سرچشمه‌های «شاه‌نامه» و تأثیر‌پذیری هنری و ادبی فردوسی از آن*

فصل نامه تحقیقات تمثیلی در زبان و ادب فارسی

مقاله 9، دوره 3، شماره 9، آذر 1390، صفحه 189-220   

نویسندگان

عبدالجبار رحمان اف¹؛ مصطفی باباخانی^{* 2}

¹استاد زبان و ادبیات فارسی دانشگاه ملّی تاجیکستان

²دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی ـ دانشگاه ملی تاجیکستان .

چکیده

 
«شاه‌نامه» شاه‌کار ادبی، تاریخی و ملّی است؛ از‌این‌رو تأثیرات آن بر فرهنگ و ادب ما غیر قابل انکار است. بی‌شک «شاه‌نامه» یکی از مهم‌ترین آثاری است که در طول هزار سال تاریخ پر فراز و نشیب ایران در جهت حفظ میراث پرافتخار نیاکانمان و شناخت و اعتلای هویت‌های ملّی، فرهنگی و زبانی ما بیش‌ترین تأثیر را به جا گذاشته است. راز ماندگاری و تأثیر‌گذاری آن یکی این است که فردوسی داستان‌ها و روایت‌های کهن ملّی را پایة کار خود قرار داده است و دیگر اینکه این داستان‌ها را در زیباترین صورت هنری و ادبی ارائه کرده است. ازاین‌رو شاه‌نامه‌پژوهی در متن مطالعات ملّی قرار دارد. در این مقاله کوشش شده است تا نخست با معلوم کردن منبع و یا منابع و مآخذ فردوسی در سرودن «شاه‌نامه»، پیوند جنبه‌های هنری و ادبی «شاه‌نامه» را با سرچشمه‌هایش دریابیم؛ سپس میزان امانت‌داری و وفاداری فردوسی به منبع یا منابع مورد استفاده‌اش و در عین حال خلاقیت هنری و ادبی او را مورد بررسی و پژوهش قرار دهیم.
 
 

کلیدواژه‌ها

شاه‌نامة فردوسی؛ شاه‌نامة منثور ابومنصوری؛ بخش‌بندی‌های شاه‌نامه؛ خلّاقیّت ادبی و هنری فردوسی

مراجع

- استاریکوف، آلکسی آرکـادویچ (1388)؛ فردوسی و شاه‌نامه، ترجـمة رضا آذرخشی. تهـران: کـتاب آمـه.

2- اسلامی ندوشن، محمّدعلی (1376)؛ زندگی و مرگ پهلوانان در شاه‌نامه. تهران: آثار.

3- تفضّلی، احمد (1386)؛ تاریخ ادبیّات ایران پیش از اسلام، به کوشش ژاله آموزگار. تهران: سخن.

4- حسن‌زاده، علی‌رضا و ملک‌زاده، مهرداد (1381)؛ «مروری بر تاریخ و گرایش‌های اسطوره‌شناسی در ایران» (گفتگو با کامران فانی)، کتاب ماه هنر، شمارة 51-52، تهران: ص14-23.

5- حمیدیان، سعید (1372)؛ درآمدی بر اندیشه و هنر فردوسی. تهران: نشر مرکز.

6- خالقی مطلق، جلال (1386)؛ «نگاهی به هزار بیت دقیقی و سنجشی با سخن فردوسی»،  سخن‌های دیرینه (مجموعه‌مقالات دربارة فردوسی و  شاه‌نامه)، به کوشش علی دهباشی. تهران: افکار.

7- خالقی مطلق، جلال؛ (2009)؛ «از شاه‌نامه تا خدای‌نامه»؛ سایت اینترنتی نوف (www.noufe.com).

8- داد، سیما (1385)؛ فرهنگ اصطلاحات ادبی. تهران: مروارید.

9- دوستخواه، جلیل (1380)؛ حماسة ایران یادمانی از فراسوی هزاره‌ها. تهران: آگه.

10- دوفوشکور، شارل هانری (1381)؛ «اخلاق پهلوانی و اخلاق رسمی در شاه‌نامة فردوسی»، ترجمة ب. نادرزاده، تن پهلوان و روان خردمند (مجموعه‌مقالات)، به کوشش شاهرخ مسکوب. تهران: طرح نو.

11- رحمان‌اف، عبدالجبّار (1388)؛ پندارهای اساطیری در ادبیّات تاجیکی. دوشنبه: پژوهشگاه فرهنگ فارسی - تاجیکی سفارت جمهوری اسلامی ایران در تاجیکستان.

12- ریاحی، محمّدامین (1382)؛ سرچشمه‌های فردوسی‌شناسی. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.

13- ریاحی، محمّد‌امین (1387)؛ فردوسی. تهران: طرح نو.

14- زرقانی، مهدی (1388)؛ تاریخ ادبی ایران و قلمرو زبان فارسی: تطور و دگردیسی ژانرها تا میانة قرن پنجم. تهران: سخن.

15- زرّین‌کوب، عبدالحسین (1376)؛ آشنایی با نقد ادبی. تهران: سخن.

16- سرّامی، قدمعلی (1383)؛ از رنگ گل تا رنج خار. تهران: علمی و فرهنگی.

17- سرکاراتی، بهمن (1385)؛ سایه‌های شکار‌شده. تهران: طهوری.

18- صفا، ذبیح‌الله (1387)؛ حماسه‌سرایی در ایران. تهران: امیرکبیر.

19- طباطبایی، محیط (1369)؛ فردوسی و شاه‌نامه. تهران: امیرکبیر.

20- عبادیان، محمود (1387)؛ فردوسی، سنّت و نوآوری در حماسه‌سرایی. تهران: مروارید.

21- فردوسی، ابوالقاسم (1380)؛ شاه‌نامه، کتاب صفر، تصحیح مصطفی سیفی‌کار جیحونی. اصفهان: شاه‌نامه‌پژوهی.

22- فردوسی ابوالقاسم (1388)؛ شاه‌نامه، ج1، به کوشش جلال خالقی مطلق. تهران: مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی.

23- فردوسی، ابوالقاسم (1388)؛ شاه‌نامه، ج5. به کوشش جلال خالقی مطلق. تهران: مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی.

24- فردوسی، ابوالقاسم (1388)؛ شاه‌نامه، ج8، به کوشش جلال خالقی مطلق. تهران: مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی.

25- قزوینی، محمّد (1363)؛ بیست مقالة قزوینی، به تصحیح ابراهیم پورداوود و عبّاس اقبال، ج2. تهران: دنیای کتاب.

26- مؤذّن جامی، محمّدمهدی (1388)؛ ادب پهلوانی: مطالعه‌ای در تاریخ ادب دیرینة ایرانی از زرتشت تا اشکانیان. تهران: ققنوس.

27- محبّتی، مهدی (1388)؛ از معنا تا صورت، ج1. تهران: سخن.

28- محجوب، محمّد‌جعفر (1387)؛ ادبیّات عامیانة ایران (مجموعه‌مقالات دربارة افسانه‌ها و آداب و رسوم ایران)، به کوشش حسن ذوالفقاری. تهران: چشمه.

29- مرتضوی، منوچهر (1385)؛ فردوسی و شاه‌نامه. تهران: توس.

30- معین، محمّد (1384)؛ مزدیسنا و ادب پـارسی، ج2، به کـوشش مهـدخت معـین. تهـران: دانشگـاه تهران.

31- مقدسی، مطهر بن طاهر (1386)؛ آفرینش و تاریخ. ترجمة محمّد‌رضا شفیعی کدکنی، 2ج. تهران: آگه.

32- مورنو، آنتونیو (1386)؛ یونگ، خدایان و انسان مدرن، ترجمة داریوش مهرجویی. تهران: نشر مرکز.

33- موسوی، سیّدکاظم و زارعی، فخری (1387)؛ «بررسی عنصر کشمکش در داستان سیاوش»، فصل‌نامة نقد ادبی، سال اول، شمارة 3، تهران: ص165-192.

34- مول، ژول (1376)؛ دیباچة شاه‌نامة فردوسی. تهران: شرکت سهامی کتاب‌های جیبی و امیرکبیر.

35- میزانی، فرج‌الله (ف. م. جوانشیر) (1388)؛ حماسة داد. بی‌جا: انتشارات حزب تودة ایران.

36- مینوی، مجتبی (1372)؛ فردوسی و شعر او. تهران: توس.

37- واحددوست، مهوش (1387)؛ نهادینه‌های اساطیری در شاه‌نامة فردوسی. تهران: سروش.