بازخوانی مفهوم ربا در قرآن کریم بر پایۀ روش معناشناسی ساخت‌گرا

مطالعات تاریخی قرآن و حدیث

مقاله 6، دوره 21، شماره 58، اسفند 1394، صفحه 135-164   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

نویسندگان

محمد حسن شیرزاد^* ؛ محمد حسین شیرزاد

دانشجوی دکتری علوم قرآن و حدیث دانشگاه امام صادق (ع).

چکیده

در طول تاریخِ جهان اسلام، بحثهای فراوانی پیرامون مفهوم «ربا» میان طیفهای گوناگونی از اندیشمندان ـ از جمله مفسران، فقها، و اخیرا اقتصاددانان ـ دنبال شده، و بااینحال، تلاش چندانی به منظور بازنمودن تصویری واضح از ربای رایج در جامعۀ عصر نزول با تکیه بر شواهد تاریخی صورت نگرفته است. مطالعه در این باب می‏تواند بستری مساعد برای فهم صحیح موضوع حکم فقهی «ربا» فراهم آورد. در مطالعۀ پیش رو برای نخستین بار این مفهوم با بهره‏گیری از دانش معناشناسی، و رویکرد معناشناسی ساخت‌گرا کاویده می‌شود. فرضیۀ بنیادین این مطالعه آن است که در قرآن کریم از دو گونه ربای متفاوت ـ و نه یک گونه ربا ـ سخن رفته است که با یکدیگر تفاوت بسیار دارند. آن گونه از ربا که بر پایۀ دهش از روی میل و خواست درونی شکل گرفته، تحریم نشده، و به‌عکس، نوع دوم که گرفتنی از روی قهر و غلبه است، افزون بر آن که تحریم گردیده، نوعی اعلان جنگ با خدا و رسول او تلقی شده است.

کلیدواژه‌ها

حکم فقهی ربا؛ تاریخ انگارۀ ربا؛ تاریخ داد و ستد؛ سیرۀ نبوی؛ انسان‌شناسی اقتصادی فرهنگ عصر نزول؛ رسم مصحف عثمانی؛ قواعد ارتوگرافی عربی قرآن