تحلیل توتم خرس در ایران باستان

ادبیات عرفانی و اسطوره شناختی

مقاله 5، دوره 12، شماره 43، شهریور 1395، صفحه 153-183   

نوع مقاله: علمی پژوهشی

نویسندگان

غلامرضا سالمیان^{* 1}؛ خلیل کهریزی²

¹دانشیار زبان و ادبیّات فارسی دانشگاه رازی

²دانشجوی دکتری زبان و ادبیّات فارسی دانشگاه رازی

چکیده

توتمیسم که اعتقاد به تقدّس حیوان یا گاه گیاهی خاص است، یکی از باورهای اقوام ابتدایی است که می‌توان رگه‌هایی از آن را در بین ایرانیان نیز یافت. در این میان یکی از منابع کهن و معتبر ایرانی که می‌توان با کمک آن اطّلاعات بسیاری دربارة فرهنگ، دین، آداب و رسوم، اعتقادات، باورها و بسیاری از ویژگی‌های دیگر ایرانیان و سایر اقوام در آن یافت، شاهنامۀ فردوسی است. برای به دست آوردن این اطّلاعات باید پوسته و روساخت شاهنامه را شکافت و ژرفای آن را کاوید و بازنمود. ما در این جستار، پس از بررسی ریشه‌شناسانۀ نام آرش، تیرانداز معروف ایرانی و پیشنهاد معنای خرس برای این نام و همچنین با بررسی نژاد کسانی که در شاهنامه نام آنها آرش است، پی بردیم که این نام در اصل پارتی است و بخش دوم واژۀ سیاوش نیز با آن در ارتباط است. سپس برپایۀ نظریّات اسمی در توتمیسم به این انگاره رسیدیم که خرسمی‌توانسته است توتم پارت‌ها باشد و ریشۀ پنداشتنخرس در بندهش به عنوان یکی از بیست و پنج گونۀ مردمان را باید در این باور پارتی جست‌وجو کرد.

کلیدواژه‌ها

شاهنامه؛ توتم؛ خرس؛ آرش؛ پارت

مراجع

آموزگار، ژاله.1387. «سخنی کوتاه دربارۀ اوستا و مطالب آن»،مجموعه مقالات زبان، فرهنگ و اسطوره. چ دوم. تهران: معین.

اکبری مفاخر، آرش. 1384. روان انسانی در حماسه‌های ایرانی. چ اوّل. تهران: ترفند.

بهار، ملک الشّعراء. 1379.فردوسی‌نامه. به کوشش محمد گلبن. چ اوّل. تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.

بهار، مهرداد. 1375. پژوهشی در اساطیر ایران. چ اوّل. تهران: آگاه.

ــــــــــ . 1376.جستاری چند در فرهنگ ایران. چ سوم. تهران: فکرروز.

ــــــــــ.1390.از اسطوره تا تاریخ. چ هفتم. تهران: چشمه.

بیرونی، ابوریحان. 1389. آثارالباقیه. ترجمۀ اکبر داناسرشت. چاپ ششم. تهران: امیرکبیر.

پورداوود، ابراهیم. 1380.فرهنگ ایران باستان. چ اوّل. تهران: اساطیر.

ــــــــــــــ.. 1386. خرده اوستا. چ دوم. تهران: اساطیر.

پیرنیا، حسن. 1382. تاریخ ایران. جلد اوّل. چ دوم. تهران: بهزاد.

تبریزی، محمدحسین بن خلف. 1362. برهان قاطع. به اهتمام محمّد معین. چ پنجم. تهران: امیرکبیر.

تفضّلی، احمد. 1376.تاریخ ادبیّات ایران پیش از اسلام. به کوشش ژاله آموزگار. چ اوّل. تهران: سخن.

تفضّلی، احمد و ویلیام هنوی. 1381.«آرش کمان‌گیر»، ترجمۀ حبیب برجیان، نامۀ پارسی، ش 26، صص 50-43.

توسّل‌پناهی، فاطمه. 1391. توتم و تابو در شاهنامه با نگاهی به یادگار زریران و کارنامه اردشیر بابکان. تهران: ثالث.

جنیدی، فریدون. 1358. زندگی و مهاجرت نژاد آریا. چ نخست. تهران: نقش جهان.

جهانگیری، علی. 1369. فرهنگ نام‌های شاهنامه. چ اوّل. تهران: برگ.

حیدری، زهرا. 1383. «توتم ایمان به حافظ و نگهبان»، کتاب ماه هنر، ش 75 و 76، صص 144-138.

خالقی مطلق، جلال. 1389. یادداشت‌های شاهنامه. بخش اوّل. چ اوّل. تهران: مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی.

ـــــــــــــــــ.1388. «دربارۀ لقب بهرام، سردار مشهور ساسانی»، سخن‌های دیرینه، به کوشش علی دهباشی. چ سوم. تهران: افکار.

دیاکونوف، م.م.1344. اشکانیان. ترجمۀ کریم کشاورز. تهران: انجمن فرهنگ ایران باستان.

زندیّه، معصومه. 1383. ریشه‌یابی توتم در شاهنامۀ فردوسی و گرشاسب‌نامۀ اسدی و مقایسۀ آن با ایلیاد و اودیسۀ هومر. پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد رشتۀ زبان و ادبیّات فارسی. به راهنمایی مهدی شریفیان. همدان: دانشگاه بوعلی سینا.

شمیسا، سیروس. 1387. فرهنگ اشارات، چ اول، ویراست دوم. تهران: میترا.

شهیدی مازندرانی، حسین. 1377.فرهنگ شاهنامه. چ نخست. تهران: نشر بلخ.

صالحی، کوروش.1388. در سراشیب سقوط. چ اوّل. مشهد: مؤسسه فرهنگی انتشاراتی ایران آزاد.

صفا، ذبیح اللّه. 1387.حماسه سرایی در ایران. چ هشتم. تهران: امیرکبیر.

فخرالدّین‌اسعد گرگانی. 1381. ویس و رامین، با مقدّمه و تصحیح و تحشیۀ محمّد روشن. چ دوم. تهران: صدای معاصر.

فردوسی، ابوالقاسم.1389. شاهنامه. به کوشش جلال خالقی مطلق. چ دوم. تهران: مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی.

فرنبع دادگی. 1385.بندهش. گزارش مهرداد بهار. چ سوم. تهران: توس.

فروید، زیگموند. بی‌تا.توتم و تابو. ترجمۀ ایرج پورباقر. بی‌جا: مؤسّسۀ انتشارات آسیا.

فریزر، جیمز جرج. 1388. شاخۀ زرین.ترجمۀ کاظم فیروزمند. چ ششم. تهران: آگاه.

قائمی، فرزاد و مه‌دخت پورخالقی چترودی. 1388. «نقش زبان‌شناسی تاریخی در کشف معانی رمزی و تحلیل محتوایی اسطوره»، کاوش‌نامۀ زبان و ادبیّات فارسی. ش 19.

کزّازی، میرجلال الدّین. 1385. نامۀ باستان. ویرایش و گزارش شاهنامۀ فردوسی. تهران: سمت.

ـــــــــــــــــــ. و کبری فرقدانی. 1386. «توتم در داستان‌های شاهنامه»، مجلّۀزبان و ادب. ش 34، صص 113-85.

ــــــــــــــــــ.1389. گزارش دشواری‌های دیوان خاقانی، چ ششم. تهران: مرکز.

کوورجی کویاجی، جهانگیر. 1371. پژوهش‌هایی در شاهنامه. گزارش و ویرایش جلیل دوستخواه. چ اوّل. اصفهان: زنده­رود.

کیا، خجسته.1388. آفرین سیاوش. چ اوّل. تهران: مرکز.

کیا، صادق. 1390. واژه‌نامۀ شصت و هفت گویش ایرانی. چ اوّل. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.

گیرشمن، رومن. 1390.ایران از آغاز تا اسلام. ترجمۀ محمّد معین. چ سوم. تهران: نگاه.

لوزینسکی، بوهدان فیلیپ.1380. خاستگاه پارت‌ها. ترجمۀ رقیه بهزادی. چ اوّل. تهران: پژوهنده.

مؤذّن جامی، محمّدمهدی. 1388.ادب پهلوانی. چ اوّل. تهران: ققنوس.

مشکور، محمّدجواد. 1378. «جستجوی نام‌های پادشاهان اشکانی در شاهنامه و پهلوان‌نامه‌های کهن»،مجموعه مقالات نامۀ باستان. به اهتمام سعید میرمحمّدصادق و نادره جلالی. چ اوّل. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.

معظّمی، مهناز. 1378.«دنیای حیوانات در ایران باستان»،ایران‌نامه. ش 66، صص 260-253.

نولدکه، تئودور. 1369.حماسه ملی ایران ترجمة بزرگ علوی. تهران: سپهر.

واحددوست، مهوش. 1379.نهادینه‌های اساطیری در شاهنامۀ فردوسی. چ اوّل. تهران: سروش.

ورستندیگ، آندره. 1387. تاریخ امپراطوری پارت. ترجمۀ علی اقبالی. چ اوّل. تهران: نشر علی.

یارشاطر، احسان. 1363. «چرا در شاهنامه از پادشاهان ماد و هخامنشی ذکری نیست»، ایراننامه. ش10، صص 213-181.

یشت‌ها. 1377. به کوشش ابراهیم پور داوود. چ اول. تهران: اساطیر.

 

English Sources

Nourai Ali. n.d.An Etymological Dictionary of Persian English and Other Indo European  Languages.

Pokorny J.1959. Indogermanisches Etymologisches Worterbuch I-II Bern-Stut tgrat

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

References

Āmouzgār, Zhāleh. (2008/1387SH). sokhani koutāh darbāreh-ye avestā va matāleb-e ān. Majmou'eh maghālāt-e zabān, farhang va ostoureh. 2^nd ed. Tehrān: Mo'in.

Akbari, Mafākher. (2005/1384SH). Ravān-e ensāni dar hamāseh-hā-ye Irāni. 1^st ed. Tehrān: Tarfand.

Bahār, Malek-osho'arā. (2000/1379SH). Ferdowsi-nāmeh. With the effort of Mohammad Golbon. 1^st ed. Tehrān: Vezārat-e Farhang 0 Ershād-e Eslāmi.

Bahār, Mehrdād. (1996/1375SH). Pazhouheshi dar Asātir-e Iran. 1^st ed. Tehrān: Āgāh.

Bahār, Mehrdād. (1997/ 1376H). Jostāri chand dar Farhang-e Iran. 3^rd ed.  Tehrān: Fekr-e Rouz.

Bahār, Mehrdād. (1998/1377SH). Az ostoureh tā tārikh. 7^th ed.  Tehrān: Cheshmeh.

Birouni, Abou-Reihān. (2010/1389SH). Āsār-ol-bāghiyah. Tr. by Akbar Dānā-seresht. ^6th ed. Tehrān: Amirkabir.

Coyajee, J. C. (1992/1371SH). Pazhouhesh-hā-ei dar shāhnāmeh. Reported and edited by Jalil Doust-khāh. 1^st ed. Isfahān: Zendeh_roud.

Dādegi, Faranbaq. (2006/1385H). Bondahesh. Reported by Mehrdād Bahār. 3^rd ed. Tehrān: Tous.

Diakonov, Mikhail Mikhailovich. (1965/1344SH). Ashkāniyān (Parthian). Tr. by Karim Keshāvarz. Tehrān: Anjoman-e Farhang-e Irān-e Bāstān.

Ferdowsi. Abol-ghāsem. (2010/1389H). Shāhnāmeh. With the effort of Jalāl Khāleghi Motlagh. 2^nd ed. Tehrān: The great Islamic Encyclopedia Center.

Frazer, James George. (2009/1388SH). Shākheh-ye zarrin. Tr. by Kāzem Firouzmand. 6^th ed. Tehrān: Āgāh.

Freud, Sigmund. (n.d.). Totem va tābou (Totem and tabou). Tr. by Iraj Pour- bāgher. n.p: Mo'asseseh-ye Enteshārāt-e Āsiyā.

Ghā'emi, Farzād and Mah-dokht Pour-khāleghi Chatroudi. (2009/1388SH). " naghsh-e zabān-shenāsi-ye tārikhi dar kashf-e ma'āni-ye ramzi va tahlil-e mohtavāei-ye ostoureh". Kāvosh-nāmeh-ye zabān o Adabiyāt-e Fārsi. No. 19.

Ghrishman, Roman. (2011/1390SH). Iran az āghāz tā Islam (Iran Des Origines Al Islam). Tr. by Mohammad Mo'in. 3^rd ed. Tehrān: Negāh.

Gorgāni, Fakhr-oddin As'ad. (2002/1381SH). Veis o Rāmin. Edition and introduction: Mohammad Rowshan. 2^nd ed. Tehrān: Sedā-ye Mo'āser.

Heidari, Zahrā. (2004/1383SH). "totem imān behāfez o neghbān. Ketāb-e Māh-e Honar. No. 75 & 76. Pp. 138-144.

Jahāngiri, 'Ali. (1990/1369SH). Farhang-e nām-hā-ye Shāhnāmeh. 1^st ed. Tehrān: Barg.

Joneidi, Fereidoun. (1979/1358SH). Zendegi va mohājerat-e nezhād-e āriyā. 1^st ed. Tehrān: Naghsh-e Jahān.

Kazzāzi, Mirjalal-oddin and Kobrā Farghadvni. (2007/1386SH). "totem dar dāstān-hā-ye shāhnāmeh". Majalleh-ye Zabān o Adab. No. 34. Pp. 85-113.

Kazzāzi, Mirjalal-oddin. (2006/1385SH). Nāmeh-ye bāstān. An edition and report of Shāhnāmeh-ye Ferdowsi.  Tehrān: SAMT.

Kazzāzi, Mirjalāl-oddin. (2010/1389SH). Gozāresh-e doshvāri-hā-ye Divān-e Khāghāni. 6^th ed. Tehrān: Markaz.

Khāleghi Motlagh, Jalāl. (2009/1388SH). "darbāreh-ye laghab-e Bahrām, sardār-e mashhour-e Sāsāni". Sokhan-hā-ye Dirineh. With the effort of 'Ali Dehbāshi. 3^rd ed. Tehrān: Afkār.

Khāleghi Motlagh, Jalāl. (2010/ 1389SH). Yāddāsht-hā-ye Shāhnāmeh. Part 1. 1^st ed. Tehrān: The Great Islamic Encyclopedia Center.

Kiyā, Khojasteh. (2009/1388SH). Āfarin-e Siyāvash. 1^st ed. Tehrān: Nashr-e Markaz.

Kiyā, Sādegh. (2011/1390SH). Vāzheh-nāmeh-ye shast o haft gouyesh-e Irāni. 1^st ed. Tehrān: Pazhouheshgāh-e 'Oloum-e Ensāni va Motāle'āt-e Farhangi.

Lozinski, Bohdan Philip. (2001/1380SH). Khāstgāh-e Pārt-hā (The original homeland of Parthins). Tr. by Roghayyeh Behzādi. 1st ed. Tehrān: Pazhouhandeh.

Mashkour, Mohammad Javād. (1999/1378SH). "Jostojou-ye nāmhā-ye pādeshāhān-e ashkāni dar Shāhnāmeh va pahlevān-nāmeh-hā-ye kohan". Majmo'eh maghālāt-e nāmeh-ye bāstān. With the effort of Sa'eid Mir-mohammad-sādegh and Nādereh Jalāli. 1^st ed. Tehrān: Pazhouheshgāh-e 'Oloum-e Ensāni o Motāle'āt-e Farhangi.

Mo'azzami, Mahnāz. (1999/1378SH). "donyā-ye heivānāt dar Irān-e bāstān. Irān-nāmeh. No. 66. Pp. 253-260.

Mo'azzen Jāmi, Mohammad Mehdi. (2009/1388SH). Adab-e pahlevāni. Vol. 1. Tehrān: Ghoghnous.

Noldeke, Theodor. (1990/1369SH). Hemāseh-ye melli-ye Irān (Des Iranische Nationelepos). Tr. by Bozorg 'Alavi. Tehrān: Sepehr.

Pirniyā, Hasan. (2003/1382SH). Tārikh-e Irān. Vol. 1. 1^st ed. Tehrān: Behzād.

Poor-dāvoud, Ebrāhim. (2001/1380SH). Farhang-e Iran-e bāstān. 1^st ed. Tehrān: Asātir.

Pour-dāvoud, Ebrāhim. (2007/1386SH). Khordeh Avestā. 2^nd ed. Tehrān: Asātir.

Safā, Zabih-ollāh. (2008/1387SH). Hamāseh-sarāei dar Iran. 8^th ed. Tehrān: Amirkabir.

Sālehi, Kourosh. (2009/1388SH). Dar sarvshib-e soghout. 1^st ed. Mashhad: Mo'asseseh-ye Farhangi Enteshārāti Irān-e Āzād.

Shahidi Māzandarāni, Hossein. (1998/1377SH). Farhang-e Shāhnāmeh. 1^st ed. Tehrān: Nashr-e Balkh.

Shamisā, Sirous. (2008/1387SH). Farhang-e eshārāt. 2^nd ed. Tehrān: Mitrā.

Tabrizi, Mohammad Hossein ben Khalaf. (1983/1362SH). Borhān-e ghāte'. With the effort of Mohammad Mo'in. 5^th ed. Tehrān: Amirkabir.

Tafazzoli, Ahmad and William Hanoy. (2002/1381SH). "Ārash-e Kamāngir". Tr. by Habib Borjiyān. Nāmeh-ye Pārsi. No. 36. Pp. 43-50.

Tafazzoli, Ahmad. (1997/1376SH). Tārikh-e adabiyāt-e Irān-e pish az Eslām. With the effort of Zhāleh Āmouzegār. 1^st ed. Tehrān: Sokhan.

Tavassol-panāhi, Fātemeh. (2012/1391SH). Totem va tābo dar Shāhnāmeh bā negāhi be yādegār-e zarirān va kārnāmeh-ye Ardeshir Bābakān. Tehrān: Sāles.

Vāhed-doust, Mahvash. (2000/1379SH). Nahādine-hā-ye asātiri dar Shahnāmeh-ye Ferdowsi. 1^st ed. Tehrān: Soroush.

Verstandig, Andre. (2008/1387SH). Tārikh-e emperātouri-ye Pārt (Histoire de l’empire departhe). Tr. by 'Ali Eghbāli. 1st ed. Tehrān: Nashr-e 'Elmi.

Yārshāter, Ehsān. (1984/1363SH). "cherā dar Shāhnāmeh az pādeshāhān-e Mād o Hakāmaneshi zekri nist". Irān-nāmeh. No. 10. Pp. 181-213.

Yasht-hā. (1998/1377SH). With the effort of Ebrāhim Pour-dāvoud. 1^st ed. Tehrān: Asvtir.

Zandiyyeh, Ma'soumeh. (2004/1383SH). Rishe-yābi-e totam dar shāhnāmeh-ye Ferdowsi va Garshasb-nāmeh-e asadi va moghāyeseh-ye ān bā Iliyād va Odiseh-ye Homer. M.A. thesis in Persian Language and Literature. Under supervising Mehdi Sharifiyān. Hamedān: Bou-'ali Sinā University.