بررسی مکاشفات عرفانی عطار در غزلیات، بر اساس نظریة ویلیام جیمز

ادبیات عرفانی و اسطوره شناختی

مقاله 1، دوره 12، شماره 43، شهریور 1395، صفحه 11-41   

نوع مقاله: علمی پژوهشی

نویسندگان

همایون جمشیدیان^{* 1}؛ لیلا نوروزپور¹؛ مطهره چوبینه²

¹استادیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه گلستان

²دانشجوی کارشناسی ارشد زبان و ادبیات فارسی دانشگاه گلستان

چکیده

ویلیام جیمز تجربه‌های عرفانی را دارای چهار ویژگی می‌داند: توصیف‌ناپذیری، کیفیت معرفتی، زودگذری و حالت انفعالی و معتقد است آثاری که مبتنی بر تجربه‌های عرفانی هستند کمابیش این ویژگی‌ها در آنها مشاهده می‌شود. در این پژوهش، آن دسته از غزلیات عطار که حاکی از تجربه عرفانی بودند، استخراج و با توجه به این چهار ویژگی دسته‌بندی و تحلیل شدند.نگارندگان به اقتضای شعرهای عرفانی عطار، تقسیم‌بندی‌های دیگری، از جمله تصورات ناهمگون از مشهود و گم شدن صاحب مکاشفه نیز یافته‌اند. نتایج پژوهش نشان می‌دهد که نشانه‌هایی از چهار ویژگی مدعای جیمز و تقسیم‌بندی‌های نگارندگان، در شعر عطار دیده می‌شود؛ امر قدسی که راویِ تجربة عرفانی در مکاشفه با آن مواجه می‌شود، قابل وصف نیست؛ هرکس او را به گونه‌ای درک می‌کند؛ صاحب مکاشفه در جریان کشف و شهود و حتی پس از آن، خود را گم می‌کند؛ صاحب مکاشفه پس از مواجهه با امر قدسی مدعی می‌شود خود را بیش از پیش می‌شناسد؛ گاه مدعی می‌شود که به ادراک و معرفتی از جهان پیرامون دست یافته است؛ گزارش‌هایی که از این معرفت ارائه شده است، مانند ارتباط جزء با کل و اینکه جزء حاوی تمام کل است، با موضوعات مطرح در هولوگرافی شباهت‌های بسیاری دارد. صاحب مکاشفه به شیوه‌های مختلف از زودگذری مواجهه با امر قدسی نالان است. عارف در رویارویی با امر قدسی منفعل است و گاه بی‌چون و چرا خود را در برابر آن وامی‌نهد.

کلیدواژه‌ها

تجربة دینی؛ غزلیات عطار؛ ویلیام جیمز

مراجع

قرآن کریم. ترجمة محمد مهدی فولادوند. چ اول. قم: دارالقرآن الکریم.

ابن عربی. 1911. الفتوحات المکیه. قاهره.

استیس، و.ت. 1375. عرفان و فلسفه. ترجمة بهاءالدین خرمشاهی. چ چهارم. تهران:سروش.

پترسون، مایکل. و همکاران. 1389. عقل واعتقاد دینی، درآمدی بر فلسفه دین. ترجمة احمد نراقی و ابراهیم سلطانی. چ سوم. تهران: طرح نو.

پناهی، مهین و زهرا حاج‌حسینی. 1392. «مضامین قلندرانه در غزلیات عطار»، پژوهشنامۀ ادب غنایی، س یازدهم، ش 21، 49- 64.

پورنامداریان، تقی.1392.«حافظ و خلاف عادت در صورت و معنی غزل»، بخارا، س هفدهم، 15- 33.

ـــــــــــــــــ . 1386. دیدار با سیمرغ. چ اول. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.

تالبوت، مایکل.1387.جهان هولوگرافیک. ترجمة داریوش مهرجویی. چ هفتم. تهران: هرمس.

ـــــــــــــ . 1391. عرفان و فیزیک جدید. ترجمة محسن فرشاد. چ اول. تهران: علمی.

جرجانی، میرسیدشریف.1377. تعریفات. ترجمة حسن سید عرب، سیما نوربخش. چ اول. تهران: فرزان.

جمشیدیان، همایون. 1385. «دریای غرق در نهنگ»، فصلنامۀ علمی پژوهشی علوم انسانی، س پانزدهم، ش 56و 57.19- 33.

جیمز، ویلیام. 1367. دین و روان. ترجمۀ مهدی قائنی. چ دوم. قم: دارالفکر.

ـــــــــــ. 1391. تنوع تجربه دینی. ترجمه حسین کیانی. چ اول. تهران: حکمت.

چیتیک، ویلیام. 1384. عوالم خیال ابن عربی. ترجمه قاسم کاکایی. چ اول. تهران: هرمس.

ـــــــــــ. 1390. طریق عرفانی معرفت از دیدگاه ابن عربی. ترجمة مهدی نجفی افرا. چ دوم. تهران: جامی.

ریتر، هلموت.1379. دریای جان. ترجمۀ مهرآفاق بایبوردی. ج2. چ اول. تهران: الهدی.

سلطانی، منظر و سعید پورعظیمی. 1392. «بیان‌ناپذیری تجربه عرفانی با نظر به آرای مولانا درباب صورت و معنا»، فصلنامة ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب، س 10، ش 34.

عطار نیشابوری،فریدالدین محمد. 1362. دیوان غزلیات. به اهتمام وتصحیح تقی تفضلی. چ سوم. تهران. علمی و فرهنگی.

ــــــــــــــــــــــــــــــــ .1387.منطق‌الطیر. به‌تصحیح محمدرضا شفیعی‌کدکنی. چ چهارم. تهران: سخن.

غزالی، احمد.1370. مجموعه آثار فارسی. به اهتمام احمد مجاهد. چ دوم. تهران: دانشگاه تهران.

قائمی‌نیا، علیرضا. 1384. «نردبان تجارب عرفانی»، کتاب نقد، ش 35.

کاپرا، فریتیوف. 1385. تائوی فیزیک. ترجمه حبیب الله دادفرما. چ پنجم. تهران: کیهان.

کاشانی، عزالدین محمود. 1372. مصباح الهدایه. به تصحیح جلال الدین همایی. چ چهارم. تهران: هما.

کربن، هانری. 1384. تخیل خلاق در عرفان ابن عربی. ترجمة انشاءالله رحمتی. چ اول. تهران: جامی.

ـــــــــــــــ. 1387. ارض ملکوت. ترجمۀ سید ضیاءالدین دهشیری. چ اول. تهران: طهوری.

گروف، استانیسلاو. 1390. ذهن هولوتراپیک. ترجمة محمد گذرآبادی. چ سوم. تهران:هرمس.

هجویری، علی بن عثمان.1384. کشف المحجوب. به تصحیح محمود عابدی. چ اول. تهران: سروش.

وولف،دیوید ام. ۱۳۸۶. روانشناسی دین. ترجمه محمد دهقانی. چ اول. تهران: رشد.

 

English Sources

Alston, William P. 1996; “ Religious Experiences As perception Of God, “ in Philosophy OfReligion, New York, Oxford.

 

References

The holy Quran. Tr. by Mohammad Mehdi Foulādvand. 1^st ed. Ghom: Dārol-Ghorān-ol-karim.

Alston, William P. (1996/1375SH). Religious Experiences As perception of God. In Philosophy of Religion. New York. Oxford.

'Attār Neishābouri, Farid-oddin Mohammad. (2004/1383SH). Mantegh-ottayr. Ed. by Mohammad Rezā Shafiꞌi Kadkani. 4^th ed. Tehrān: Sokhan.

'Attār Neishābouri‚ Farid-oddin Mohammad. (1983/1362SH). Tazkerat-ol-owliyā'. Ed. by Taghi Tafazzoli. 3^rd ed. Tehrān: 'Elmi o Farhangi.

Capra, Frityof. (2006/1385SH). Tā'o-ye fizik (The Tao of physics). Tr. by Habib-ollāh Dād-farmā. 5th ed. Tehrān: Keihān

Chittick, William. (2005/1384SH). 'Avālem-e Khiāl-e ibn 'Arabi (Imaginal worlds: Ibn al-Arabi and the problem of religious diversity). Tr. by Ghāsem Kākāei. 1^st ed. Tehrān: Hermes. 

Chittick, William. (2011/1390SH). Tarigh-e 'erfāni-ye ma'refat az didgāh-e ebn-e 'Arabi (The Sufi Path of Knowledge: Ibn Al-Arabi's Metaphysics of Imagination). Tr. by Mehdi Najafi Afrā. 2^nd ed. Tehrān: Jāmi.

Corbin, Henri. (2005/1384SH). Takhayyol-e khallāgh dar 'erfān-e ibn-e 'Arabi (Creative imagination in the Sufism of Ibn Arabi). Tr. by Enshā-'allāh Rahmati. 1^st ed. Tehrān: Jāmi.

Corbin, Henri. (2008/1387SH). Arz-e malakout (Terre celeste et corps de resurrection de l'Iran Mazdeen a l'Iran shi'ite). Tr. by Seyyed Ziyā'-eddin Dehshiri. 1^st ed. Tehrān: Tahouri.

'Ezz-oddin Kāshāni, Mahmoud ibn Ali. (1993/1372SH). Mesbāh-ol-hedāyah. Ed. by Jalāl-oddin Homāei. 4^th ed. Tehrān: Homā.

Ghā'emi-niyā, 'Ali Rezā. (2005/1384SH). "nardebān-e tajārob-e 'erfāni". Ketāb-e Naghd. No. 35.

Ghazzāli, Ahmad. (1991/1370SH). Majmou'eh-ye āsār-e fārsi. With the effort of Ahmad Mojāhed. 2^nd ed. Tehrān: University of Tehrān.

 Grof, Stanislav. (2011/1390SH). Zehn-e holoterāpik (The Holotropic Mind: The Three Levels of Human Consciousness and How They Shape Our Lives). Tr. by Mohammad Gozar-ābādi. 3rd ed. Tehrān: Hermes.

Hojviri, 'Ali ibn 'Osmān. (2005/1384H). Kashf-ol-mahjoub. Ed. by Mahmoud 'Ābedi. 1^st ed. Tehrān: Soroush.

Ibn-e 'Arabi, Mohi-eddin. (1911). Al-fotouhāt-ol-makkiyah. Cairo.

James, William. (1988/1367SH). Din o ravān (The varieties of religious experience: a study in human native). Tr. by Mehdi Ghā'eni. 2nd ed. Ghom: Dvr-ol-fekr.

James, William. (2012/1391SH). Tanavvo'-e tajrobeh dini (The varieties of religious experience). Tr. by Hossein Kiāni. 1st ed. Tehrān: Hekmat.

Jamshidiyān, Homāyoyn. (2006/1385SH)."daryā-ye qargh dar nahang". The Quartely Journal of Humanity Sciences. Year 15. 19- 33. No. 56 and 57.

Jorjāni, Mir Seyyed-sharif. (1998/1377SH). Ta'rifāt. Tr. by Hasan Seyyed-'arab and Simā Nour-bakhsh. 1^st ed. Tehrān: Farzān.

Panāhi, Mahin and Zahrā Hāj-Hosseini. (2013/1392SH)."mazāmin-e ghalandarāneh dar qazaliyāt-e 'Attār". Pazhouhesh-nāmeh-ye Adab-e Qanāei. Year 11. No. 21. Pp. 49-64.

Peterson, Michael and et. al. (2010/1389SH). 'Aghl o e'teghād-e dini, darāmadi bar falsafeh din (Reason and religion belief). Tr. by Ahmad Narāghi and Ebrāhim Soltāni. 3^rd ed. Tehrān: Tarh-e Now.

Pournāmdāriyān, Taghi. (2007/1386SH). Didār bā simorq. 1^st ed. Tehrān: Pazhouheshgāh-e 'Oloum-e Ensāni o Motāle'āt-e Farhangi.

Pournāmdāriyān, Taghi. (2013/1392SH). "Hāfez va khalāf-e 'ādat dar sourat o ma'ni-e qazal". Bokhārā. Year 17. Pp. 15-33.

Ritter, Helmut. (2000/1379SH). Daryā-ye jān (Das meer der seele: mensch, welt und gott in den geschichten des Fariduddin Attar). Tr. by Mehr Āfāgh Bāibordi. Vol. 2. 2^nd ed. Tehrān: Al-hoda.

Soltāni, Manzar and Sa'eid Pour-'azimi. (2013/1392SH). "bayān-nāpaziri-ye tajrobeh 'erfāni bā nazar be ārā-ye Mowlānā dar bāb-e sourat o ma'nā". Azād University Quarterly Journal of Mytho-mystic Literature. Year 10. No. 34.

Stace, Walter Trance. (1996/1375SH). 'Erfān o falsafeh (Mysticism and Philosophy). Tr. by Bahā'-eddin Khorramshāhi. 4^th ed. Tehrān: Soroush.

Talbot, Michael. (2008/1387SH). Jahān-e hologerāfik (The holographic universe). Tr. by Dāryoush Mehr-jouei. 7^th ed. Tehrān: Hermes.

Talbot, Michael. (2012/1391SH). 'Erfān o fizik-e jadid (The new physics and Mysticism). Tr. by Mohsen Farshād. 1st ed. Tehrān: 'Elmi.

Wulff, David M. (2007/1386SH) Ravānshenāsi-ye Din (The psychology of religion). Tr. by Dr. Mohammad Dehghāni.  1^st ed. Tehrān: Roshd.