حسن نیت فاعل فعل زیان بار

تحقیقات حقوقی بین المللی

مقاله 6، دوره 7، شماره 24، مهر 1393، صفحه 147-195   

نویسندگان

صدیقه صمدی¹؛ سید پدرام خندانی^{* 2}

¹دانشجوی کارشناسی ارشد حقوق خصوصی.

²استادیار دانشکده حقوق دانشگاه آزاد اسلامی واحد کرج.

چکیده

چکیده
یکی از حلقه های مهم اتصال بین حقوق و اخلاق، بررسی نقش حسن نیت در حقوق است. اگرچه تاریخچه این بحث در مغرب زمین از یکصد
سال می گذرد، اما در ادبیات مکتوب حقوقی و فقهی ما بیش از چند سال نیست. عمده تلاش ها در پژوهش های داخلی و خارجی معطوف به تبیین این
موضوع در قراردادها بوده است و می توان گفت که در مورد کاربرد اصل حسن نیت در الزامهای خارج از قرارداد و به ویژه مسئولیت مدنی و بالاخص
ضمان قهری، پژوهش مستقلی صورت نگرفته است. شاید حاکمیت تفکر رایج در این باب مبنی بر عدم تاثیر قصد، علم و جهل فاعل در ضمانات،
عمده ترین دلیل این امر باشد. نشانه های حاکمیت این اندیشه را در جای جای نظریات بسیاری از حقوقدانان داخلی و خارجی که در سده اخیر گرایش
روزافزونی به معیارهای تحققی و فاصله گرفتن از موازین هنجاری و معنوی داشته اند، می توان مشاهده کرد. مساله ی اصلی این است که آیا ضمان قهری
و مسئولیت مدنی در مفهوم خاص، تنها مبتنی بر مؤلفه های عینی و خارجی اعم از ماهیت عمل و آثار مترتب بر آن است و یااین که عناصر فاعلی و
به و یژه وضعیت ذهنی، روانی و معنوی فاعل نیز در این باب نقش دارد؟ در این پژوهش با واکاوی مفهوم و حقیقت حسن نیت و نسبت آن با سوءنیت
و تحلیل مبانی آن و با جستجوی نقش و کارکرد جوهره آن در مبانی، ارکان، و عوامل رافع مسئولیت مدنی، این نتیجه حاصل شده است که تصور عدم
تاثیر حسن نیت در حوزه ی مسئولیت مدنی از پشتوانه ی تحقیقی دقیق و مستحکمی برخوردار نیست و وضعیت روانی، علمی و حتی نفسانی فاعل در
مسئولیت مدنی یا وضعیت حقوقی زیاندیده جز در موارد استثنایی که مصالح دیگر از قبیل نظم عمومی پادرمیانی می کنند، تأثیرات مهمی از نوع مانعیت
و یا رافعیت دارد و در پایان بر این تأکید شده است که در جهت حفظ نظم حقوقی، نقش قاعده حسن نیت در قبال قوانین موضوعه، نقش تکمیلی و
تفسیری خواهد بود.

کلیدواژه‌ها

مسئولیت مدنی؛ حسن نیت؛ علم؛ جهل

اصل مقاله

مقدمه

هماهنگی بین حقوق و اخلاق مورد توجه قانونگذاران دنیا بوده است. حقیقت آن است که قطع ارتباط بین

حقوق و اخلاق، چه به نفی ارتباط بین قواعد و مقررات اخلاقی و حقوقی بینجامد و چه به پذیرش دوگانگی بین

مفاهیم و ادراکات حقوقی و اخلاقی و درنتیجه به تمایز و جدایی آن ها منتهی شود، حقوق را به یک علم غیرارزشی

تبدیل خواهد کرد. گفتگو از نسبت بین حقوق و اخلاق در ساحت های حقوق خصوصی، کیفری، عمومی و بین

الملل هر یک ویژگی های خود را دارد. در حوزه حقوق خصوصی نیز ، این بحث در هر یک از تعهدات و

مسئولیت های قراردادی و قانونی از مختصات ویژه ای برخوردار است. مساله حسن نیت در مسئولیت مدنی یکی از

محورهای بحث نقش قواعد اخلاقی در حقوق خصوصی است.در واقع مساله این است که آیا قواعد مدنی در تحمیل

جبران یا تحمل خسارت هیچ تفاوتی بین یک شخص با حسن نیت و شخص با سوءنیت نمی گذارد؟ مثلاً آیا

تفاوتی بین خطاکار عمدی و با سوءنیت و خطاکار باحسن نیت از نظر میزان مسئولیت مدنی وجود ندارد؟ که در این

پژوهش مرزها، شرایط و حوزه این تأثیر و مصادیقی از آن در نظام فقهی و حقوقی و به ویژه در حوزه مسئولیت

مدنی مورد بررسی قرار می گیرد. قلمرو این بحث محدود به نقش حسن نیت درحوزه مسئولیت مدنی می باشد .

اگرچه مسئولیت مدنی در مفهوم عام شامل مسئولیت قراردادی نیز می گردد، لکن جهت محدود کردن بحث و

ارتباطی که مسئولیت قراردادی با حقوق قراردادها به ویژه در حقوق ایران دارد و به دلیل پژوهش هایی که در مورد

نقش حسن نیت در قراردادها انجام شده است، در این تحقیق به تأثیر حسن نیت در مسئولیت قراردادی یعنی آثار

نقض خیرخواهانه قرارداد، پرداخته نمی شود . این تحقیق در سه فصل نگارش شده که فصل نخست عهد ه دار

شناسایی و بحث در خصوص مفهوم حسن نیت و سوء نیت و ارتباط آن دو است و سپس در فصل دوم نقش

حسن نیت در مبانی مسئولیت مدنی در فقه و حقوق ایران و میزان تأثیر آن مورد بررسی قرار گرفته است و در فصل

پایانی نقش حسن نیت در ارکان مسئولیت مدنی و عوامل رافع آثار آن مورد بررسی قرار می گیرد.

-1 معرفی حسن نیت

در این فصل از یک سو، به بررسی مفهوم حسن نیت می پردازیم و از سوی دیگر، طبق قاعده شناخته شده ای که

لازم است مفهوم « حسن نیت » برای شناسایی دقیق مفهوم ؛« اشیا با اضداد خود شناخته می شوند » : می گوید

نیز مورد بازشناسی قرار گیرد. « سوءنیت »

-1-1 حسن نیت

در این مبحث ابتدا مفهوم لغوی حسن نیت و سپس مفهوم حقوقی آن را مورد بررسی قرار خواهیم داد.

الف) مفهوم لغوی

نیکوشدن،

مراجع

فهرست منابع

الف: منابع فارسی

کتابها

1. امامی، حسن، حقوق مدنی، ج 1، چاپ چهارم ، تهران، انتشارات دانشگاه تهران. 1355

2. جعفری لنگرودی، محمدجعفر، ترمینولوژی حقوق، چاپ هشتم، تهران، انتشارات گنج دانش. 1376

3. -------------------.، مقدمه علم حقوق، چاپ ششم، تهران، انتشارات گنج دانش. 1380

4. داراب پور، مهراب، مسئولیتهای خارج از قرارداد، چاپ اول، تهران، انتشارات مجد. 1387

5. دیلمی، احمد، حسن نیت در مسئولیت مدنی، چاپ اول، تهران، نشر میزان. 1379

6. شهابی، محمود، قواعد فقه، چاپ پنجم، تهران، انتشارات فربد. 1341

7. صفایی، حسین، درآمدی بر حقوق تطبیقی و دو نظام بزرگ معاصر، چاپ اول، تهران، نشر دادگستر. 1376

8. عمید، حسن، فرهنگ فارسی عمید، چاپ دوم، تهران، انتشارات امیرکبیر. 1379

9. کاتوزیان، ناصر، الزامهای خارج از قرارداد، 2 جلد، چاپ هشتم، تهران، انتشارات دانشگاه تهران. 1387

10 . ------، حقوق مدنی، (وقایع حقوقی)، چاپ دهم، تهران، شرکت سهامی انتشار. 1384

11 . ------، فلسفه علم حقوق، چاپ اول، تهران، شرکت سهامی انتشار. 1377

12 . -----، مقدمه علم حقوق، چاپ چهل و هشتم، تهران، شرکت سهامی انتشار. 1385

، 13 . گروه نویسندگان، تفسیری بر حقوق بینالمللی، کنوانسیون 1980 وین، ترجمه مهراب داراب پور، ج 1

چاپ اول، تهران، کتابخانه گنج دانش. 1374

14 . لطفی، اسدا...، موجبات و مسقطات ضمان قهری، چاپ اول، تهران، انتشارات مجد.

 

1379

 

15 . محقق داماد، مصطفی، قواعد فقه (بخش مدنی)، چاپ دوم، تهران، چاپخانه وزارت ارشاد اسلامی. 1366

16 . محمدی، ابوالحسن، قواعد فقه، چاپ دوم، تهران، نشر یلدا. 1374

17 . مراغی، عبدالفتاح، عناوین ضمان (اسباب و مسقطات آن) ترجمه و تحقیق محمد جواد شریعت باقری،

چاپ اول، تهران، نشر میزان. 1385

مقالات

مجله ،« مطالعه تطبیقی مفهوم و آثار حسن نیت در انعقاد، تفسیر و اجرای قراردادها » ، 18 . ابراهیمی، یحیی

.(1388) ، حقوقی بین المللی، سال 26 ، شماره 41

فصلنامه حقوق گواه، شماره ،« مفهوم اصل حسن نیت و رفتار منصفانه » ، 19 . اسکینی،ربیعا و نیازی شهرکی، رضا

.( 10 ، (پاییز 1386

پایان نامۀ دوره دکتری حقوق خصوصی، ،« حسن نیت در قراردادها در حقوق ایران و فرانسه » ، 20 . انصاری، علی

. دانشکده حقوق دانشگاه شهید بهشتی، خرداد 1384

حسن نیت در قراردادهای بین المللی؛ قاعده ای فراگیر یا » ، 21 . جعفرزاده، میرقاسم و سیمایی صراف، حسین

.( مجله تحقیقات حقوقی دانشگاه شهید بهشتی، شماره 41 ، (بهار و تابستان 1384 ،« حکمی استثنایی

فصلنامه دیدگاه های حقوق دانشکدة قضاوت ،« قابلیت پیش بینی ضرر در مسئولیت مدنی » ،... 22 . فهیمی، عزیزا

.( و خدمات اداری، شماره 34 و 35 ، (بهار و تابستان 1384

مجله حقوق تطبیقی، شماره 1، (بهار و ،« اصل حسن نیت در حقوق ایران با مطالعه تطبیقی » ، 23 . محسنی، حسن

.( تابستان 1385

.( ماهنامه دادرسی، سال اول، ش 4،(شهریور و مهرماه 1376 ،« قاعده لاضرر » ، 24 . مرعشی نجفی، شهاب الدین

ب) منابع عربی

25 . حسینی مراغی، عبدالفتاح، 1425 ، العناوین، ج 2، الطبعه الثانی، قم، مؤسسۀ النشرالاسلامی. 1425

26 . حلی، حسن بن یوسف بن مطهر (علامه)، 1408 ، شرائع الاسلام، ج 2، الطبعه الثالثه، تهران، انتشارات

استقلال. 1408

27 . شهید ثانی، 1341 ، مسالک الافهام، چاپ پنجم، تهران، انتشارات فربد. 1341

28 . شیخ طوسی، محمد بن حسن، التبیان فی تفسیرالقرآن، ج 5، نجف، مطبعه النجف، بی تا.

29 . فاضل لنکرانی، شیخ محمد، 1416 ، القواعد الفقهیه، ج 1، چاپ اول، قم، مطبعۀ المهر. 1416

30 . طبرسی، 1408 ، مجمع البیان فی تفسیرالقرآن، ج 3، چاپ دوم، بیروت، دارالمعرفه. 1408

31 . موسوی بجنوردی، حسن، 1419 ، القواعد الفقهیه، تحقیق مهدی مهریزی و محمد حسین درایتی، قم،

نشرالهادی. 1419