بررسی رابطه بین مؤلفه‌های کیفیت زندگی کاری و فرسودگی شغلی دبیران متوسطه و راهنمایی شهرستان مشگین شهر در سال تحصیلی 90-1389

نشریه علمی آموزش و ارزشیابی (فصلنامه)

مقاله 6، دوره 5، شماره 20، اسفند 1391، صفحه 93-110   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

نویسندگان

صادق ملکی‌آوارسین¹؛ اسدالله خدیوی²؛ حسن خانکشی‌زاده³

¹دانشگاه آزاد اسلامی، واحد تبریز، گروه علوم تربیتی، تبریز، ایران.

²عضو هیئت علمی دانشگاه فرهنگیان تبریز

³دانشگاه آزاد اسلامی، واحد تبریز، گروه علوم تربیتی، تبریز، ایران

چکیده

هدف از انجام این تحقیق تبیین رابطه کیفیت زندگی کاری و فرسودگی شغلی در بین دبیران مقاطع راهنمایی و متوسطه شهرستان مشگین شهر است. جامعه آماری تحقیق به تعداد 1378 نفر می‌باشد. با استفاده از جدول مورگان- کرجسی حجم نمونه 302 نفری برآورد و به روش نمونه‌گیری طبقه‌ای تصادفی انتخاب شد. ابزار گردآوری داده‌ها شامل دو پرسشنامه کیفیت زندگی کاری با ضریب اعتبار(92/0) و فرسودگی شغلی با ضریب اعتبار (86/0) می‌باشد. جهت تجزیه و تحلیل داده‌ها از روش‌های آماری ضریب همبستگی پیرسون و رگرسیون چند متغیره گام به گام استفاده شد. نتایج نشان داد که بین کیفیت زندگی کاری معلمان با میزان فرسودگی شغلی آنان رابطه معنی‌داری وجود دارد. با توجه به ضریب همبستگی منفی (24/0-) این ارتباط، ارتباطی غیرمستقیم و معکوس است. از بین مؤلفه‌های کیفیت زندگی کاری مؤلفه‌های زمینه‌های پرورش و فرصت‌های مستمر، طراحی شغل و فضای کاری در سطح آلفای 01/0 ارتباطی غیرمستقیم و معنی‌دار با فرسودگی شغلی دارند. همچنین مؤلفه طراحی شغل به تنهایی 15درصد از تغییرات فرسودگی شغلی را پیش‌بینی کرد. 

کلیدواژه‌ها

کیفیت زندگی کاری؛ فرسودگی شغلی؛ معلمان و مشگین شهر

اصل مقاله

 

 

 

 

 

بررسی رابطه بین مؤلفه‌های کیفیت زندگی کاری و فرسودگی شغلی دبیران متوسطه و راهنمایی شهرستان مشگین شهر در سال تحصیلی 90-1389

 

دکتر صادق ملکی‌آوارسین[1]

دکتر اسدالله خدیوی[2]

تاریخ دریافت مقاله: 13/09/1390

تاریخ پذیرش نهایی مقاله: 03/12/1390

 

حسن خانکشی‌زاده[3]

 

 

چکیده

هدف از انجام این تحقیق تبیین رابطه کیفیت زندگی کاری و فرسودگی شغلی در بین دبیران مقاطع راهنمایی و متوسطه شهرستان مشگین شهر است. جامعه آماری تحقیق به تعداد 1378 نفر می‌باشد. با استفاده از جدول مورگان- کرجسی حجم نمونه 302 نفری برآورد و به روش نمونه‌گیری طبقه‌ای تصادفی انتخاب شد. ابزار گردآوری داده‌ها شامل دو پرسشنامه کیفیت زندگی کاری با ضریب اعتبار(92/0) و فرسودگی شغلی با ضریب اعتبار (86/0) می‌باشد. جهت تجزیه و تحلیل داده‌ها از روش‌های آماری ضریب همبستگی پیرسون و رگرسیون چند متغیره گام به گام استفاده شد. نتایج نشان داد که بین کیفیت زندگی کاری معلمان با میزان فرسودگی شغلی آنان رابطه معنی‌داری وجود دارد. با توجه به ضریب همبستگی منفی (24/0-) این ارتباط، ارتباطی غیرمستقیم و معکوس است. از بین مؤلفه‌های کیفیت زندگی کاری مؤلفه‌های زمینه‌های پرورش و فرصت‌های مستمر، طراحی شغل و فضای کاری در سطح آلفای 01/0 ارتباطی غیرمستقیم و معنی‌دار با فرسودگی شغلی دارند. همچنین مؤلفه طراحی شغل به تنهایی 15درصد از تغییرات فرسودگی شغلی را پیش‌بینی کرد.

 

واژگان کلیدی: کیفیت زندگی کاری، فرسودگی شغلی، معلمان و مشگین شهر.

مقدمه:

نیروهای کار حرفه‌ای در مؤسسات خدمات انسانی معمولاً زمان بسیاری را در تعامل با سایر افراد می‌گذرانند. در بیشتر مواقع این کنش متقابل در زمینه مشکلات روانی، اجتماعی مراجعه کنندگان می‌باشد و منجر به وجود آمدن احساساتی مانند عصبانیت، خجالت، ترس و یا یاس و ناامیدی در کارکنان می‌شود. راه حل‌هایی که برای این مشکلات وجود دارند اغلب اوقات روشن و واضح نبوده و به سختی بدست می‌آیند و به موقعیت‌های مبهم و ناامیدکننده‌ای منتهی می‌شوند. برای کمک کردن به افرادی که در چنین شرایطی کار می‌کنند باید درنظر داشت که استرس مزمن می‌تواند از نظر احساسی باعث خطر فرسودگی شود (ماسلاچ و جکسون[4]، 1981). استرس یکی از عمده ترین مسائل شغلی بوده و معمولاً به شکل واکنش در برابر فشارهای شغلی و سازمانی در میان کارکنان خدمات انسانی دیده می‌شود (پرداختچی، احمدی و آرزومندی، 1388). اگر چه اولین پژوهش‌ها در مورد فرسودگی شغلی در مشاغل خدماتی انجام شد و اعتقاد بر این بود که فرسودگی شغلی ویژه این مشاغل است، امروزه این تصور وجود دارد که فرسودگی شغلی ممکن است در هر شغلی ایجاد شود(عابدی و همکاران، 1382). در مطالعه‌ای در سال 1996 مشخص شد که بیش از 40% کارکنان در هر دو بخش خصوصی و عمومی از فرسودگی شغلی رنج می‌برند(لاکریتز[5]، 2004). سینیور[6] در سال 2006 اظهار داشت که واژه فرسودگی برای اولین بار در سال 1961 با رمان گرین[7] تحت عنوان «نوعی سوختن» معرفی شد و بعدها، در سال 1970 هربرت فرویدنبرگر[8] آنرا به معنی مشکل شایع اجتماعی موجود در بین کارگران به کار برد(لاندچ[9]، 2009). فرسودگی پاسخی به درد مزمن عوامل استرس‌زای عاطفی و بین فردی شغل است، که توسط سه بعد خستگی مفرط، بدبینی و عدم کفایت تعریف شده است(ماسلاچ و همکاران[10]، 2001؛ آندر و ساری[11]، 2009؛ عظیم[12]، 2010 ). توصیف فرایندی است که در آن به علت سطح بالای استرس در محل کار، کارکنان سرخورده و ناامید شده و احساس پوچی و بی فایده بودن می‌کنند.

طبق گزارش کاپوتو[13] فرسودگی شغلی در تعریف فرودنبرگر عبارت است از: پیگیری خستگی ناپذیر اهداف بدون داشتن منابع کافی که منجر به دگرگونی تعهد، وضعیت خسته کننده برای متخصصان دلسوز و یکه تازی غیر دلسوزان می‌شود(هوپریچ[14]، 2007). فرسودگی شغلی تنها خستگی و فشار ناشی از کار مداوم نیست بلکه به سبک‏ زندگی فرد و ساعت‌های خارج از کار او نیز سرایت می‏کند(قدیمی مقدم و همکاران، 1384) و با تأثیر منفی که بر نگرش شغلی کارکنان دارد؛ منجر به رفتارهای نامطلوب مانند: بدبینی، نارضایتی، کم کاری، کاهش عملکرد شغلی و افزایش انگیزه مالی می‌شود(عظیم، 2010؛ لاکریتز، 2004).

پاریک[15] در پاسخ به این سوال که: چه عاملی باعث می گردد افراد دچار فرسودگی شغلی شوند؟ می‌گوید که این عوامل عبارتند از: 1- سطح فشار روانی 2- نوع فشار روانی 3- شخصیت فرد 4- ماهیت شغل یا نقش فرد 5- نوع زندگی فرد در خارج از محیط کار 6- سبک زندگی فرد 7- سبکهایی که فرد برای مقابله با فشار روانی به کار می گیرد 8- جو یا اقلیم سازمانی و. . . . به هر حال می دانیم که علل فرسودگی شغلی، متعدد و گاه پیچیده اند و بعضی از این دلایل شخصی و بعضی دیگر سازمانی می‌باشند؛ نا آشنا بودن افراد به اهداف سازمان، مبهم بودن نقش فرد در تولید، فقدان شبکه‌های ارتباطی اثربخش، سخت و غیرقابل انعطاف بودن مقررات و قوانین سازمان و. . . جملگی باعث می‌شوند درصد بیشتری از افراد گرفتار فرسودگی شغلی شوند(ساعتچی، 1380).

ماسلاچ و جکسون[16] در سال 1981؛ رویکردی مبتنی بر تحقیق را برای فرسودگی شغلی به کار گرفتند و تلاش کردند که شرایطی را که منجر به فرسودگی شغلی می‌شوند، روشن سازند(نقیبی طباطبایی، 1388). که این رویکرد با عنوان مدل ماسلاچ و جکسون (رویکرد روانشناختی- اجتماعی[17]) مفهومی سه بعدی از فرسودگی ارائه می‌دهد:

1 – خستگی هیجانی یا احساسی[18]: کاملاً همانند متغیر فشار روانی عمل می‌کند، ‌و به مثابه احساس زیر فشار قرار گرفتن و از میان رفتن منابع هیجانی در فرد قلمداد می‌شود. در این حالت ممکن است فرد بی رغبت و بی‌تفاوت شود و دیگر کار، هیچ شور و احساس مثبتی را در او برنمی‌انگیزد. 2– مسخ شخصیت[19]: پاسخ منفی و سنگدلانه به اشخاصی است که معمولاً دریافت کنندگان خدمت از سوی فرد هستند. در این وضعیت، ‌نگرش فرد فرسوده نسبت به ارباب رجوع منفی است. او تصور می‌کند در واقع ارباب رجوع یعنی «طلبکار» و آغاز فشارها. به این ترتیب به پرخاشگری‌های فعال ( کلامی و غیر کلامی ) و نافعال (کارشکنی و تاخیر‌های عمدی) رو می‌آورد. 3 – کاهش احساس کفایت شخصی[20]: کم‌شدن احساس شایستگی درانجام وظیفه شخصی است و یک ارزیابی منفی از خود درخصوص انجام کار به شمار می‌رود. در واقع احساس عدم کفایت نتیجه طبیعی سیکل یا چرخه معیوبی است که قبلاً ایجاد شده است که اصطلاح « فسیل شده » که در بین کارمندان به کار برده می‌شود، قابل فهم‌تر شود(صادقی، 1389).

چرنیس[21] در سال 1990 رویکرد تعاملی[22] را مطرح کرد که در این مدل حرکت به سوی فرسودگی شغلی به ترتیب شامل مراحل زیر است:

1- فشار روانی: منابع تنش (یا تنیدگی) که باعث ایجاد فرسودگی در فرد می‌شوند متعدد هستند. برای مثال تنش‌زاهای فردی (انتظارات و ناکامی‌ها)، تنش‌زاهای بین فردی (تماس با مراجعان، روابط با همکاران، مدیران و. . . ) و تنش‌زاهای سازمانی (تراکم‌کاری و مقررات اداری) از جمله منابع تنش در کارکنان سازمان‌ها هستند. 2- آشفتگی روانی: این مرحله با مؤلفه‌های؛ روانشناختی (عزت نفس پایین و خستگی هیجانی)، جسمانی (سردرد و خستگی)، کاهش رفتاری (استفاده از الکل و بروز اختلافات خانوادگی) همراه است. این مرحله همان خستگی هیجانی یا احساسی ماسلاچ است. 3- مقابله دفاعی: این مرحله با اثرات فرایند فرسودگی روانی و کاهش کیفیت کار فرد همراه است. مقابله دفاعی از طریق مجموعه‌ای از تغییرات در نگرش و رفتار نظیر سرزنش کردن دیگران (به خاطر خطاهای خود)، فقدان علاقه و همدردی نسبت به دیگران و متأثر نشدن از درد و آلام آنان مشخص می‌شود. این مؤلفه با مؤلفه مسخ شخصیت مشابه است(رسول نژاد، 1388).

 مراحل ایجاد فرسودگی شغلی به شرح زیر است:

1- مرحله ماه عسل: زمانی است که فرد در جایی استخدام می‌شود و با شور و شعف خاصی کار خود را شروع می‌کند. ممکن است زودتر از وقت معمول سرکار حاضر شود و دیرتر هم محیط کار را ترک کند. شروع به کار، ذخایر و انرژی وی را خارج می‏کند. اگر تقویت، تحسین، تشویق و رضایت به دنبال کار نباشد، کاهش انرژی آغاز می‏شود و فرد بدون آنکه خودش‏ متوجه باشد، به تدریج از انرژی جسمی و روانی تهی می‌شود.

2- کمبود کار مایه: مرحله‌ای است که فرد احساس کم آوردن انرژی می‌کند و نارضایتی شغلی و خستگی شروع می‌شود و فرد سعی‏ می‏کند از طریق پناه بردن به مصرف سیگار، مواد مخدر، مشروب، انجام دادن خریدهای تفننی، خوابیدن زیاد و. . . به‏ نوعی خود را فریب دهد.

3- آغار نشانه‌های مزمن فرسودگی: در این مرحله احساس خستگی مزمن، سردرهای دوره‌ای، ترش کردن معده، خشم و افسردگی شدید، شدت پیدا می‌کند.

4- بحران: در این مرحله بدبینی عمیق، شک به توانایی‌های شخصی، حساس بودن به بیماری‌های جسمی ناشی از درماندگی و ناامیدی و بروز ذهنیت فرار و پاسخ گریز از مشکلات پدید می‌آید.

5- مرحله به بن‏بست رسیدن: یعنی فرد، مستعد خطر از دست دادن شغل می‏شود. با مراجع، همکاران و مدیر در محل کار درگیر می‏شود. در خانه نیز با همسر و فرزندان خود برخوردهای مکرری نشان‏ می‏دهد (بردبار، 1387، رسول نژاد، 1388، صادقی، 1389).

از جمله اقشاری که فرسودگی شغلی به عنوان تجربه‌ای ناخوشایند در آنها بررسی شده است معلمان‌ هستند؛ پژوهش‌هایی که در کشورهای مختلف در مورد فرسودگی شغلی صورت گرفته، بر روی معلمان بیشتر از گروه‌های شغلی دیگر بوده است. در این بررسی‌ها دیده شده که نارضایتی شغلی که یک شاخص عمده فرسودگی شغلی است، در معلمان بسیار بالاست (جوادی، 1389). اگرچه ساعت‌های کاری کم، تعطیلات زیاد، نداشتن ارباب رجوع، کار کردن با بچه‌ها همه باعث شده این شغل به نظر آسان بیاید(فولاد بند، 1390). اما داده‌های آماری نشان می‌دهد که تعداد معلم‌هایی که حرفه خود را ترک می‌کنند رو به افزایش است. به گزارش شین و کاتزل[23]، کورمان و لوین[24] معلمان سه برابر بیشتر احتمال دارد شغل‌شان را ترک کنند و حتی آنهایی که سابقه حرفه‌ای بیشتری دارند، بیشتر احتمال دارد شغل خود را ترک کنند(ماسلاچ و همکاران_، 2001). پنجاه درصد از ترک کار دائمی معلمان ابتدایی آمریکا در هفت سال اول تدریس‌شان با استرس و فرسودگی شغلی مرتبط بوده است(گیتس[25]، 2007). رشد خواسته‌های شغلی سبب نگرانی‌هایی درباره سطوح فرسودگی شغلی و رضایت شغلی معلمان شده است(آندر و ساری، 2009). ماسلاچ و لی‌تر[26] نشان دادند که اساتید دانشگاه به دلیل داشتن رابطه با تعداد زیادی از دانشجویان، کارکنان و مدیران بیشتر احتمال دارد که به فرسودگی شغلی دچار شوند(لاکریتز، 2004). دمپسی و باسلر[27] با مرور تحقیقات گذشته عواملی که در فرسودگی شغلی معلمان دخیل هستند در دو مقوله تقسیم کرده‌اند: الف) متغیرهای شخصی: شامل جایگاه فردی (مدرک تحصیلی، سابقه تدریس و کل سال‌های حضور در مدرسه) و ادراک شخصی از کارایی تدریس و احساس پاداش درونی از حرفه معلمی است. ب) متغیرهای موقعیتی: شامل ویژگی‌های سازمانی(پایگاه اجتماعی – اقتصادی مدرسه، شرکت معلم در تصمیم گیری‌های مدرسه، سخت‌گیری سازمانی) و حمایت‌های دریافت شده از منابع مختلف (مدیر، همکاران، دانش‌آموزان، والدین، دوستان و خانواده معلم) می‌باشند(محسن‌زاده و همکاران، 1387).

از طرفی هر سازمانی در صدد است از تمامی توانایی‌ها و ظرفیت‌های کارکنان خود استفاده کند و استعداد بالقوه آنان را به بالفعل درآورد، برای این منظور بایستی فرصت‌ها و امکانات و محیط کاری مناسب را برای کارکنان به وجود آورد. این امر جز با شناخت واقعی نیازها و شرایط حاکم بر محیط کار و عواملی که باعث افزایش بهبود عملکرد آنها می‌شود، مقدور نمی‌باشد. به عبارت دیگر استفاده مطلوب از منابع انسانی متکی به یکسری اقدامات مثبت و سازنده‌ای است که رضایت کامل یا نسبی کارکنان را در سازمان فراهم آورد در غیراینصورت نه تنها کارائی آنها افزایش نمی‌یابد بلکه ممکن است سازمان در جهت عکس آن سیر کند. این اقدامات تحت عنوان کیفیت زندگی کاری مورد بحث قرار می‌گیرند (خدیوی و علیی، 1386).

کیفیت زندگی کاری به عنوان فلسفه، مجموعه‌ای از اصول است که اعتقاد دارد نیروی انسانی مهمترین منابع قابل اعتماد در سازمان‌ها هستند. که مسئولیت‌پذیر و قادر به مشارکت ارزشمند می‌باشند و باید با آنها با عزت و احترام رفتار کرد. و ساختاری جامع است که شامل رفاه مربوط به شغل فردی و تا حدودی تجربه کاری باارزش، انجام کار عاری از استرس و سایر پیامدهای منفی شخصی می‌باشد(رادوان و همکاران[28]، 2006).

کیفیت زندگی کاری در حقیقت یعنی کیفیت روابط بین کارکنان و تمامی عوامل متشکله کار و محیط کار می‌باشد و هدف از آن ایجاد شرایطی در سازمان است که:

- یادگیری و بالندگی افراد را ارتقاء بخشد و توسعه دهد.

- موجباتی را فراهم آورد که افراد بر آنچه که انجام می‌دهند و چگونگی انجام آن کنترل و تأثیر داشته باشند.

- مشاغل سازمانی را آنچنان طراحی کند که برای افراد با معنا و موجب رضایت شخصی و وسیله کسب پاداش‌هایی باشد که از نظر آنها ارزشمند و مناسب تلقی شود (پرداختچی، قهرمانی، گلدوست، 1388).

والتون در کامل‌ترین نظریه 8 شاخص برای کیفیت زندگی کاری تعریف کرده است: 1-جبران خدمت عادلانه و مناسب( پرداخت عادلانه نسبت به داخل و خارج سازمان، عدالت در جبران خدمات، تخصیص سود بهره‌وری، تناسب بین دستمزدها) 2-شرایط کاری (ساعات کار معقول و منطقی، محیط سالم و ایمن، عدم وجود خطر) 3-استفاده و توسعه ظرفیت‌ها (استقلال کاری، خود کنترلی، کیفیت‌های متعدد، اطلاعات بر روی کل فرایند) 4-امکان رشد و امنیت (رشد حرفه‌ای، رشد فردی، چشم‌اندازی برای رشد دستمزد، امنیت شغلی) 5-یکپارچگی اجتماعی در سازمان (فقدان تبعییض و تعصب، برابری، تحرک و جابجایی، رابطه داشتن، حس تعلق اجتماعی) 6-وجود دموکراسی (حقوق و حفاظت از کارگر، وجود حریم خصوصی، وجود قوانین مشخص، آزادی بیان، رفتار منصفانه ) 7-کار و کل فضای زندگی (توازن و تعادل در کار، ثبات برنامه‌ها، تغییرات جغرافیایی کم، وجود زمان اوقات فراغت برای خانواده، ) 8-ارتباط اجتماعی زندگی شغلی (تصویر فرد از شغل خود، مسئولیت اجتماعی و شیوه‌های شغلی)(کامپوس و سوزا[29]، 2006).  

سرگئی[30] و همکاران در سال 2001، کیفیت زندگی کاری را به عنوان «رضایت کارکنان با نیازهای متنوع از طریق منابع، فعالیت‌ها و نتایج ناشی از مشارکت در محل کار» تعریف کرده‌اند. آنها پیشنهاد دادند که کیفیت زندگی کاری از روی نیازهای کارکنان قابل اندازه‌گیری است. به طور خاص هفت بعد از نیازها مطرح شد: الف) نیازهای بهداشت و ایمنی ( حفاظت در برابر بیماری و آسیب در محل کار و خارج از محل کار، بهبود بهداشت خوب )؛ ب) نیازهای اقتصادی و خانوادگی (دستمزد، امنیت شغلی، و دیگر نیازهای خانوادگی)؛ ج) نیازهای اجتماعی ( ارزش و احترام در محل کار و اوقات فراغت از کار)؛ د) نیاز به عزت نفس (به رسمیت شناختن و قدردانی از کار در داخل و خارج از سازمان)؛ ه) نیاز شکوفایی (تحقق پتانسیل فرد در درون سازمان و به عنوان یک حرفه‌ای)؛ و) نیازهای دانش (یادگیری به منظور افزایش مهارت های شغلی و حرفه‌ای)؛ ح) نیازهای زیبایی شناسی (خلاقیت در کار و همچنین خلاقیت های شخصی و زیبایی شناسی عمومی)(کونمه و همکاران[31]، 2010).

لئونارد[32] کیفیت زندگی در مدرسه را به عنوان مجموعه‌ای از تجارب مثبت و منفی و سایر احساسات مربوط به حوزه‌های خاص زندگی در مدرسه تعریف می‌کند(آندر و ساری، 2009). هفت شاخص کیفیت زندگی کاری معلمان در تحقیق هانگ و همکاران عبارتند از: احترام، مشارکت در تصمیم‌گیری، تعاملات مکرر و تحریک کننده حرفه‌ای در میان همکاران، ساختار و رویه‌هایی که به احساس کارایی کمک کند، فرصت کسب و بکارگیری مهارت‌ها و دانش موجود، منابع کافی و محیط کاری لذت بخش، و تناسب بین اهداف شخصی و اهداف مدرسه (هانگ و همکاران[33]، 2010). کاسیکو[34] کیفیت زندگی کاری را در دو مفهوم زیر تعریف کرده است: الف) در تعریف عینی، کیفیت زندگی کاری معادل مجموعه‌ای از شرایط و رویه‌های عینی و واقعی سازمانی می‌باشد که شامل خط مشی‌های ترفیع، سرپرستی مشارکتی، دخالت دادن کارکنان در تصمیم گیری‌ها، شرایط کاری ایمن و. . . می‌شود؛ ب) در تعریف ذهنی، کیفیت زندگی کاری عبارتست از ادراک کارکنان از بهداشت فیزیکی(جسمی) و روانی (ذهنی) خود در محیط کار (شجاعی، 1388). در این مفهوم کیفیت زندگی کاری کارکنان به معنی تصورات ذهنی، درک و برداشت کارکنان سازمان از مطلوبیت فیزیکی و روانی محیط کار خود است(موحدی زاده، 1386).

توجه به کیفیت زندگى کارى یعنى تأکید بر روش‌هایی که سازمان را دگرگون می‌سازد تا رضایت شغلى و بهره‌ورى کارکنان را افزایش دهد و در نتیجه مشارکت و خشنودى آنها از کار بیشتر شده و استرس ناشى از کار کاهش یابد که با کاهش استرس ناشی از کار، فشار روانی و به دنبال آن فرسودگی شغلی نیز کاهش می‌یابد(خاقانی‌زاده و همکاران، 1387). کیفیت زندگی کاری معلم به طور گسترده در بیشتر مناطق از روی رضایت شغلی، استرس، انگیزه، فرسودگی شغلی، فضا و فرهنگ مدرسه مورد بررسی قرار گرفته است(اریکسون و همکاران[35]، 2008).  

بر اساس تحقیق پرداختچی، احمدی، آرزومندی(1388)، بین کیفیت زندگی کاری و فرسودگی شغلی رابطه معکوس و معنی‌داری (352/0- r = ) وجود دارد و از میان مؤلفه‌های کیفیت زندگی کاری به ترتیب متغیرهای پرداخت منصفانه، تناسب اجتماعی، فضای کلی زندگی و توسعه قابلیت‌های فردی بیشترین تأثیر را بر فرسودگی شغلی دارند. تحقیق خاقانی‌زاده و همکاران(1387)، با عنوان «بررسی رابطه استرس شغلی و کیفیت زندگی کاری پرستاران شاغل در بیمارستان‌های منتخب نیروهای مسلح» نیز نشان داد: همبستگی منفی بین استرس شغلی با کیفیت زندگی کاری پرستاران وجود دارد(637/0-=r). اعتمادی و فقیه (1387)، در تحقیقی با عنوان «بررسی علل فرسودگی شغلی معلمان مقطع ابتدایی اصفهان» نتیجه گرفتند که: علل فردی (مانند: تغییرات زندگی، مشغله فکری، عدم تناسب ویژگی‌های شخصیتی فرد با شغل معلمی و. . . )، اقتصادی-اجتماعی(مانند: کاهش انگیزه درس خواندن از سوی دانش‌آموزان، اعتقاد به محدودیت و ارتقاء شغل معلمی، فشارهای اقتصادی و مشکلات مالی، پایین بودن حقوق و مزایای معلمان و. . . )، و سازمانی(کمبود امکانات آموزشی و کمک آموزشی، مشارکت نداشتن معلم در تصمیم‌گیری‌های مربوط به کلاس، وجود قوانین و مقررات خشک و غیرقابل انعطاف اداری، نامتناسب بودن آموزش‌های ضمن خدمت، محیط کاری نامناسب، عدم وجود جو صمیمانه در محل کار و...) در فرسودگی شغلی معلمان مؤثر است. بین علل فرسودگی شغلی و مدت اشتغال رابطه معنی‌دار وجود داشت اما بین علل فرسودگی شغلی و میزان تحصیلات رابطه معنی‌دار وجود نداشت. قدیمی مقدم و همکاران (1384)، تحقیقی با عنوان «بررسی میزان شیوع فرسودگی شغلی در معلمان مدارس ابتدایی» بر روی 675 نفر از معلمان متشکل از 238 مرد و 437 زن انجام دادند، که نتایج وجود درجاتی از فرسودگی شغلی را در اکثر آزمودنی‌ها و رابطه معنی‌دار بین فرسودگی شغلی با متغیرهای جنس، موقعیت جغرافیایی، و رضایت شغلی (رضایت از حقوق، ترفیعات، سرپرست، کار و همکاران) را نشان دادند. بالاترین میزان همبستگی منفی بین میزان حقوق دریافتی و فرسودگی شغلی به دست آمد.

هاکانن[36] و همکاران (2006) در تحقیقی با عنوان «فرسودگی شغلی و تعهد کار در میان معلمان» که با حجم نمونه 2038 نفری از معلمان فنلاندی انجام شد؛ به بررسی سلامت و تندرستی معلمان از نظر کاری با استفاده از دو فرایند موازی زیر پرداختند:

فرایند انرژی زا: تقاضای شغلی             فرسودگی             از بین رفتن سلامتی

فرایند انگیزشی: منابع موجود شغلی                   تعامل                  تعهد سازمانی

نتایج نشان داد که هر دو فرایند در سلامت و تندرستی معلمان تأثیرگذارند البته فرایند انرژی‌زا تأثیرگذارتر است. همچنین 1- فرسودگی شغلی متأثر از تقاضای شغلی بوده و در سلامت معلم نیز تأثیر منفی می‌گذارد. 2- تعامل متأثر از منابع موجود شغلی است که منجر به افزایش تعهد شغلی و سازمانی می‌شود. 3- فرسودگی شغلی ناشی از کمبود منابع و تعاملات ضعیف است. خوزه لوپز[37] و همکاران (2010) در تحقیقی با عنوان «استرس، فرسودگی شغلی و نارضایتی شغلی در میان معلمان مدارس متوسطه» که با حجم نمونه 1386 نفری انجام شد؛ نتیجه گرفتند که: عوامل تعیین کننده شخصی، روانشناسی و ساختاری در هر کدام از سه مورد فوق ( یعنی: استرس، فرسودگی شغلی و نارضایتی شغلی) تأثیر دارند، طبق تحقیقات قبلی همکاران آنها، عواملی چون خوش‌بینی، سخت کوشی و معادلات و حوادث روزمره زندگی نیز در استرس، فرسودگی و نارضایتی شغلی تأثیر دارند. براویرس[38] و همکاران (2001) در تحقیقی با عنوان «توانایی در جلب حمایت اجتماعی و فرسودگی شغلی در میان دبیران مقطع متوسطه» که بر روی 277 نفر از معلمان مدارس متوسطه در هلند انجام شد نشان دادند که: عدم درک معلمان از حمایت همکاران و مدیرانشان به طور معنی‌داری موثر بود در باور توانایی اشان در جلب حمایت آنها. در حالی که این باورهای توانایی در پیش‌بینی سطح فرسودگی شغلی آنها آشکار بودند. حلقه بازخورد فرضیه نیز تأیید شد: سطح فرسودگی شغلی معلمان پیش‌بینی کرد که تاچه اندازه احساس عدم حمایت می‌کنند. بعلاوه تأثیر بعد نتیجه شخصی از فرسودگی شغلی در احساس توانایی پیشنهاد شد. نتیجه حاصل این بود که درک توانایی در جلب حمایت در محل کار در پیش‌بینی فرسودگی شغلی معلمان ساختاری قابل استفاده است. هانگ[39] و همکاران (2010) تحقیقی با عنوان «ارتباط بین کیفیت زندگی کاری معلمان با تعهد کاری، استرس و رضایت» بر روی 110 نفر از معلمان رسمی یک مدرسه دولتی متوسطه در کوچینگ ساراواک مالزی انجام دادند، یافته‌ها نشان داد که: کیفیت زندگی کاری پاسخ دهندگان در سطح متوسط است. همچنین رابطه متوسط و معتدلی بین کیفیت زندگی کاری و تعهد کاری، استرس و رضایت وجود دارد. اما بر اساس متغیرهای جمعیت شناختی تفاوتی در کیفیت زندگی کاری وجود نداد. با این حال براساس جنسیت تفاوت در تعهد کار وجود دارد. این تحقیق همچنین نشان می‌دهد که در استرس کار و رضایت بر اساس متغیرهای جمعیت شناختی تفاوتی وجود ندارد. همچنین یافته‌ها نشان میدهد که تعهد کار، استرس کار و رضایت به طور قابل توجهی در ارتباط هستند.

تردیدی نیست که وجود علایم فرسودگی شغلی در معلمان از میزان کارآمدی و میزان رضایت‌مندی شغلی آنان می‌کاهد و این نقطه آغاز بی‌انگیزگی معلم در توجه به دانش‌آموزان و انجام بهینه و مناسب وظیفه خطیر خویش است. پس با توجه به نقش تأثیرگذار معلمان در جامعه و با در نظرگرفتن ارتباط نظری دو مقوله کیفیت زندگی کاری و فرسودگی شغلی، این پژوهش به دنبال بررسی فرضیه‌های زیر است:

1- بین کیفیت زندگی کاری و فرسودگی شغلی معلمان رابطه وجود دارد.

2- بین هریک از مؤلفه‌های کیفیت زندگی کاری (کیفیت حقوق و مزایا، کیفیت زمینه‌های پرورش و فرصت‌های مستمر، کیفیت دموکراسی در سازمان، کیفیت مشارکت در تصمیم‌گیری، کیفیت طراحی شغل، کیفیت فضای کاری) و فرسودگی شغلی رابطه وجود دارد.

3- بین مؤلفه‌های کیفیت زندگی کاری و فرسودگی شغلی رابطه چندگانه وجود دارد.

روش شناسی:

پژوهش حاضر از نوع توصیفی به روش همبستگی است. جامعه آماری شامل کلیه معلمان در دو مقطع راهنمایی و متوسطه مدارس شهرستان مشگین شهر در سال تحصیلی 90-1389 می‌باشد، تعداد این جامعه 1378 نفر می‌باشد؛ که با استفاده از جدول مورگان – کرجسی حجم نمونه 302 نفری به تفکیک جنسیت و مقطع تدریس با استفاده از روش نمونه‌گیری تصادفی طبقه‌ای مورد استفاده قرار گرفت.

جدول (1): نمونه آماری به تفکیک جنسیت و مقطع تدریس

مقطع جنس	راهنمایی	متوسطه	کل
زن	73	58	131
مرد	77	94	171
کل	150	152	302

برای گردآوری داده‌ها از دو پرسشنامه به شرح زیر استفاده شده است:

- پرسشنامه کیفیت زندگی کاری: که در تحقیق شجاعی(1388) با عنوان«بررسی رابطه کیفیت زندگی کاری مدیران با بهره‌وری آنان در مدارس شهرستان سردشت» به راهنمایی دکتر محمدعلی فرنیا؛ مورد استفاده قرار گرفته و شامل 33 گویه است که در مقیاس 5 درجه‌ای لیکرت با در نظر گرفتن نمره 1 به کمترین میزان کیفیت و نمره 5 به بیشترین میزان کیفیت اجرا شد. جهت تعیین روایی، پرسشنامه در اختیار اساتید راهنما و مشاور قرار گرفت و با کمی تغییر، روایی پرسشنامه مورد تأیید اساتید محترم قرار گرفت. همچنین پایایی پرسشنامه پس از اجرا بر روی نمونه 30 نفری از طریق آلفای کرونباخ محاسبه و مقدار آن 92/0بدست آمد.

- پرسشنامه فرسودگی شغلی: این پرسشنامه شامل 18 گویه است و در تحقیق مرادی‌پور(1388) با عنوان«بررسی رابطه بین هوش هیجانی و فرسودگی شغلی در بین رؤسای بانک ملت شهر مقدس مشهد» به راهنمایی استاد غلامعباس شکاری؛ مورد استفاده قرار گرفته است. جهت تعیین روایی، پرسشنامه در اختیار اساتید راهنما و مشاور قرار گرفت و با کمی تغییر، روایی پرسشنامه مورد تأیید اساتید محترم قرار گرفت. همچنین پایایی پرسشنامه پس از اجرا بر روی نمونه 30 نفری از طریق آلفای کرونباخ محاسبه شد که مقدار آن 86/0 بدست آمد.

برای تجزیه و تحلیل داده‌ها از روش آمار توصیفی و استنباطی همبستگی پیرسون و رگرسیون چند متغیری گام به گام ا ستفاده شد. تحلیل داده‌ها با استفاده از نرم افزار spss16 انجام شد.

یافته‌ها:

توصیف کیفیت زندگی کاری و فرسودگی شغلی آزمودنی‌ها

جدول (2): جدول توصیفی کیفیت زندگی کاری و هر یک از مؤلفه‌های آن و فرسودگی شغلی برای کل آزمودنی‌ها

متغیر توصیفی	تعداد	کمترین میزان	بیشترین میزان	مجموع	میانگین	انحراف‌استاندارد
کیفیت حقوق و مزایا	302	8	25	4880	16/16	58/3
کیفیت‌زمینه‌های‌پرورش‌وفرصت‌های‌مستمر	302	8	30	5782	15/19	94/3
کیفیت دموکراسی در سازمان	302	5	25	4365	45/14	53/4
کیفیت مشارکت در تصمیم گیری	302	4	20	3603	93/11	73/3
کیفیت طراحی شغل	302	8	35	7631	27/25	88/4
کیفیت فضای کاری	302	7	30	6456	38/21	60/4
کیفیت زندگی کاری	302	55	161	32717	33/108	27/19
فرسودگی شغلی	302	0	93	5595	53/18	76/16

طبق جدول (2) آزمودنی‌ها:

1- در سطح متوسط به بالا از کیفیت زندگی کاری برخوردارند.(میانگین کیفیت زندگی کاری= 33/108).

2- فرسودگی شغلی خیلی کمی را تجربه می‌کنند. (میانگین فرسودگی شغلی= 53/18).

3- از نظر مؤلفه‌های کیفیت زندگی کاری در دو مؤلفه: کیفیت حقوق و مزایا،  کیفیت زمینه‌های پرورش و فرصت‌های مستمر در سطح متوسط به بالا قرار دارند؛ در دو مؤلفه: کیفیت دموکراسی در سازمان، و کیفیت مشارکت در تصمیم‌گیری در سطح متوسط به پایین قرار دارند؛ و در دو مؤلفه: کیفیت طراحی شغل، و کیفیت فضای کاری در سطح بالای کیفیت قرار دارند.  

فرضیه 1: بین کیفیت زندگی کاری و فرسودگی شغلی معلمان رابطه وجود دارد.

جدول(3): نتایج محاسبات ضریب همبستگی بین کیفیت زندگی کاری (متغیر پیش بین) و فرسودگی شغلی(متغیر ملاک)

متغیرها	تعداد نمونه	ضریب همبستگی	سطح معنی‌داری
کیفیت زندگی کاری فرسودگی شغلی	302	**24/0-	00/0

با توجه به نتایج به دست آمده از جدول(3)، مقدار ضریب همبستگی دو متغیر مذکور برابر با(24/0-) می‌باشد و چون سطح معنی‌داری محاسبه شده(00/0) کوچکتر از آلفای تحقیق (01/0) است. پس فرض صفر رد شده و فرضیه پژوهشی تأیید می‌شود و با اطمینان 99% می‌توان گفت که بین کیفیت زندگی کاری و فرسودگی شغلی دبیران مقاطع راهنمایی و متوسطه شهرستان مشگین شهر رابطه معکوس و معنی‌داری وجود دارد.

فرضیه2: بین هریک از مؤلفه‌های کیفیت زندگی کاری و فرسودگی شغلی رابطه وجود دارد.

جدول (4): نتایج محاسبات ضریب همبستگی بین مؤلفه‌های کیفیت زندگی کاری با فرسودگی شغلی

شاخص‌ها	تعداد نمونه	ضریب همبستگی پیرسون	سطح معنی‌داری
حقوق و مزایا	302	03/0-	60/0
زمینه‌های پرورش و فرصت‌های مستمر	302	**28/0-	00/0
دموکراسی در سازمان	302	12/0-	044/0
مشارکت در تصمیم گیری	302	09/0-	130/0
طراحی شغل	302	**39/0-	00/0
فضای کاری	302	**15/0-	008/0

با توجه به نتایج به دست آمده از جدول (4)؛ با توجه به ضریب همبستگی منفی بین همه مؤلفه‌های کیفیت زندگی کاری و فرسودگی شغلی رابطه منفی وجود دارد؛ اما در سطح اطمینان 99 درصد و با خطای 01/0، از میان شش مؤلفه کیفیت زندگی کاری؛ سه مؤلفه: زمینه‌های پرورش و فرصت‌های مستمر، طراحی شغل و فضای کاری با فرسودگی شغلی رابطه معکوس و معنی‌داری دارند. و بقیه مؤلفه‌ها علی‌رغم رابطه معکوس، رابطه معنی‌داری با فرسودگی شغلی ندارند.

فرضیه 3: بین مؤلفه‌های کیفیت زندگی کاری و فرسودگی شغلی معلمان رابطه چندگانه وجود دارد. (تحلیل رگرسیون فرسودگی شغلی از طریق مؤلفه‌های کیفیت زندگی کاری)

جدول (5): تحلیل رگرسیون فرسودگی شغلی از طریق مؤلفه‌های کیفیت زندگی کاری

الگوی رگرسیون	ضریب همبستگی(R)	مجذورR	تغییر مجذورR	F	سطح معنی‌داری
1	39/0	15/0	15/.	45/54	00/0

   * پیش‌بینی کننده ها: (مقدار ثابت)؛ طراحی شغل    *متغیر وابسته: فرسودگی شغلی

جدول(5) نشان می‌دهد: مطابق تحلیل رگرسیون گام به گام از بین مؤلفه‌های کیفیت زندگی کاری فقط متغیر طراحی شغل به عنوان عامل پیش بین معیار ورود به معادله رگرسیون برای پیش‌بینی تغییرات فرسودگی شغلی را دارد. مقدار ضریب همبستگی چند گانه (39/0R=) و مجذور R تنظیم شده (مجذورR تنظیم شده= 15/0)، نشان می‌دهد، طراحی شغل، بعنوان یکی از مؤلفه‌های کیفیت زندگی کاری 15 درصد از تغییرات فرسودگی شغلی را تبیین می‌کند که با توجه مقدار 45/54F= و سطح معنی‌داری 00/0P= نتیجه حاصل و کل مدل رگرسیون معنی‌دار می‌باشد.

جدول(6):جدول ضرایب رگرسیون و بتا برای بررسی ضرایب پیش‌بینی متغییرهای مستقل بر فرسودگی شغلی

الگوی رگرسیون	ضریب B	خطای معیارB	ضریب بتا	t	سطح معنی‌داری
1-ثابت طراحی شغل	57/52 35/1-	70/4 18/0	39/0-	19/11 38/7-	000/0 000/0

   *متغیر وابسته: فرسودگی شغلی

با توجه به جدول (6) معادله پیش‌بینی فرسودگی شغلی(Y) از روی متغیر طراحی شغل(T)، به این صورت   (T) 35/1 - 57/52 Y= می‌باشد.

بحث و نتیجه‌گیری

بر اساس نتایج آزمون همبستگی پیرسون و با توجه به مقدار ضریب همبستگی (24/0-) و سطح معنی‌داری(00/0) بین کیفیت زندگی کاری معلمان با میزان فرسودگی شغلی آنان رابطه معنی‌داری وجود دارد، این ارتباط، ارتباطی غیرمستقیم و معکوس است. یعنی با افزایش میزان کیفیت زندگی کاری دبیران، فرسودگی شغلی آنان کاهش می‌یابد. این نتیجه با یافته‌های پرداختچی و همکاران (1388) در بین مدیران و معلمان، با ضریب همبستگی(352/0-) ؛ زمردی؛ به نقل از پرداختچی و همکاران (1388) در بین مدیران، با ضریب همبستگی (557/0-) و خاقانی‌زاده و همکاران(1387) در بین پرستاران، با ضریب همبستگی (637/0-) همسو می‌باشد و همچنین با تحقیقات شجاعی (1388)، شهبازی و همکاران (1388)، کسایی (1387)، عزیزی مقدم (1388)، اعتمادی و فقیه (1387)، احیاکننده و همکاران (1387)، ساعدی و همکاران (1389)، میرکمالی و نارنجی ثانی (1387)، خاتمی و چم آسمانی (1390)، محمدی(1387)، اسکافیل و باکر(2004)، هانگ و همکاران (2010)، هاکانن و همکاران(2006) به طور ضمنی مشابهت دارد.

ریچارد والتون هشت طبقه بندی اصلی را به مثابه چارچوبی برای تحلیل کیفیت زندگی کاری مشخص نموده است و معتقد بود که فواید مورد انتظار از این برنامه‌ها عبارتند از ارتقاء روحیه، بهره‌وری و اثربخشی(پرداختچی، احمدی، آرزومندی، 1388). کانینگهام و ابرل به کیفیت زندگی کاری به عنوان ابزاری پیشرفته برای طراحی شغل توجه کرده‌اند بطوریکه معتقدند از طریق آن می‌توان بر بهره‌وری و کیفیت محصولات سازمان، انگیزش و رضایتمندی شغلی کارکنان، برآوردن نیاز به یادگیری، چالش، تنوع، مسئولیت پذیری و کسب موفقیت تأثیر گذاشت (شجاعی، 1388). همچنین فاربر در سال 1983؛ نتیجه می‌گیرد اولاً فرسودگی شغلی به نحوی با زندگی در دنیای مدرن امروزی و ثانیاً با محیط کاری در ارتباط است(مرادی‌پور، 1388). مطالعات و تحقیقات متعدد نشان می‌دهد که آسیب‌ها و مشکلات بین فردی شامل تعارض کار و خانواده، مشکلات ارتباطی در محیط کار شامل رابطه با ارباب رجوع، همکاران و سرپرستان، آسیب‌ها و مشکلات درون فردی شامل شخصیت، ارزش‌ها، بلوغ حرفه‌ای، تعهد و انگیزه و آسیب‌ها و مشکلات فرافردی یا سازمانی شامل حقوق و مزایا و امنیت شغلی، نقش های شغلی و سیاست‌های سازمان در ایجاد فرسودگی شغلی و کاهش رضایت شغلی مؤثرند(اعتمادی و فقیه، 1387).

نتایج تجزیه وتحلیل آماری نشان می‌دهد:

 با توجه به مقدار ضریب همبستگی (03/0- ) و سطح معنی‌داری(60/0) بین کیفیت حقوق و مزایا و فرسودگی شغلی معلمان رابطه معنی‌داری وجود ندارد. میانگین کیفیت حقوق و مزایا (16/16) نشان می‌دهد، معلمان از نظر؛ تضمین امنیت دریافت حقوق و مزایا- به موقع پرداخت شدن حقوق- وجود نظام بیمه، خدمات درمانی و بازنشستگی- وجود وام مسکن و سایر وام‌های ضروری- و دریافت حقوق در حد استحقاق در سطح متوسط به بالای کیفیت قرار دارند. گرچه عوامل ذکر شده تأثیر چشمگیر و معنی‌داری در کاهش و یا افزایش فرسودگی شغلی ندارند. این نتیجه با یافته‌های تحقیق پرداختچی و همکاران (1388) که نشانگر رابطه معکوس و معنی‌دار بین پرداخت منصفانه و فرسودگی شغلی بود، تحقیق قدیمی مقدم و همکاران(1384) که همبستگی منفی بین حقوق دریافتی و فرسودگی شغلی را نشان داد، اعتمادی و فقیه (1387) که تأثیر فشار اقتصادی و مشکلات مالی و پایین بودن حقوق و مزایای معلمان را در پیدایش فرسودگی شغلی نشان داد، و بارون برن[40] (2004)، به نقل از احقر(1386)که نشان داد یکی از علل فرسودگی شغلی معلمان پایین بودن حقوق آنها است؛ همخوانی ندارد.

با توجه به مقدار ضریب همبستگی (28/0-)و سطح معنی‌داری(00/0) بین کیفیت زمینه‌های پرورش و فرصت‌های مستمربا فرسودگی شغلی معلمان رابطه معکوس و معنا داری وجود دارد. یعنی با افزایش کیفیت زمینه‌های پرورش و فرصت‌های مستمر به صورت معنی‌داری فرسودگی شغلی کاهش می‌یابد. با توجه به میانگین کیفیت زمینه‌های پرورش و فرصت‌های مستمر (15/19) معلمان از نظر امکان فراهم بودن رشد ظرفیت و توانایی‌های بالقوه، رابطه‌ی علمی– تخصصی با اساتید و متخصصان خارج از مدرسه و اداره آموزش ‌و پرورش، فراهم بودن اوقات فراغت مورد نیاز، مانع نبودن شغل برای انجام دادن مسئولیت‌های خانوادگی، امکان به کارگیری مهارت‌های آموخته شده، و امکان دسترسی به اطلاعات مربوط به کارشان در سطح متوسط به بالای کیفیت قرار دارند. با توجه به نتایج این تحقیق، بالطبع این عوامل به کاهش هر چه بیشتر فرسودگی شغلی منجر شده اند. این نتیجه با یافته‌های تحقیق پرداختچی و همکاران (1388) که نشانگر رابطه معکوس و معنی‌دار بین فرصت رشد مداوم و فضای کلی زندگی با فرسودگی شغلی بود؛ همخوانی دارد.

با توجه به مقدار ضریب همبستگی (12/0-) و سطح معنی‌داری(044/0) بین کیفیت دموکراسی در سازمان و فرسودگی شغلی معلمان رابطه معنی‌داری وجود ندارد(در سطح 99 درصد و در خطای 01/0). میانگین کیفیت دموکراسی در سازمان(45/14) نشان می‌دهد معلمان از نظر؛ وجود فضایی که آزادانه و بدون ترس و واهمه نظرات خود را بیان کنند، وجود استقلال کاری و اختیارات لازم برای تصمیم گیری، وجود روشی مدون در هنگام اقامه شکایات، وجود تقویت و تشویق روحیه تلاش و پشتکار و وجود ارزشیابی صحیح و منطقی در سطح متوسط به پایین کیفیت قرار دارند. گرچه عوامل ذکر شده تأثیر چشمگیر و معنی‌داری در کاهش و یا افزایش فرسودگی شغلی ندارند. این نتیجه با یافته‌های تحقیق پرداختچی و همکاران(1388) که نشانگر رابطه معکوس و معنی‌دار بین توسعه قابلیت‌های فردی و قانون‌گرایی با فرسودگی شغلی بود، همچنین با یافته‌های تحقیق اعتمادی و فقیه(1387) همخوانی ندارد.

با توجه به مقدار ضریب همبستگی(09/0-) و سطح معنی‌داری(130/0) بین کیفیت مشارکت در تصمیم‌گیری و فرسودگی شغلی معلمان رابطه معنی‌داری وجود ندارد. میانگین کیفیت مشارکت در تصمیم‌گیری(93/11) نشان می‌دهد معلمان از نظر، تأثیرگذاری نظرات مشورتی‌شان در تصمیم‌های نهایی مسئولان مافوق، وجود سیستم پیشنهادات در مدرسه و اداره آموزش و پرورش، قرار گرفتن اطلاعات مربوط به امورمختلف در اختیارشان، ترغیب به مشارکت در هدف‌گذاری و برنامه‌ریزی فعالیت‌ها توسط مسئولین در سطح متوسط به پایین کیفیت قرار دارند. گرچه عوامل ذکر شده تأثیر چشمگیر و معنی‌داری در کاهش و یا افزایش فرسودگی شغلی ندارند. این نتیجه با یافته‌های تحقیق اعتمادی و فقیه (1387) همخوانی ندارد.

با توجه به مقدار ضریب همبستگی(39/0-) و سطح معنی‌داری(00/0) بین کیفیت طراحی شغل و فرسودگی شغلی معلمان رابطه معکوس و معنی‌داری وجود دارد. یعنی با افزایش کیفیت طراحی شغل به صورت معنی‌داری فرسودگی شغلی کاهش می یابد. با توجه به میانگین کیفیت طراحی شغل (27/25) معلمان از نظر داشتن وظایف شغلی روشن و واضح، داشتن فرصت ایفای سایر نقش‌های اجتماعی در کنار شغل خود، آگاهی از نتایج کار، تناسب وظایف با تخصص، تنوع و گونه گونی وظایف (توسعه و غنی‌سازی شغلی)، تناسب وظایف شغلی با علایق درونی، تناسب وظایف شغلی با شأن و منزلت در سطح بالای کیفیت قرار دارند. با توجه به نتایج این تحقیق، بالطبع این عوامل به کاهش هر چه بیشتر فرسودگی شغلی منجر شده‌اند. این نتیجه با یافته‌های تحقیق اعتمادی و فقیه (1387) همخوانی دارد.

با توجه به مقدار ضریب همبستگی(15/0-) و سطح معنی‌داری(008/0) بین کیفیت فضای کاری و فرسودگی شغلی معلمان رابطه معکوس و معنی‌داری وجود دارد. یعنی با افزایش کیفیت فضای کاری به صورت معنی‌داری فرسودگی شغلی کاهش می‌یابد. با توجه به میانگین کیفیت فضای کاری (38/21) معلمان ؛ از نظر حکم فرما بودن قانون در محیط کارشان، داشتن محیط کار مناسب از نظر وسعت و اندازه و از نظر شرایط فیزیکی، وجود امکانات و خدمات ایمنی و بهداشتی مناسب در محیط کار، وجود روابط دوستانه در محل کار، و وجود اعتماد بین افراد و خود در سطح بالای کیفیت قرار دارند. با توجه به نتایج این تحقیق، بالطبع این عوامل به کاهش هر چه بیشتر فرسودگی شغلی منجر شده‌اند. این نتیجه با یافته‌های تحقیق پرداختچی و همکاران (1388) که نشانگر رابطه معکوس و معنی‌دار بین محیط کاری ایمن و فرسودگی شغلی بود، اعتمادی و فقیه (1387)، خاقانی‌زاده و همکاران(1387)، همخوانی دارد.

در این تحقیق نتایج نشان داد که: کم بودن فرسودگی شغلی معلمان ناشی از عواملی مانند: طراحی شغل؛ زمینه‌های پرورش و فرصت‌های مستمر؛ و فضای کاری است نه ناشی از عواملی مانند:کیفیت بالای حقوق و مزایا، یا مشارکت در تصمیمات و یا وجود دموکراسی. البته با توجه به ضریب همبستگی چندگانه(39/0) و مجذورR (15/0) ؛ مشخص شد که فقط 15 درصد از تغییرات فرسودگی شغلی معلمان ناشی از میزان کیفیت زندگی کاری آنان می‌باشد. عوامل دیگری که در میزان فرسودگی شغلی معلمان نقش دارند خارج از کنترل محقق بوده اند. از بین مؤلفه‌های کیفیت زندگی کاری مؤلفه طراحی شغل به تنهایی 15 درصد از تغییرات فرسودگی شغلی را تبیین کرد. بدین صورت که با ثابت نگه داشتن سایر عوامل یک واحد افزایش در میزان کیفیت طراحی شغل به اندازه 35/1 واحد فرسودگی شغلی را کاهش می‌داد. بنابراین برای بررسی تغییرات میزان فرسودگی شغلی معلمان مقاطع راهنمایی و متوسطه شهرستان مشکین شهر باید به مؤلفه طراحی شغل توجه ویژه‌ای نمود. در تحقیق پرداختچی و همکاران (1388) مؤلفه‌های پرداخت منصفانه، تناسب اجتماعی، توسعه قابلیت‌های فردی و فضای کلی زندگی به عنوان چهار مؤلفه از کیفیت زندگی کاری 3/15 درصد از تغییرات فرسودگی شغلی را تبیین کرد.

بنابراین بر اساس یافته‌های پژوهش پیشنهادهای زیر توصیه می‌شود:

- تأکید بیشتر بر برنامه‌های طراحی شغل مانند شرح شغل و شرایط احراز شغل، برای جذب و به کارگماری معلمان به دلیل تأثیرگذاری این مؤلفه در کاهش فرسودگی شغلی.

- فراهم آوردن زمینه‌های پرورش و فرصت‌های مستمر برای معلمان با استفاده از تدابیری چون امکان ادامه تحصیل معلمان و مجهز کردن اداره آموزش و پرورش و مدارس به مجهزترین امکانات از جمله اینترنت و. . .

- توجه بیشتر و بهتر به بهبود فضای کاری معلمان از حیث شرایط فیزیکی و روانی که خود در کاهش فرسودگی شغلی نقش به سزایی دارد.

ازجمله محدودیت‌های تحقیق، محدود بودن جامعه‌آماری به دبیران مقاطع راهنمایی و متوسطه شهرستان مشگین شهر و محافظه‌کاری برخی از معلمان در پاسخگویی به بعضی از سؤالات پرسشنامه‌ها بود.

منابع:

- اعتمادی، عذرا؛ فقیه، منیژه (1387)؛ بررسی علل فرسودگی شغلی معلمان مقطع ابتدایی اصفهان؛ فصلنامه مشاوره شغلی و سازمانی؛ دوره2، شماره2، بهار، صص 73 الی 88.

- بردبار، علی‌رضا (1387)؛ فرسودگی شغلی و شیوه مقابله با آن، مجله اصلاح و تربیت، شماره 74 ؛ خرداد ماه؛ صص12 الی 14.

- پرداختچی، محمدحسن؛ احمدی، غلامعلی؛ آرزومندی، فریده (1388)؛ بررسی رابطه بین کیفیت زندگی کاری و فرسودگی شغلی مدیران ومعلمان مدارس شهرستان تاکستان؛ فصلنامه رهبری و مدیریت آموزشی دانشگاه آزاد اسلامی واحد گرمسار؛ سال سوم، شماره 3، پاییز، صص 25 الی50.

- پرداختچی، محمد حسن؛ قهرمانی، محمد ؛ گلدوست جویباری، یاسر؛ ب (1388)؛ کیفیت زندگی کاری (ضرورت بالندگی کارکنان در سازمان‌ها)؛ انتشارات به آوران؛ چاپ اول.

- جوادی، ایرج(1389)، فرسودگی شغلی معلمان؛ [نقل ازhttp://rahavardeman. blogfa. com/post-51. aspx] تاریخ مشاهده: 10/1/1390.

- خاقانی‌زاده، مرتضی؛ عبادی، عباس؛ سیرتی نیر، مسعود؛ رحمانی، منظر(1387)؛ بررسى رابطه استرس شغلى و کیفیت زندگى کارى پرستاران شاغل در بیمارستان‌هاى منتخب نیروهاى مسلح؛ طب نظامی؛ شماره 10 (3)؛ پاییز، صص 175 الی 184.

- خدیوی، اسدالله؛ علیی، حسن (1386)؛ بررسی وضعیت کیفیت زندگی کاری کارکنان دانشگاه آزاد اسلامی واحد تبریز در سال 1386، فصلنامه علوم تربیتی، سال اول، شماره 2، پاییز، صص 172-150.

- رسو‌ل‌نژاد، فریبا (زمستان 1388)؛ بررسی رابطه بین هوش هیجانی و سلامت روانشناختی با فرسودگی شغلی کارکنان شبکه بهداشت و درمان شهرستان سراب؛ پایان‌نامه کارشناسی‌ارشد، رشته روانشناسی عمومی؛ دانشکده علوم انسانی و تربیتی؛ دانشگاه آزاد اسلامی واحد تبریز.

- ساعتچی، محمود(1380)؛ روانشناسی بهره‌وری، تهران: نشر ویرایش، ویرایش دوم، چاپ سوم.

- شجاعی، خه بات(بهار 1388)؛ بررسی رابطه کیفیت زندگی کاری مدیران با بهره وری آنان در مدارس شهرستان سردشت در سال تحصیلی 88-1387، پایان‌نامه کارشناسی‌ارشد رشته مدیریت آموزشی؛ دانشکده علوم انسانی و تربیتی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد تبریز.

- صادقی، فرشته(1389)؛ فرسودگی شغلی کارکنان، علل و عوامل بوجود آورنده و راه‌های مقابله با‌ آن؛ ماهنامه صنعت برق؛ شماره 159، چاپ تیرماه، صص 42-38. [نقل از: http://news.tavanir.orgir/press/press _ detail. php?id=1886] ؛ تاریخ مشاهده 28 فروردین 1390.

- عابدی، محمدرضا ؛ شفیع‌آبادی، عبدالله ؛ احمدی، سیداحمد ؛ سلیمی‌زاده، کاظم(1382)، بررسی میزان فرسودگی شغلی مشاوران آموزش و پرورش شهر اصفهان و عوامل مؤثر بر آن، مجله دانش و پژوهش در روانشناسی دانشگاه آزاد اسلامی واحد خوراسگان اصفهان، شماره 15، بهار، صص23 تا 38.

- فولاد بند، فرزانه (1390)، کاهش استرس در معلم‌ها؛ هفته نامه سلامت؛ به نقل از: www.filmshahr.com/?s مشاهده در تاریخ 30/1/1390.

- قدیمی مقدم، ملک محمد؛ حسینی طباطبایی، فوزیه ؛ جمعه پور، احمد(1384)؛ بررسی میزان شیوع فرسودگی شغلی در معلمان مدارس ابتدایی؛ مجله روانشناسنان ایرانی؛ شماره 5 ؛ پاییز، صص 43 تا 54.

- محسن‌زاده، فرشاد؛ کیامنش، علیرضا؛ گودرزی، محمود(1387)؛ بررسی رابطه کارایی خانواده و فرسودگی شغلی معلمان مقطع ابتدایی منطقه نوزده آموزش و پرورش شهر تهران؛ فصلنامه مشاوره شغلی و سازمانی؛ دوره2، شماره2، بهار؛صص 127 الی 143.

- مرادی پور، محمود(بهار 1388)؛ بررسی رابطه بین هوش هیجانی و فرسودگی شغلی در بین رؤسای بانک ملت شهر مقدس مشهد؛ پایان‌نامه کارشناسی‌ارشد مدیریت دولتی؛ دانشگاه آزاد اسلامی واحد مشهد(گروه مدیریت).

- موحدی‌زاده، حمیدرضا(1386)؛ رابطه عوامل سازمانی و کیفیت زندگی کاری از دیدگاه کارکنان استانداری خراسان رضوی در سال 86؛پایان‌نامه کارشناسی‌ارشد مدیریت دولتی(گرایش مدیریت منابع انسانی)؛ دانشکده علوم انسانی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد مشهد.

- نقیبی طباطبایی، میرخلیل(تابستان 1388)؛ بررسی رابطه خصوصیات فردی معلمان دوره آموزش ابتدایی با فرسودگی شغلی در منطقه شبستر در سال تحصیلی 88- 1387»؛ پایاننامه کارشناسی ارشد؛ رشته برنامه‌ریزی درسی؛ دانشکده علوم انسانی و تربیتی؛ گروه علوم تربیتی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تبریز.

* Azeem. Syed Mohammad (July 2010) < Personality hardiness, job involvement and job burnout among teachers> International Journal of Vocational and Technical Education, Vol: 2(3), pp: 36-40.

* "Brouwers Andre" – "J. G. Evers Will" & "Tomic Welko" (2001) – < Self-Efficacy in Eliciting Social Support and Burnout Among Secondary-School Teachers > Journal ofApplied Social Psychology,V:31,7, pp) 1474-1491).

* Campos. Luiz Cyrillo Aquino & Souza. Adriano Mendonca (2006) < Study of the Waltons Criteria Of Quality Of Working Life Using Multivariate Analysis In A Miltary Organization> Third International Conference on Production Research –Americas’ Region. (ICPR-AM06). Copyrighted of: http://www.produtronica.pucpr.br/icpr am06/Accepted%20for%20Poster%20Presentation/4.20Ergonomics%20and%20Safety/Paper%20206. Pdf. in 27 nov 2011.

* Erickson. Joanne L, Terhune. M. Neil, Ruff. William G (2008) < Measuring work conditions for teachers of American Indian students> Researcher, Vol: 21, Issue: 2, pp: 1-10.

* Gates, Carmaletta Harris (2007) < Factors Related to Burnout in North Carolina Public School Teachers> A dissertation for the degree of Doctor of Education. The Graduate Faculty of North Carolina State University. Raleigh, NC. Copyrighted of: http://repository. lib. ncsu. edu/ir/bitstream/1840. 16/4961/1/etd. pdf. in 27nov 2011.

* Hakanen. Jari J, Bakker. Arnold B & Schaufeli. Wilmar B (2006) - Burnout and work engagement among teachers – Journal of School Psychology - Vol: 43 pp: 495–513.

* Hong. Kian-Sam, Tan. Kok-Wah & Bujavg. Suraini (Mei 2010) - Relationships between work life quality of teachers with work commitment, stress and satisfaction:A study in Kuching, Sarawak, Malaysia - Jurnal Teknologi, Vol: 52 – pp: 1–15.

* "Huprich Julia"(October 2007) -< Burnout in Academic Libraries>- Library Work life, Vol: 4, No. 10, pp:(1-3).

* "Koonmee Kalayanee" – "Singhapakdi Anusorn" –" Virakul Busaya "&" Lee Dong-Jin (2010) -< Ethics institutionalization, quality of work life, and employee job-related outcomes: A survey of human resource managers in Thailand >- Journal of Business Research, v: 63, pp: 20–26.

* Lackritz. James R (2004) <Exploring burnout among universityfaculty: incidence, performance, and demographic issues> Teaching and Teacher Education, vol: 20, pp: 713–729.

* Landeche. Patricia (August 2009) < THE CORRELATION BETWEEN CREATIVITY AND BURNOUT IN PUBLIC SCHOOL CLASSROOM TEACHERS>A Thesis for the degree of Master of Social Work. the Graduate Faculty of the Louisiana State University. Agricultural and Mechanical College. Copyrighted of: http://etd. lsu. edu/docs/available/etd-07082009-090811/unrestricted/landechethesis. pdf. in 27nov 2011.

* Manuel Otero Lopez. Jose, Castro Bolano. Cristina, Jose Santiago Marino. Maria& Villardefrancos Pol. Estibaliz (2010) - Exploring Stress, Burnout, and Job Dissatisfaction in Secondary School Teachers- International Journal of Psychology and Psychological Therapy - Vol:10, 1, pp. 107-123. 

* "Maslach. Christina "&" Jackson. Susan E "(1981) -< The measurement of experienced burnout >- Journal of Occupational Behaviour, Vol: 2. 99-113, pp: (101-113).

* "Maslach. C" – "Schaufeli. W. B "&" Leiter. M. P" (2001) - < Job Burnout > - Annual Review of Psychology, V: 52, pp: (397-422).

* Onder. Cenkseven & Sari. Mediha (Summer2009) < The Quality of School Life and Burnout as Predictors of Subjective Well-Being among Teachers> Educational Sciences: Theory & Practice, Vol: 9 (3) – pp: 1223-1236.

* "Raduan Che Rose" - "LooSee Beh"– "Jegak Uli" & "Khairuddin Idris"(2006) - <Quality of Work Life: Implications of Career Dimensions> - Journal of Social Sciences, V: 2 (2), pp: 61-67.

---

1- دانشگاه آزاد اسلامی، واحد تبریز، گروه علوم تربیتی، تبریز، ایران.

2- عضو هیئت علمی دانشگاه فرهنگیان تبریز

3- دانشگاه آزاد اسلامی، واحد تبریز، گروه علوم تربیتی، تبریز، ایران. Hasan. khankeshizadeh@yahoo. com

 

 

[4]- Maslach & Jackson

[5] - Lackritz. James R

[6] - Senior

[7] - Greene’s novel

[8] - Herbert Freudenberger

[9] - Landeche. Patricia

[10] - Maslach et al

[11] - Onder Cenkseven & Sari Mediha

 

[13]- Caputo

[14]- Huprich

[15] - U. pareek

[16] - Maslach & Jackson

[17] - Social – psychological approach

[18] - Emotional Exhaustion

[19] - Depersonalization

[20]-  Decreased Personal Accomplishment

[21] - Chrnys

[22] - Cherniss transational approach

[23]- Shane & katzl

[24]- Korman & Levine

[25]- Gates, Carmaletta Harris

[26]- Maslach and Leiter

[27]- Dempsy & Basler

[28]- Raduan et al

[29]- Campos & Souza

[30]- sergey

[31]- Koonmee et al

[32]- Leonard

[33]- Hong. Kian-Sam et al

[34]- Casico

[35]- Erickson. Joanne L et al

[36] - Jari J. Hakanen  

[37]- Jose Manuel Otero López

[38]- Brouwers

[39]- Kian- Sam. Hong

[40]- Baron bern

مراجع

- اعتمادی، عذرا؛ فقیه، منیژه (1387)؛ بررسی علل فرسودگی شغلی معلمان مقطع ابتدایی اصفهان؛ فصلنامه مشاوره شغلی و سازمانی؛ دوره2، شماره2، بهار، صص 73 الی 88.

- بردبار، علی‌رضا (1387)؛ فرسودگی شغلی و شیوه مقابله با آن، مجله اصلاح و تربیت، شماره 74 ؛ خرداد ماه؛ صص12 الی 14.

- پرداختچی، محمدحسن؛ احمدی، غلامعلی؛ آرزومندی، فریده (1388)؛ بررسی رابطه بین کیفیت زندگی کاری و فرسودگی شغلی مدیران ومعلمان مدارس شهرستان تاکستان؛ فصلنامه رهبری و مدیریت آموزشی دانشگاه آزاد اسلامی واحد گرمسار؛ سال سوم، شماره 3، پاییز، صص 25 الی50.

- پرداختچی، محمد حسن؛ قهرمانی، محمد ؛ گلدوست جویباری، یاسر؛ ب (1388)؛ کیفیت زندگی کاری (ضرورت بالندگی کارکنان در سازمان‌ها)؛ انتشارات به آوران؛ چاپ اول.

- جوادی، ایرج(1389)، فرسودگی شغلی معلمان؛ [نقل ازhttp://rahavardeman. blogfa. com/post-51. aspx] تاریخ مشاهده: 10/1/1390.

- خاقانی‌زاده، مرتضی؛ عبادی، عباس؛ سیرتی نیر، مسعود؛ رحمانی، منظر(1387)؛ بررسى رابطه استرس شغلى و کیفیت زندگى کارى پرستاران شاغل در بیمارستان‌هاى منتخب نیروهاى مسلح؛ طب نظامی؛ شماره 10 (3)؛ پاییز، صص 175 الی 184.

- خدیوی، اسدالله؛ علیی، حسن (1386)؛ بررسی وضعیت کیفیت زندگی کاری کارکنان دانشگاه آزاد اسلامی واحد تبریز در سال 1386، فصلنامه علوم تربیتی، سال اول، شماره 2، پاییز، صص 172-150.

- رسو‌ل‌نژاد، فریبا (زمستان 1388)؛ بررسی رابطه بین هوش هیجانی و سلامت روانشناختی با فرسودگی شغلی کارکنان شبکه بهداشت و درمان شهرستان سراب؛ پایان‌نامه کارشناسی‌ارشد، رشته روانشناسی عمومی؛ دانشکده علوم انسانی و تربیتی؛ دانشگاه آزاد اسلامی واحد تبریز.

- ساعتچی، محمود(1380)؛ روانشناسی بهره‌وری، تهران: نشر ویرایش، ویرایش دوم، چاپ سوم.

- شجاعی، خه بات(بهار 1388)؛ بررسی رابطه کیفیت زندگی کاری مدیران با بهره وری آنان در مدارس شهرستان سردشت در سال تحصیلی 88-1387، پایان‌نامه کارشناسی‌ارشد رشته مدیریت آموزشی؛ دانشکده علوم انسانی و تربیتی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد تبریز.

- صادقی، فرشته(1389)؛ فرسودگی شغلی کارکنان، علل و عوامل بوجود آورنده و راه‌های مقابله با‌ آن؛ ماهنامه صنعت برق؛ شماره 159، چاپ تیرماه، صص 42-38. [نقل از: http://news.tavanir.orgir/press/press _ detail. php?id=1886] ؛ تاریخ مشاهده 28 فروردین 1390.

- عابدی، محمدرضا ؛ شفیع‌آبادی، عبدالله ؛ احمدی، سیداحمد ؛ سلیمی‌زاده، کاظم(1382)، بررسی میزان فرسودگی شغلی مشاوران آموزش و پرورش شهر اصفهان و عوامل مؤثر بر آن، مجله دانش و پژوهش در روانشناسی دانشگاه آزاد اسلامی واحد خوراسگان اصفهان، شماره 15، بهار، صص23 تا 38.

- فولاد بند، فرزانه (1390)، کاهش استرس در معلم‌ها؛ هفته نامه سلامت؛ به نقل از: www.filmshahr.com/?s مشاهده در تاریخ 30/1/1390.

- قدیمی مقدم، ملک محمد؛ حسینی طباطبایی، فوزیه ؛ جمعه پور، احمد(1384)؛ بررسی میزان شیوع فرسودگی شغلی در معلمان مدارس ابتدایی؛ مجله روانشناسنان ایرانی؛ شماره 5 ؛ پاییز، صص 43 تا 54.

- محسن‌زاده، فرشاد؛ کیامنش، علیرضا؛ گودرزی، محمود(1387)؛ بررسی رابطه کارایی خانواده و فرسودگی شغلی معلمان مقطع ابتدایی منطقه نوزده آموزش و پرورش شهر تهران؛ فصلنامه مشاوره شغلی و سازمانی؛ دوره2، شماره2، بهار؛صص 127 الی 143.

- مرادی پور، محمود(بهار 1388)؛ بررسی رابطه بین هوش هیجانی و فرسودگی شغلی در بین رؤسای بانک ملت شهر مقدس مشهد؛ پایان‌نامه کارشناسی‌ارشد مدیریت دولتی؛ دانشگاه آزاد اسلامی واحد مشهد(گروه مدیریت).

- موحدی‌زاده، حمیدرضا(1386)؛ رابطه عوامل سازمانی و کیفیت زندگی کاری از دیدگاه کارکنان استانداری خراسان رضوی در سال 86؛پایان‌نامه کارشناسی‌ارشد مدیریت دولتی(گرایش مدیریت منابع انسانی)؛ دانشکده علوم انسانی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد مشهد.

- نقیبی طباطبایی، میرخلیل(تابستان 1388)؛ بررسی رابطه خصوصیات فردی معلمان دوره آموزش ابتدایی با فرسودگی شغلی در منطقه شبستر در سال تحصیلی 88- 1387»؛ پایاننامه کارشناسی ارشد؛ رشته برنامه‌ریزی درسی؛ دانشکده علوم انسانی و تربیتی؛ گروه علوم تربیتی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تبریز.

* Azeem. Syed Mohammad (July 2010) < Personality hardiness, job involvement and job burnout among teachers> International Journal of Vocational and Technical Education, Vol: 2(3), pp: 36-40.

* "Brouwers Andre" – "J. G. Evers Will" & "Tomic Welko" (2001) – < Self-Efficacy in Eliciting Social Support and Burnout Among Secondary-School Teachers > Journal ofApplied Social Psychology,V:31,7, pp) 1474-1491).

* Campos. Luiz Cyrillo Aquino & Souza. Adriano Mendonca (2006) < Study of the Waltons Criteria Of Quality Of Working Life Using Multivariate Analysis In A Miltary Organization> Third International Conference on Production Research –Americas’ Region. (ICPR-AM06). Copyrighted of: http://www.produtronica.pucpr.br/icpr am06/Accepted%20for%20Poster%20Presentation/4.20Ergonomics%20and%20Safety/Paper%20206. Pdf. in 27 nov 2011.

* Erickson. Joanne L, Terhune. M. Neil, Ruff. William G (2008) < Measuring work conditions for teachers of American Indian students> Researcher, Vol: 21, Issue: 2, pp: 1-10.

* Gates, Carmaletta Harris (2007) < Factors Related to Burnout in North Carolina Public School Teachers> A dissertation for the degree of Doctor of Education. The Graduate Faculty of North Carolina State University. Raleigh, NC. Copyrighted of: http://repository. lib. ncsu. edu/ir/bitstream/1840. 16/4961/1/etd. pdf. in 27nov 2011.

* Hakanen. Jari J, Bakker. Arnold B & Schaufeli. Wilmar B (2006) - Burnout and work engagement among teachers – Journal of School Psychology - Vol: 43 pp: 495–513.

* Hong. Kian-Sam, Tan. Kok-Wah & Bujavg. Suraini (Mei 2010) - Relationships between work life quality of teachers with work commitment, stress and satisfaction:A study in Kuching, Sarawak, Malaysia - Jurnal Teknologi, Vol: 52 – pp: 1–15.

* "Huprich Julia"(October 2007) -< Burnout in Academic Libraries>- Library Work life, Vol: 4, No. 10, pp:(1-3).

* "Koonmee Kalayanee" – "Singhapakdi Anusorn" –" Virakul Busaya "&" Lee Dong-Jin (2010) -< Ethics institutionalization, quality of work life, and employee job-related outcomes: A survey of human resource managers in Thailand >- Journal of Business Research, v: 63, pp: 20–26.

* Lackritz. James R (2004) <Exploring burnout among universityfaculty: incidence, performance, and demographic issues> Teaching and Teacher Education, vol: 20, pp: 713–729.

* Landeche. Patricia (August 2009) < THE CORRELATION BETWEEN CREATIVITY AND BURNOUT IN PUBLIC SCHOOL CLASSROOM TEACHERS>A Thesis for the degree of Master of Social Work. the Graduate Faculty of the Louisiana State University. Agricultural and Mechanical College. Copyrighted of: http://etd. lsu. edu/docs/available/etd-07082009-090811/unrestricted/landechethesis. pdf. in 27nov 2011.

* Manuel Otero Lopez. Jose, Castro Bolano. Cristina, Jose Santiago Marino. Maria& Villardefrancos Pol. Estibaliz (2010) - Exploring Stress, Burnout, and Job Dissatisfaction in Secondary School Teachers- International Journal of Psychology and Psychological Therapy - Vol:10, 1, pp. 107-123. 

* "Maslach. Christina "&" Jackson. Susan E "(1981) -< The measurement of experienced burnout >- Journal of Occupational Behaviour, Vol: 2. 99-113, pp: (101-113).

* "Maslach. C" – "Schaufeli. W. B "&" Leiter. M. P" (2001) - < Job Burnout > - Annual Review of Psychology, V: 52, pp: (397-422).

* Onder. Cenkseven & Sari. Mediha (Summer2009) < The Quality of School Life and Burnout as Predictors of Subjective Well-Being among Teachers> Educational Sciences: Theory & Practice, Vol: 9 (3) – pp: 1223-1236.

* "Raduan Che Rose" - "LooSee Beh"– "Jegak Uli" & "Khairuddin Idris"(2006) - <Quality of Work Life: Implications of Career Dimensions> - Journal of Social Sciences, V: 2 (2), pp: 61-67.