ابزار شناخت و ماهیت خداوند در دستگاه فکری عطار و سهروردی

فصل نامه تحقیقات تمثیلی در زبان و ادب فارسی

مقاله 5، دوره 2، شماره 5، آذر 1389، صفحه 115-138   

نویسندگان

قدرت اله طاهری^{* 1}؛ فرح خانه زر²

¹استادیار دانشگاه پیام نور تهران

²کارشناس ارشد زبان و ادبیات فارسی

چکیده

شیخ شهاب الدّین یحیی سهروردی، فیلسوف ِعارف، با حکمتی آمیخته از معرفت نظری و سلوک عملی است. در دستگاه فکری او، عناصری از تفکر ایران باستان، یونان قدیم و فرهنگ اسلامی، قابل رهگیری است. هدف اصلی او، احیای تفکّر اشراقی، از طریق بهره گیری از امتیازات سه فرهنگ فوق بود. سهروردی در دو آبشخور فکری- مکتب خسروانی و اندیشه­های اسلامی- با شیخ فریدالدّین عطّار نیشابوری در یک مسیر قرار می­گیرد. ابزار شناخت و ماهیت خداوند برای هر دو اندیشمند، مسأله­ای حیاتی است و در نظریۀ آنان، سایر معرفت­ها تحت الشعاع معرفت بنیادین مذکور قرار می­گیرد. کلید فهم حکمت اشراق سهروردی، منوط به خودشناسی و معرفت نفس است و معرفت نفس نیز در گرو معرفت حق تعالی و جهان هستی است. بر این اساس، نظام هستی­شناسی خود را منوط بر شناخت «نورها» می­داند. در مقام فکری او، خداوند، نور حقیقی و مطلق است. نور نزد عطّار نیز روح زندگی و چشمه­ی فیاض حیات و جنبش است. امری که بی او قوامی نیست؛ و هیچ بخشی از عالم هستی، خالی از نشانه‌ی آن نیست. هر دو متفکر، مانند سایر اندیشمندان شرقی، ابزارهای حسی و عقلی را برای شناخت حق، ناکافی می دانند و راه وصول به معرفت حق را از طریق کشف و شهود، اصیل‌ترین شیوه می دانند. در این مقاله، دیدگاه سهروردی و عطار به صورت سنجشی مورد بررسی قرار گرفته است.

کلیدواژه‌ها

ادبیّات عرفانی؛ معرفت حق تعالی؛ نظریّه­ اصالت نور؛ سهروردی؛ عطّارنیشابوری

مراجع

ابراهیمی دینانی،دکتر غلامحسین (1381) دفتر عقل و آیات عشق، ج دوم، چ اوّل، تهران : طرح نو.

------------ (1383) دفتر عقل و آیات عشق، ج سوم، چ اوّل، تهران : طرح­نو.

------------(1366) شعاع اندیشه و شهود در فلسفۀ سهروردی، چ دوم، تهران:حکمت.

پورنامداریان، دکترتقی (1375)، دیدار با سیمرغ، هفت مقاله در عرفان و شعر و اندیشۀ عطّار، تهران: پژوهش گاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.

تمیمی آمدی، دکتر عبد الواحد بن محمّد (1366 ش)غررالحکم و دررالکلم،چ اوّل،قم:دفتر تبلیغات اسلامی، حوزۀ علمیّه قم

رازی، نجم الدّین (1365) مرصاد العباد من المبدأ الی المعاد، تصحیح دکتر محمّد امین ریاحی، تهران: علمی و فرهنگی.

رضی، هاشم (1379) حکمت خسروانی، سیر تطبیقی فلسفه و حکمت و عرفان در ایران باستان، تهران : انتشارات بهجت.   

سهروردی، شهاب الدّین یحیی (1361) حکمة الاشراق ، ترجمه و شرح دکتر سیّد جعفر سجّادی، تهران: دانشگاه تهران.

------------  (1373) مجموعۀ مصنّفات شیخ اشراق، به کوشش هانری کربن، ج 2 و3، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.

شایگان، داریوش، هانری کربن (1371) آفاق تفکّر معنوی در اسلام ایرانی، ترجمه دکتر باقر پرهام، تهران : آگاه.

شهرزوری ، شمس الدّین محمّد (1372) شرح ﺣﮑﻤﺔ الاشراق، تصحیح و مقدّمه دکتر حسین ضیائی تربتی، تهران: مؤسّسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی (پژوهشگاه).

عطّار، محمّد بن ابراهیم (1386) مصیبت نامه، مقدّمه و تصحیح دکتر محمّدرضا شفیعی کدکنی، تهران: سخن.

----------(1387) منطق الطّیر، مقدّمه و تصحیح دکتر محمّدرضا شفیعی کدکنی، تهران: سخن.

عین القضاه، عبدالله بن محمّد (1370) تمهیدات، مقدّمه و تصحیح عفیف عسیران، تهران: منوچهری.

فروغی، محمّد علی (1379 ش) سیر حکمت در اروپا، چ سوم، تهران: نشر البرز.

کاشانی، عبدالرّزاق (1370) اصطلاحات الصوفیّه، تصحیح ابراهیم جعفر، قم: بیدار.

کربن، هانری (1369) فلسفۀ ایران و فلسفۀ تطبیقی، ترجمه سیّد جواد طباطبایی، چ اوّل، تهران: توس.

گوهرین، سیّد صادق (1367) شرح اصطلاحات تصوّف، چ اوّل ، تهران: زوّار