بازتاب تمثیلی و لفظی اسمای الهی در آثار عطار

فصل نامه تحقیقات تمثیلی در زبان و ادب فارسی

مقاله 6، دوره 8، شماره 27، اردیبهشت 1395، صفحه 101-118   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

نویسندگان

مسلم مصطفوی^{* 1}؛ علی محمد مؤذّنی²

¹دانشجوی دکتری زبان و ادبیّات فارسی دانشگاه آزاد اسلامی، واحد کرج - ایران

²استاد گروه زبان و ادبیّات فارسی دانشگاه تهران - ایران

چکیده

بازتاب تمثیلی و لفظی اسمای الهی در آثار شیخ فریدالدّین عطّار نیشابوری، به ویژه در مثنویّاتش؛ اهمّیت فراوان و جایگاه والایی دارد. پی بردن به چگونگی کاربرد اسمای الهی در آثار این شاعرِ عارف؛ مستلزم آگاهی از نظر وی درباره‌ی توقیفی بودن اسما و صفات خداوند است. مقاله‌ی حاضر، ابتدا دیدگاه عطّار را در این مورد مشخّص ساخته؛ با استناد به داده‌های تحقیق نتیجه می‌گیرد که وی معتقد به عدم توقیفی بودن آن‌هاست. سپس به بررسی چگونگی بازتاب برخی از اسمای خداوند از لحاظ لفظی، حقیقی و تمثیلی؛ به همراه شواهد مثال از آثار عرفانی و تعلیمی وی می‌پردازد و آن­ها را از جنبه­های مختلف شکلی و ماهوی مورد بررسی قرار می­دهد. با دقّت در منظومه­های تعلیمی و داستان‌های تمثیلی و رمزی عطّار، معلوم می­شود که مشرب عرفانی وی «وحدت وجودی» است، لذا تطابق کامل و یگانگی حقیقی بین صفات و ذات خداوند، در آثار وی کاملاً مشهوداست. همین ویژگی، آثار عطّار را منشور اسمای الهی قرار داده که اغلب آن­ها را به کمک تمثیل‌های کوتاه و به گونه‌ی رمز و اشاره بیان کرده است.

کلیدواژه‌ها

آثار عطّار؛ اسمای الهی؛ تمثیلی و لفظی

مراجع

قرآن کریم

1. اسفراینی، عبدالرّحمن (۱۳۵۸)، کاشف الأسرار، به اهتمام هرمان لَندُلت، تهران: مؤسّسه­ی مک گیل
2. جامی، عبدالرّحمان (۱۳۷۰)، نفحات الأنس، تصحیح محمود عابدی، تهران: اطلاعات
3. جرجانی، میرسیّدشریف، علی بن محمد (۱۳۷۷)، تعریفات فرهنگ اصطلاحات معارف اسلامی، ترجمه‌ی حسن سیدعرب وسیمانوربخش، تهران: نشر و پژوهش فرزان
4. دهخدا، علی اکبر (۱۳۷۰)، امثال وحکم، تهران: امیرکبیر، چ هفتم.
5. سجادی، سیدجعفر (۱۳۷۰)، فرهنگ لغات و اصطلاحات و تعبیرات عرفانی، تهران: طهوری
6. سنایی غزنوی، ابوالمجدمجدودبن آدم (۱۳۸۸)، دیوان حکیم سنایی براساس معتبرترین نسخه‌ها، بدیع الزّمان فروزانفر، به اهتمام پرویزبابایی: تهران: نگاه، چ سوّم
7. شامیان ساروکلایی، اکبر (۱۳۹۲)، آینه‌ی معنی (تمثیل دربلاغت فارسی و عربی)، تهران: علمی وفرهنگی
8. شجاعی، محمد (۱۳۸۳)، اسماءحسنی، تهران: سروش
9. شفیعی کدکنی، محمدرضا (۱۳۷۰)، صورخیال در شعر فارسی، تهران: آگاه، چ چهارم
10. شهاب الدّین ابوالقاسم ابن ابی المظفّرمنصورالسّمعانی، احمد (۱۳۶۸)، رَوحُ الأرواحِ فِی شَرحِ أسماءِالمَلِکِ الْفَتّاح، به تصحیح وتوضیح نجیب مایل هروی، تهران: علمی وفرهنگی
11. عطّارنیشابوری، فریدالدّین محمّد بن ابراهیم (۱۳۸۶)، اسرارنامه، مقدّمه و تصحیح و تعلیقات محمد رضا شفیعی کدکنی، تهران: سخن، چ دوم.
12. ______ (۱۳۷۰)، تذکرة الاولیا، به کوشش نیکلسن، مقدمه‌ی مرحوم قزوینی، تهران: صفی علیشاه
13. ______ (۱۳۸۶)، مختارنامه، مقدمه وتصحیح وتعلیقات محمّدرضاشفیعی کدکنی: تهران: سخن، چ سوم
14. ______ (۱۳۷۱)، منطق الطّیر، به اهتمام وتصحیح سیدصادق گوهرین، تهران: علمی و فرهنگی، چ هشتم
15. ______ (۱۳۷۱)، هیلاج نامه، باتصحیح احمدخوشنویس، تهران: کتابخانه‌ی سنایی. چ دوم.
16. فروزانفر، بدیع الزّمان (۱۳۶۲)، مآخذ قصص و تمثیلات مثنوی، تهران: امیرکبیر، چ سوم
17. فیضی زاده، طه (۱۳۶۵)، درباره‌ی داستان عارفانه‌ی شیخ صنعان، تبریز: تابش
18. کاشانی، عبدالرّزاق (۱۳۷۶)، اصطلاحات الصّوفیه، ترجمه‌ی محمّد علی مودودلاری، به کوشش گل باباسعیدی، تهران: سوره
19. محقّق، مهدی (۱۳۶۲)، لسان التّنزیل، تهران: علمی و فرهنگی، چ دوم