسعه در زمینه سنجش تحولات اقتصادی جوامع از جمله اهداف اصلی برنامه­های اقتصادی تمامی کشورها محسوب می شود. با گسترش روزافزون فقر و نابرابری درآمدی به ویژه در کشورهای توسعه نیافته و درحال توسعه به واسطه بی­ثباتی مولفه­های تولید، رشد و توسعه دراثر بهره­وری پایین منابع انسانی، درآمد سرانه به حد قبل توجهی نزول می­یابد(خالدی و دیگری، 1386: 555).

ب) در بعد بهداشتی: شکی نیست­که ثروت سلامت را افزایش می‌دهد. اگرفردی دارای توان اقتصادی کافی نباشد، امکان تغذیه مناسب، کسب آموزش کافی در زمینه بهداشت و نهایتاً تامین سلامت خود و خانواده خود را نخواهد داشت. چراکه، بیشتر جنبه­های فقر همپوشا بوده ومحرومیت اجتماعی را در زمینه­های جنسیتی، مناطق جغرافیایی (مشتمل برشهر و روستا) و قومی تشدید ­کرده و امید به زندگی را به حد قابل توجهی تقلیل خواهد داد. به طوری که، این اعتقاد زمینه‌ساز کمک‌های مالی کشورهای دارا به کشورهای ندار به منظور تامین کالری لازم برای نیازمندان در این کشورها شد(جوهن و دیگری^[11]، 2007: 208-207).

ج) در بعد آموزشی: فقر و محرومیت اقتصادی به طور بارز یکی از عواملی است، که تاثیرات زیادی بر روی نرخ­های سواد و درصد ثبت نام در مقاطع مختلف تحصیلی دارد. علی­الخصوص در زمان فقر مطلق به همراه خود سختی معیشتی، گرایش به سمت و سوی کم­ غذایی، بدغذایی، مسکن نامناسب و کار کردن در ضمن تحصیل بیشتر بوده و به واسطه اختلافات طبقاتی؛ تفاوت­هایی در زمینه رشد، تکامل، تفکر، زبان، رفتار و نگرش افراد به کار و استراحت بروز کرده و به تدریج این فقر و محرومیت علائم خود را در زمینه افت تحصیلی نشان داده و لذا نرخ­های باسوادی و میزان ثبت نام آموزشی یک روند نزولی را طی خواهد کرد(زارع شاه­آبادی، 1381: 71).

آموروس و دیگری^[12](2013)، در مقاله­ای به بررسی تاثیر فقر بر روی شاخص کلی توسعه انسانی در منتخبی از کشورهای جهان پرداختند. در این مطالعه جهت بررسی اثرات از تکنیک داده­های تابلویی با رهیافت حداقل مربعات معمولی (OLS) بهره گرفته شد و نتایج حاصل از برآورد صورت­گرفته، گویای یک ارتباط منفی و معنی­دار در طی دوره مورد بررسی می­باشد.

بالتاباعو^[13](2012)، درمطالعه­ای به بررسی ارتباط بین فقر و شاخص توسعه انسانی (از دریچه بهداشتی) در قالب یک مطالعه تحلیلی و از نوع همبستگی و با استفاده از آزمون های همبستگی پیرسون پرداخت. جهت نیل به این منظور از اطلاعات ایالت کارولینای شمالی طی دوره زمانی 2003 تا 2010 استفاده شد و براساس نتایج حاصله، شاهد یک ارتباط منفی و معنی­دار می­باشیم.

هسینگ^[14](2005)، در پژوهشی به بررسی تاثیر فقر بر روی شاخص توسعه انسانی (از دریچه درآمدی) پرداخت. این­مطالعه برای­کشور آمریکا انجام شد و دوره زمانی 1968 تا 2001 درقالب تکنیک ­سری­زمانی قارچ (GARCH) جهت برآورد اثرات مورد بررسی قرار گرفت. نتایج حاصل از برآورد صورت گرفته، حاکی از تاثیر منفی و معنی­دار فقر بر رشد درآمد سرانه می­باشد.

 دولار و دیگری^[15](2004)، در مقاله­ای به بررسی تاثیر فقر بر روی شاخص توسعه انسانی (از دریچه درآمد سرانه) پرداختند. دراین بررسی 39 کشور منتخب جهان به عنوان نمونه آماری مورد تجزیه وتحلیل قرار گرفت و از تکنیک داده­های تابلویی با رهیافت حداقل مربعات معمولی (OLS) نیز جهت برآورد اثرات استفاده شد و یک دوره بیست ساله از 1980 تا 2000 مورد بررسی قرار گرفت. نتایج حاصل از برآورد صورت ­گرفته نشان داد، که فقر به طرز قابل توجهی منفی و معنی­دار بر رشد درآمد سرانه داشته است.

کیهانی­حکمت و دیگری(1392)، درمقاله­ای با استفاده ازتکنیک تخمین سطح آستانه­ای و روش داده­های ترکیبی با رهیافت حداقل مربعات معمولی (OLS) به بررسی تاثیر فقر بر روی شاخص توسعه انسانی (از دریچه درآمدی) پرداختند. این مطالعه برای 55 کشور منتخب جهان و برای دوره زمانی 1963 تا 2002 صورت گرفت و نتایج گویای آن است، که یک آستانه معنادار آماری از درآمد سرانه وجود دارد که در مقادیر کمتر از آن، ضریب رابطه میان فقر و رشد اقتصادی منفی و معنادار است و در مقادیر بیشتر از سطح آستانه مذکور، این ضریب از دیدگاه آماری معنادار نیست.

اکبریان و دیگری(1389)، درمطالعه­ای به بررسی ارتباط بین فقر با شاخص توسعه انسانی (از دریچه­های آموزشی و درآمدی) پرداختند. این ارتباطات در قالب سیستم معادلات همزمان و تکنیک حداقل مربعات دومرحله­ای (2SLS) برای داده­های سری زمانی 1353 تا 1384 ایران صورت گرفت. نتایج حاصل از برآورد صورت­گرفته نشان داد، که فقر با واسطه و بدون واسطه مخارج آموزشی دولت ارتباط منفی با رشد درآمد سرانه دارد، ولی تاثیر فقر بر مخارج آموزشی مثبت می­باشد.

باباخانی(1388)، در پژوهشی به بررسی رابطه بین فقر و شاخص توسعه انسانی (از دریچه بهداشتی) در قالب یک مطالعه تحلیلی و از نوع همبستگی اکولوژیک و با استفاده از آزمون­های همبستگی پارشال و رگرسیونی حداقل مربعات معمولی (OLS) پرداخت. در این مطالعه از اطلاعات کشور ایران و برای دوره زمانی 1357 تا 1385 استفاده شد و بر اساس نتایج حاصله، با افزایش فقر، امید به زندگی کاهش و نرخ مرگ و میر کودکان زیر پنج سال افزایش می یابد.

عسگری و دیگری(1388)، در مقاله­ای به بررسی شاخص کلی توسعه انسانی بر روی وضعیت بهبود فقر پرداختند. این مطالعه برای دوره زمانی 1995 تا 2006 صورت گرفت و 37 کشور منتخب عضو سازمان کنفرانس اسلامی مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفتند. جهت برآورد اثرات از تکنیک داده­های پانلی با رهیافت حداقل مربعات معمولی (OLS) استفاده شد و براساس نتایج حاصل از برآورد صورت گرفته، با بهبود شاخص توسعه انسانی وضعیت فقر و نابرابری می­تواند به حد قابل توجهی تنزل یابد.

 

ابزار و روش

دراین تحقیق تاثیر شاخص­های فقر، سرمایه فکری، درآمد سرانه، هزینه­های آموزشی دولت و هزینه­­­های بهداشتی دولت بر روی شاخص توسعه انسانی برای 9 کشور منتخب درحال توسعه^[16] طی دوره زمانی 2010-2001 مورد مطالعه قرار می­گیرد و برای برآورد اثرات متغیرها نیز، از تکنیک هم ­انباشتگی پانلی به شیوه حداقل مربعات معمولی پویا^[17](DOLS)استفاده می­شود. مدل مورد بررسی در این مقاله، با الهام از مقاله آموروس و دیگری^[18](2013) بصورت زیر معرفی می شود:

HDI_it = α₀+ α₁GINI_it + α₂SA_it + α₃Y_it + α₄EE_it+ α₅HE_it + ε_it                                                       

HDI: بیانگر شاخص توسعه انسانی می­باشد.

GINI: بیانگر شاخص فقر می­باشد، که با ضریب جینی سنجش می­شود.

SA: بیانگر شاخص سرمایه فکری می­باشد که در قالب میزان مقالات علمی نمایه شده در پایگاه­های علمی وارد مدل می­شود.

Y: بیانگر درآمد سرانه می­باشد که با تولید ناخالص داخلی سرانه سنجش می­شود.

EE: بیانگر هزینه­های آموزشی دولت می­باشد.

HE: بیانگر هزینه­های بهداشتی دولت می­باشد.

ε: بیانگر جمله­ی خطای تصادفی می­باشد.

داده­های مربوط به شاخص توسعه انسانی از وب ­سایت سازمان ملل^[19] و داده­های مربوط به ضریب جینی، میزان مقالات علمی نمایه شده در پایگاه­های علمی، درآمد سرانه، هزینه­های آموزشی دولت و هزینه­های بهداشتی دولت از وب­ سایت بانک جهانی^[20] استخراج شده­اند.

جهت­کسب اطمینان ازکاذب­ نبودن رگرسیون حاصله قبل از برآورد مدل فوق، ابتدا آزمون ریشه واحد جهت بررسی مانایی داده­های پانل و آزمون هم­جمعی برای بررسی هم­ انباشنگی و رابطه بلند مدت بین متغیرها مورد بررسی قرار می­گیرد. در ادامه با استفاده از آزمون­های شناسایی، روش برآورد مشخص می­گردد و در نهایت تخمین مدل فوق صورت می­گیرد.

 

یافته­ها

جهت بررسی مانایی متغیرها از آزمون لوین، لین و چو^[21](LLC) استفاده شده است­که خلاصه نتایج این آزمون در جدول (1) ارائه شده است.

 

جدول شماره (1): نتایج آزمون ریشه واحد متغیرها

در حالت با عرض از مبدأ و روند (با یکبار تفاضل­گیری)	در حالت با عرض از مبدأ و روند (در سطح)	متغیر
000/0 (3448/7-)	0456/0 (6892/1-)	GINI
000/0 (8514/7-)	000/0 (4928/4-)	HDI
000/0 (1032/4-)	2502/0 (6739/0-)	EE
000/0 (2716/7-)	000/0 (9228/5-)	HE
000/0 (2747/7-)	0126/0 (2393/2-)	SA
000/0 (9318/10-)	0750/0 (4394/1-)	Y

                                    منبع: یافته­های تحقیق براساس خروجی نرم­افزار 8Eviews

با توجه به نتایج جدول (1)، متغیرهای ضریب جینی، میزان مقالات علمی نمایه شده در پایگاه­های علمی، درآمدسرانه وهزینه­های بهداشتی دولت درسطح (0)I مانا می­باشند، ولی متغیر هزینه­های آموزشی دولت نامانا می­باشند و با یک بار تفاضل­گیری مانا می­شوند. لذا می­توان گفت­که تمامی متغیرها در سطح (1)I مانا می­باشند و با توجه به این­که متغیرها با یک بار تفاضل­گیری مانا شده‌اند، لذا لازم است که هم انباشتگی متغیرها بررسی شود. جهت بررسی هم­جمعی متغیرها از آزمون ­کائو^[22] استفاده شده است. همان طور که ملاحظه می­گردد بر اساس نتایج جدول (2) هم­ انباشتگی یا وجود رابطه تعادلی بلند مدت بین شاخص فقر، شاخص سرمایه فکری، درآمد سرانه، هزینه­های آموزشی دولت و هزینه­های بهداشتی دولت با شاخص توسعه انسانی در گروه کشورهای مورد بررسی، در سطح ١% پذیرفته می­شود. بنابراین با توجه به نتایج آزمون کائو، می­توان گفت با وجود این که متغیرها در سطح (1)I مانا هستند، ولی در سطح صفر هم انباشته می­باشند و رگرسیون مذکور کاذب نیست(کائو و دیگری، 1999).

 

جدول شماره (2): نتایج آزمون هم انباشتگی کائو

Kao Cointegration
			t-Statistic	prob
ADF			2322/4-	000/0

منبع: یافته­های تحقیق براساس خروجی نرم­افزار 8Eviews

حال پس ازانجام آزمون ریشه جهت و هم­جمعی جهت تعیین نوع مدل به لحاظ اثرات ثابت، تصادفی یا حالت تلفیقی^[23] به انجام آزمون­های آماری مربوطه پرداخته­ایم.

نتایج حاصله از آزمون F در جدول (3) ارائه شده است که طبق آزمون اثرات ثابت^[24] حالت تلفیقی رد شده و بایستی تخمین به روش اثرات ثابت یا تصادفی انجام شود.

 

جدول شماره (3): آزمون اثرات ثابت

Prob	درجه آزادی	آماره آزمون	آزمون اثرات
000/0	(62, 8)	0799/1294	Section F- Cross
000/0	8	4113/389	Cross-section Chi-square

منبع: یافته­های تحقیق براساس خروجی نرم­افزار 8Eviews

حال برای مشخص نمودن نوع روش تخمین به لحاظ اثرات ثابت یا تصادفی بایستی آزمون هاسمن مورد بررسی قرار گیردکه بر اساس نتایج آزمون هاسمن^[25] مطابق جدول (4)، احتمال 000/0 روش اثرات ثابت را تایید می­کند.

جدول شماره (4): آزمون هاسمن

Prob	درجه آزادی	آماره آزمون	آزمون اثرات
000/0	5	4841/69	Cross-section random

منبع: یافته­های تحقیق براساس خروجی نرم­افزار 8Eviews

 

بر اساس یافته­های تحقیق طبق جدول (5):

- شاخص فقر (ضریب جینی) تاثیر منفی برشاخص توسعه انسانی دارد و در سطح پنج درصد معنی­دار می­باشد. دلیل این امر کاملاً واضح و آشکار است. چرا که مقوله فقر به واسطه نابرابری­های اقتصادی، فرآیند رشد و توسعه را بی­ثبات کرده و زمینه­های پیشرفت و توسعه به طرز قابل ملاحظه­ای محدود می­کند و بعد درآمدی، بهداشتی و سلامتی نیز از این مهم مبرا نمی­باشند و لذا شاخص توسعه انسانی به طرز قابل ملاحظه­ای تقلیل می­یابد.

- شاخص سرمایه فکری (میزان مقالات علمی نمایه شده درپایگاه­های علمی) تاثیر مثبت بر شاخص توسعه انسانی دارد و در سطح ده درصد معنی­دار می­باشد. در توجیه این امر می­توان به نقش چرخه علمی در عرصه علوم کاربردی به واسطه سرمایه­های فکری در زمینه تولید علم اشاره کرد. چرا که سرمایه­های فکری در قالب فعالیت­های علمی و پژوهشی (با تکیه بر دانش و فناوری)، توان رقابتی درهمه عرصه­های علمی را افزایش داده و صنایع کشورها را بر روی فعالیت­های تحقیق و توسعه، سرمایه­گذاری و استفاده از نیروهای توان­مند دانشی رهنمون ساخته و لذا مسیر دست­یابی به فرآیند توسعه را تسریع می­کند.

- درآمد سرانه تاثیر مثبت بر شاخص توسعه انسانی دارد و در سطح یک درصد معنی­دار می­باشد. با افزایش درآمد سرانه ازیکسو، توان دسترسی به منابع و امکانات­لازم جهت برخورداری ازیک سطح زندگی مناسب فراهم می­شود و ازسوی دیگر توان برخورداری ازعمری طولانی و توام با سلامت (امید به زندگی) و مولفه­های معرفت­اندوزی و­کسب علم (نرخ ثبت نام و باسوادی) نیز به طرزقابل ملاحظه­ای فزونی می­یابد. لذا در کل، شاخص توسعه انسانی یک روند افزایشی را به همراه خواهد داشت.

- هزینه­های بهداشتی دولت تاثیر مثبت بر شاخص توسعه انسانی دارد و درسطح یک درصد معنی­دار می­باشد. با افزایش مخارج بهداشتی به واسطه ارتقای کیفیت زندگی افراد جامعه و افزایش سطح امید به زندگی، می­توان سرمایه­های انسانی کارآمدتر و تواناتری را تربیت کرده و به تبع آن، زمینه­های گسترش هرچه بیشتر درآمد سرانه را  فراهم ساخته و شاخص توسعه انسانی به حد قابل توجهی ارتقا داد.

- در نهایت، هزینه­های آموزشی دولت تاثیر مثبت برشاخص توسعه انسانی دارد و درسطح یک درصد معنی­دار می­باشد. صرف هزینه­های آموزشی، به دلیل سرمایه­گذاری در نیروی انسانی و تربیت نیروی انسانی تحصیل­کرده و ماهر می­تواند زمینه­های تولید، رشد و توسعه بیشتر را فراهم سازد.

 

جدول شماره (5): نتایج تخمین مدل به روش حداقل مربعات معمولی پویا

Prob	آماره t	انحراف معیار	ضریب	متغیرها
000/0	7965/27-	0475/0	*3209/1-	C
000/0	2457/47	0017/0	*0844/٠	Y
0427/0	0690/2-	001/0	**002/٠-	GINI
0850/0	7505/1	0034/0	***0059/٠	SA
001/0	0605/4	0022/0	*0092/	EE
001/0	0551/4	0041/0	*0168/٠	HE
9981/0				R2
9977/0				تعدیل شده R2
7347/1				آماره دوربین-واتسون
90				تعداد مشاهدات
*،** و *** به ترتیب معنی­داری در سطح 1% ، 5% و 10% را بیان می­کنند.

منبع: یافته­های تحقیق براساس خروجی نرم­افزار 8Eviews

بحث و نتایج

هدف این­مقاله، بررسی تاثیر شاخص­های فقر، سرمایه فکری، درآمد سرانه، هزینه­های آموزشی دولت وهزینه­های بهداشتی دولت برروی شاخص توسعه انسانی بودکه جهت نیل به این منظور 9 کشورمنتخب درحال توسعه طی دوره زمانی 2010-2001 به شیوه هم­انباشتگی پانلی با رهیافت حداقل­مربعات معمولی پویا مورد مطالعه و بررسی قرار گرفتند. بدین منظور ابتدا بررسی­های مربوط به ریشه واحد با استفاده از آزمون­لوین، لین و چو برای متغیرهای مدل موردبررسی انجام گرفت­که مانایی متغیرها درسطح (1)I تایید شد و سپس با انجام تحلیل­های هم ­انباشتگی به روش­ کائو یک ارتباط قوی بلند مدت بین شاخص فقر (ضریب جینی)، شاخص سرمایه فکری (علمی نمایه شده در پایگاه­های علمی)، درآمد سرانه، هزینه­های آموزشی دولت وهزینه­های بهداشتی دولت با شاخص توسعه انسانی درگروه کشورهای موردبررسی حاصل شد. نتایج حاصل از برآوردهای صورت گرفته نیز نشان داد که، شاخص فقر تاثیر منفی بر شاخص توسعه انسانی دارد، ولی شاخص سرمایه فکری، درآمد سرانه، هزینه­های آموزشی دولت و هزینه­های بهداشتی دولت تاثیر مثبت بر شاخص توسعه انسانی دارند.

با توجه به یافته­های تحقیق، پیشنهادهای نیز به شرح ذیل ارائه می­شوند:

1. با توجه به رابطه منفی  بین شاخص فقر و شاخص توسعه انسانی، بایستی از طریق اصلاحات و تحولات در ساختارهای نظام سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی به مقابله با پویش و گسترش فقر در کشورهای موردبررسی پرداخت. چراکه، کاهش فقر درجامعه با افزایش نرخ رشد اقتصادی وتوزیع عادلانه درآمد میان اقشار مختلف جامعه، میسر خواهد بود و این امر نیز جز با نگاهی کلان و رویکردی جامع به نمای ساختارهای موجود در جامعه میسر نمی­باشد.

2. با درنظر گرفتن رابطه مثبت بین شاخص سرمایه فکری (میزان­مقالات علمی نمایه شده در پایگاه­های علمی) وشاخص توسعه­انسانی، بایستی زمینه­های گسترش مولفه­های سرمایه­فکری را فراهم ساخت. که در این بین، رشد کمی و کیفی آموزش عالی، تربیت نیروی انسانی عالم و ظرفیت­سازی همراه با گسترش پژوهشکده­ها و مراکز تحقیقاتی، سبب افزایش کمی و کیفی پژوهش­ها و تولید مقاله­های علمی می­شود و راه را برای رسیدن به چشم­انداز توسعه انسانی هموار می­کند.

3. با توجه به رابطه مثبت بین درآمد سرانه و شاخص توسعه انسانی، بایستی زمینه­های افزایش درآمد سرانه را دراقتصاد کشورهای موردبررسی فراهم نمودکه دراین بین، به کارگیری ترکیب مناسبی از نهاده­های تولیدی همانند نهاده­های نیروی کار، سرمایه فیزیکی و منابع انرژی می­تواند سطح تولید و در نتیجه رشد و توسعه را تاحد قابل توجهی ارتقا دهد و به افزایش هرچه  بیشتر درآمد سرانه کمک شایانی بنماید؛ تا از این طریق بتوان زمینه­های توسعه انسانی را در اقتصاد کشورهای مورد بررسی فراهم ساخت.

4. با توجه به رابطه مثبت بین هزینه­های آموزشی دولت و شاخص توسعه انسانی، بایستی کشورها سیاست­های خود را درجهت افزایش هزینه­های آموزشی افزایش دهند و نکته مهم این­که کمیت وکیفیت هزینه­های آموزشی تواماً مورد توجه قرار گیرد تا از این طریق بتوان سرمایه­های انسانی کارامدتری را تربیت کرده و تاثیر شاخص سرمایه انسانی بر جریان تولید توسعه انسانی را اثر‌ بخش‌تر نمود.

5. با توجه به رابطه مثبت بین هزینه­های بهداشتی دولت و شاخص توسعه انسانی، بایستی دولت­ها با افزایش و متنوع­سازی هزینه­های بهداشتی به بهسازی شاخص­های توسعه­ انسانی در کشورهای مورد بررسی بپردازند. چرا که درکشورهای مورد بررسی هزینه­های بهداشتی آن­چنان به مرحله ایده­آل نرسیده­اند و همواره شاهد کم و کاستی­های قابل توجهی در این زمینه می­باشیم.

 

منابع

اسدی، ع؛ و دیگری. (1392). تاثیر شاخص توسعه انسانی بر رشد اقتصادی ایران در قالب مدل مارکوف – سوئیچینگ. پژوهش­های رشد و توسعه اقتصادی. شماره 12. صص 103-89.

اکبریان، ر؛ و دیگری. (1389). بررسی ارتباط بین نابرابری­های درآمد، مخارج آموزشی و رشد اقتصادی. پژوهش­های رشد و توسعه اقتصادی. شماره 1. صص 185-161.

باباخانی، م. (1388). بررسی رابطه بین رشد اقتصادی. نابرابری درآمدی و سلامت در ایران: 1357-1385. مجله تخصصی اپیدمیولوژی ایران. شماره 1. صص 16-9.

خالدی، خ؛ و دیگری. (1386). رشد اقتصادی بخش کشاورزی و فقر و توزیع درآمد روستایی در ایران. علوم کشاورزی. شماره 3. صص 573-555.

روزبهان، م. (1389). مبانی توسعه اقتصادی. تهران: انتشارات تابان. چاپ چهاردهم.

زارع شاه­آبادی، ا. (1381). تاثیر فقر اقتصادی و آموزشی بر افت تحصیلی دانشجویان در دانشگاه یزد. ماهنامه جمعیت. شماره 41، صص 88-69.

عسگری، م؛ و دیگری. (1388). تحلیل نقش مولفه­های توسعه انسانی در بهبود وضعیت فقر و توزیع درآمد از دیدگاه اسلامی (مطالعه موردی: کشورهای عضو سازمان کنفرانس اسلامی). جستارهای اقتصادی. شماره 12. صص 119-91.

کیهانی­حکمت، ر؛ و دیگری. (1392). تخمین سطح آستانه نابرابری درآمد و رشد اقتصادی. سیاسی– اقتصادی. شماره 293، صص 191-182.

ویکی پدیا. (1393). قابل دسترسی در سایت: http://fa.wikipedia.org/.

Agarwal, P. (2006). Higher Education in India: The Need for Change. Working Paper. Indian Council for Research on International Economic Relations. No. 180.

Amoros, J. E. & Other. (2013). POVERTY, HUMAN DEVELOPMENT AND ENTREPRENEURSHIP. Retrieved from http://go.worldbank.org/MSGG2X5020.

Dollar D. & Other. (2000). Growth is Good for the Poor. Working Paper. Development Research GroupThe World Bank. No. 2587.

Dollar D. & Other. (2004). Trade, Growth, and Poverty. Economic Journal. No. 1. P.p.  1-34.

Hsing, Y. (2005). Economic growth and income inequality: the case of the US. International Journal of Social Economics. No. 7. P.p. 639–647.

John, N. A. & Other. (2007). Health, poverty and human development: A review and further analysis of effects of poverty on health: Clinical manifestations and management of a patient of malnutrition in Khartoum. Journal of Public Health. No. 2. P.p. 207-211.

Kao, C. & Other. (1999). On the Estimation and Inference of a Cointegrated Regression in Panel Data. Working Paper. Center for Policy Research, Syracuse University. No. 2.

Mansfield, C. & Other. (2012). Poverty and Health: Focus on North Carolina. Ncmedical journal. No. 5. P.p. 366-373.

UNDP. (2014). United Nations Development Programme. Retrieved from http://hdr.undp.org/en/data/.

World Bank. (2014). World Development Indicators. Retrieved from http://www.worldbank.org/data/onlinedatabases.html.

 

---

1. استادیار گروه اقتصاد، دانشگاه آزاد اسلامی تبریز- ایران (نویسنده مسئول).

 [e-mail]&E- mail: [e-mail]

2. دانش­آموخته کارشناسی ارشد اقتصاد، باشگاه پژوهشگران جوانو نخبگان؛ واحد تبریز، دانشگاه آزاد اسلامی، تبریز- ایران.

E- mail: [e-mail]

 

 

^1. Agarwal

2. Dynamic Ordinary Least Squares

^3. Amoros & Other

^1. Amartya sen

^2. Mahbub alhag

^3. Gustav Ranis

^4. United Nations Development Programme

^5. Dollar & Other

1. John & Other

2. Amoros & Other

^1. Baltabaev

2. Hsing

3. Dollar & Other

1. ایران، آرژانتین، بلاروس، برزیل، کلمبیا، کاستاریکا، دومینیکن، گرجستان و هندوراس.

2. Dynamic Ordinary Least Squares

^3. Amoros & Other

^4. United Nations Development Programme

^5. World Development Indicators

 

 

1. Levin, Lin & Chu

^2. Kao

^1. Pooled Data

2. Fixed Effects Test

3. Huasman Test

مراجع

اسدی، ع؛ و دیگری. (1392). تاثیر شاخص توسعه انسانی بر رشد اقتصادی ایران در قالب مدل مارکوف – سوئیچینگ. پژوهش­های رشد و توسعه اقتصادی. شماره 12. صص 103-89.

اکبریان، ر؛ و دیگری. (1389). بررسی ارتباط بین نابرابری­های درآمد، مخارج آموزشی و رشد اقتصادی. پژوهش­های رشد و توسعه اقتصادی. شماره 1. صص 185-161.

باباخانی، م. (1388). بررسی رابطه بین رشد اقتصادی. نابرابری درآمدی و سلامت در ایران: 1357-1385. مجله تخصصی اپیدمیولوژی ایران. شماره 1. صص 16-9.

خالدی، خ؛ و دیگری. (1386). رشد اقتصادی بخش کشاورزی و فقر و توزیع درآمد روستایی در ایران. علوم کشاورزی. شماره 3. صص 573-555.

روزبهان، م. (1389). مبانی توسعه اقتصادی. تهران: انتشارات تابان. چاپ چهاردهم.

زارع شاه­آبادی، ا. (1381). تاثیر فقر اقتصادی و آموزشی بر افت تحصیلی دانشجویان در دانشگاه یزد. ماهنامه جمعیت. شماره 41، صص 88-69.

عسگری، م؛ و دیگری. (1388). تحلیل نقش مولفه­های توسعه انسانی در بهبود وضعیت فقر و توزیع درآمد از دیدگاه اسلامی (مطالعه موردی: کشورهای عضو سازمان کنفرانس اسلامی). جستارهای اقتصادی. شماره 12. صص 119-91.

کیهانی­حکمت، ر؛ و دیگری. (1392). تخمین سطح آستانه نابرابری درآمد و رشد اقتصادی. سیاسی– اقتصادی. شماره 293، صص 191-182.

ویکی پدیا. (1393). قابل دسترسی در سایت: http://fa.wikipedia.org/.

Agarwal, P. (2006). Higher Education in India: The Need for Change. Working Paper. Indian Council for Research on International Economic Relations. No. 180.

Amoros, J. E. & Other. (2013). POVERTY, HUMAN DEVELOPMENT AND ENTREPRENEURSHIP. Retrieved from http://go.worldbank.org/MSGG2X5020.

Dollar D. & Other. (2000). Growth is Good for the Poor. Working Paper. Development Research GroupThe World Bank. No. 2587.

Dollar D. & Other. (2004). Trade, Growth, and Poverty. Economic Journal. No. 1. P.p.  1-34.

Hsing, Y. (2005). Economic growth and income inequality: the case of the US. International Journal of Social Economics. No. 7. P.p. 639–647.

John, N. A. & Other. (2007). Health, poverty and human development: A review and further analysis of effects of poverty on health: Clinical manifestations and management of a patient of malnutrition in Khartoum. Journal of Public Health. No. 2. P.p. 207-211.

Kao, C. & Other. (1999). On the Estimation and Inference of a Cointegrated Regression in Panel Data. Working Paper. Center for Policy Research, Syracuse University. No. 2.

Mansfield, C. & Other. (2012). Poverty and Health: Focus on North Carolina. Ncmedical journal. No. 5. P.p. 366-373.

UNDP. (2014). United Nations Development Programme. Retrieved from http://hdr.undp.org/en/data/.

World Bank. (2014). World Development Indicators. Retrieved from http://www.worldbank.org/data/onlinedatabases.html.