بررسی چندصدایی و چندزبان‌گونگی جهد و توکل ( مطالعۀ موردی دو داستان از مثنوی معنوی)

ادبیات عرفانی و اسطوره شناختی

مقاله 9، دوره 12، شماره 43، شهریور 1395، صفحه 279-314   

نوع مقاله: علمی پژوهشی

نویسندگان

لیلا میرزایی^{* 1}؛ عبدالحسین فرزاد²؛ محمود طاووسی³؛ امیرحسین ماحوزی⁴

¹دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد رودهن

²دانشیار زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد تهران جنوب

³استاد زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد رودهن

⁴استادیار زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه پیام نور، دماوند، ایران

چکیده

گفت وگوهای متعدد میان جهد و توکل در مثنوی معنوی اهمیت این مفاهیم را در نزد مولانا
نشان می دهد. نظریة چندصدایی باختین نیز بر پایة گفت گو استوار است. وی طرح اندیشه های
موافق و مخالف را در گونه های زبانی مناسب  در صورت غالب نبودن یک صدا یا صدای
راوی  چندصدایی می نامد. این نظریه می تواند معیاری مناسب برای رسیدن به رویکرد مولانا
به جهد و توکل باشد. در پژوهش حاضر، ایدئولوژی، جهان بینی و گونة زبانی شخصیت های
دو داستان از دفتر نخست و پنجم مثنوی معنوی بر پایة نظریة چندصدایی باختین بررسی شده
است. نتایج نشان می دهد در گفت وگوهای حاوی جهان بینی و ایدئولوژی، چندزبان گونگی
بی فروغ است، ولی در گفت وگوهایی که جهان بینی حضور و نقش ندارد، چندزبان گونگی
پررنگ است. راوی در گفت وگوها دخالت آشکار دارد و از دو داستان نتیجة یکسان می گیرد.
در پی فاصله گرفتن داستان از چندصدایی، صدای راوی غلبه می یابد: وی معتقد است، در
صورت نداشتن ثبات قدم و تقلیدی بودن توکل، بازگشت کننده به مقام فرودین (جهد) درخور
نابودی است

کلیدواژه‌ها

مولانا؛ باختین؛ جهد و توکل؛ چندصدایی؛ چندزبان گونگی

مراجع

آلن، گراهام. 1392. بینامتنیت. ترجمۀ پیام یزدان‌جو. چ دوم. تهران: مرکز.

احمدی، بابک. 1370. ساختار و تأویل؛ متن ج1 نشانه‌شناسی و ساختارگرایی. چ نخست. تهران: مرکز.

اکبرآبادی، ولی محمد. 1386. شرح مثنوی مولوی موسوم به مخزن‌الاسرار. به اهتمام نجیب مایل هروی. ج 1و 5. چ دوم. تهران: قطره.

انصاری، منصور. 1384. دموکراسی گفتگویی. چ نخست. تهران: مرکز.

باباخانی، مصطفی. 1390. شخصیت‌های مثنوی در گذرگاه جبر و اختیار. چ نخست. مشهد: مؤسسۀ فرهنگی انتشاراتی ایران آزاد.

باختین، میخاییل. 1391. تخیل مکالمه‌ای جستارهایی دربارۀ رمان. ترجمۀ رویا پورآذر. چ سوم. تهران: نی.

بیانلو، حسن. 1386. «آیا مثنوی چندصدایی است»،مجموعهمقالات همایش داستان‌پردازی مولانا، انجمن زبان و ادبیات فارسی، انتشارات خانۀ کتاب.

پژوهنده، لیلا. 1384. «فلسفه و شرایط گفتگو از چشم‌انداز مولوی با نگاهی تطبیقی به آراء باختین و بوبر»، مقالات و بررسی‌ها، ش 77. بهار و تابستان. صص 11-34. 

پورنامداریان، تقی. 1385. «منطق گفت‌وگو و غزل عرفانی»،مطالعات عرفانی، ش 3. بهار و تابستان. صص 15-30.

پیامنی، بهناز. 1386. «بررسی ساختار گفت‌گو در داستان‌های مثنوی مولوی»،در مجموعه مقالات همایش داستان‌پردازی مولانا، انجمن زبان و ادبیات فارسی، انتشارات خانۀ کتاب.

تودوروف، تزوتان. 1391. منطق گفت‌و‌گویی میخاییل باختین. ترجمه داریوش کریمی. چ دوم. تهران: مرکز.

توکلی، حمیدرضا. 1391. از اشارت‌های دریا؛ بوطیقای روایت در مثنوی. چ دوم. تهران: مروارید.

ثروتیان، بهروز. 1386. «تمثیلی از مثنوی معنوی در تصویری از تاریخ حیات مولوی»،فصلنامۀ هنر، ش 73. صص 12-40.

دهخدا، علی‌اکبر. 1377. لغت‌نامه. چ دوم. تهران: دانشگاه تهران.

زمانی، کریم. 1383. میناگر عشق. تهران: نی.

سبزیان م، سعید ومیرجلال‌الدین کزازی. 1388. فرهنگ نظریه و نقد ادبی واژگان ادبیات. چ نخست. تهران: مروارید.

سجادی، سیدضیاءالدین. 1391. مقدمه‌ای بر عرفان و تصوف. چاپ هفدهم. تهران: سمت.

سرّاج طوسی، ابونصر. 1386. اللمع فی‌التصوف. تصحیح رینولد الن نیکلسون. مترجمان قدرت‌الله خیاطان و محمود خرسندی. چ اول. سمنان: انتشارات دانشگاه سمنان.

سلیمی کوچی، ابراهیم. محسن رضاییان. 1394. «بینامتنیت و معاصر‌سازی حماسه در"شب سهراب‌کشان" بیژن نجدی»،متن‌پژوهی ادبی، ش 63. بهار. صص 147-160.

غلامحسین‌زاده، غریب‌رضا. 1386. «حافظ و منطق مکالمه رویکردی باختینی به اشعار حافظ شیرازی»، پژوهش زبان‌های خارجی، ش 39. صص 95-110.

قبادی، حسینعلی و همکاران. 1389. «چندآوایی و منطق گفت‌وگویی در نگاه مولوی به مسألۀ جهد و توکل با تکیه بر داستان شیر و نخچیران»،جستارهای ادبی، ش170. پاییز. صص 72-94

گولپینارلی، عبدالباقی. 1384. مولانا جلال الدین زندگانی، فلسفه، آثار و گزیده‌ای از آنها. ترجمه و توضیحات توفیق هاشم‌پور سبحانی. چ چهارم. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.

مارتین، والاس. 1382. نظریه‌های روایت. ترجمه محمد شهبا. چ نخست. تهران: هرمس.

محمدبن منور. 1390. اسرار‌التوحید فی مقامات الشیخ ابی سعید. چاپ دهم. تهران: آگاه.

محمدی‌کله‌سر، علیرضا،محمد کاظم یوسف‌پور و محمدعلی خزانه‌دارلو. 1390. «زمینه‌های گفت‌گویی طنز در مثنوی»، پژوهشنامۀ زبان وادب فارسی (گوهر گویا)، س پنجم. ش سوم. صص 143-166.

مرتضوی، منوچهر. 1337. «تحلیل یکی از تمثیلات مثنوی»،نشریۀ دانشکدۀ ادبیات تبریز، ش 45. پاییز و زمستان. صص 293- 315. 

مقدادی، بهرام. 1393. دانشنامۀ نقد ادبی از افلاطون تا امروز. چ نخست. تهران: چشمه.

موسوی سیرجانی، سهیلا. 1391. «تطبیق مفهوم توکل در نگاه خواجه عبدالله انصاری و سنایی»،مطالعات ادبیات تطبیقی، س ششم. ش 23. صص 137-109.

مولوی، جلال‌الدین محمد. 1387. مثنوی معنوی. بر اساس نسخۀ رینولد الیننیکلسون. به کوشش محمد رضا برزگر خالقی. ج 1و 2. چ اول. تهران: الواهب الهی.

میرصادقی، جمال ومیمنت میرصادقی. 1377. واژه‌نامه هنر داستان‌نویسی. چاپ نخست. تهران: کتاب مهناز.

نامور مطلق، بهمن.1390. درآمدی بر بینامتنیت. چ نخست. تهران: سخن.

ــــــــــــــــ . 1387. «باختین گفت‌وگومندی و چندصدایی مطالعۀ پیشابینامتنیت باختینی»،پژوهشنامۀ علوم انسانی، ش 57. بهار. صص 397-414.

هجویری، علی ابن عثمان. 1389. کشف‌المحجوب. مقدمه، تصحیح و تعلیقات محمود عابدی. چاپ پنجم. تهران: سروش.

یاحقی، محمد جعفر. 1388. فرهنگ اساطیر و داستان واره‌ها در ادبیات فارسی. چ دوم. تهران: فرهنگ معاصر.

یوسفی نکو، عبدالمجید و حسن حیدری. 1394. «بررسی عناصر داستان" اعرابی و سبوی آب" در مصیبت‌نامه، مثنوی و دفتر هفتم مثنوی»، ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی دانشگاهآزاداسلامی واحد تهران جنوب، ش38.صص299- 327)

 

 

English Sources

Bakhtin,Mikhail.(1970). Lapoetique de Dostoievski. Traduction de Isabell Kolitche Seuil..

Holguis,Michael. (2002). Dialogism bakhtin and his word. Second edition.first published.

Reprinted, (2004) .Routledge is an imprint of the taylor&francis group. LONDON and NEWYORK.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

References

Ahmadi, Bābak. (1991/1370SH). Sākhtār o ta'vil-e matn. Vol. 1. 1^st ed. Tehrān: Markaz.

Akbar-ābādi, Vali-Mohammad. (2004/1383SH). Sharh-e masnavi. With the effort of Najib Māyel Heravi. Vol. 1 & 5. 2^nd ed. Tehrān: Ghatreh.

Ansāri, Mansour. (2005/1384SH). Demokrāsi-e goftogouei. 1^st ed. tehrān: Markaz.

Bābā-khāni, Mostafā. (2011/1390SH). Shakhsiyyat-hā-ye masnavi dar gozargvh-e jabr o ekhtiyār. 1^st ed. Mashhad: Mo'asseseh-ye Farhangi Enteshārāti-ye Irān-e Āzād.

Bakhtin, Mikhail Mikhailovich. (2012/1391SH). Takhayyol-e mokalemeh-ei: jostār-hā-ei darbāreh-ye roman (The dialogic imagination). Tr. by Ro'yā Pour-āzar. 3rd ed. Tehrān: Ney.

Bayānlou, Hasan. (2007/1386SH). "āyā masnavi chand-sedāei ast". Majmou'eh maghālāt-e hamāyesh-e dāstān-pardvzi-e Mowlānā. Anjoman-e Zabān o adabiyāt-e fārsi. Enteshārāt-e Khāneh-ye Ketāb.

Dehkhodā, 'AliAkbar.(1998/1377SH). Loghat-nāmeh. 2^nd ed. Tehrān: Tehrān University.

Ghobādi, Hossein-'ali and et al. (2010/1389SH). "chand-'āvā'ei va mantegh-e goftogouei dar negāh-e Mowlavi be mas'aleh jahd o tavakkol bā tekyeh bar dāstān-e shir o nakhchirān". Jostār-hā-ye Adabi. No. 170. Autumn. Pp. 72-94.

Gholām-hossen-zādeh, Qarib Rezā. (2007/1386SH). "Hāfez va mantegh-e mokālemeh rouykardi bākhtini be ash'ār-e Hāfez shirvzi". Pazhouhesh-e Zabān-hā-ye Khāreji. No. 39. Pp. 95-110.

Graham, Allen. (2013/1392SH). Beināmatniyyat (Intertextuality).Tr. by Payām Yazdānjou. 2^nd ed. Tehrān: Markaz.

Gulpinārli, Abd-ol-bāghi. (2005/1384H). Mowlānā Jalāl-oddin (zendegani, falsafe, āsār va gozideh-ei az ānhā) (His life and philosophy and his works and a selection of them). Tr. & Explanation by Towfigh Hāshem Sobhāni. 4^th ed. Tehrān: Pazhoheshgāh-e ꞌOloum-e Ensāni va Motaleꞌat-e Farhangi.

Hojviri, 'Ali ibn Osmān. (2010/1389H). Kashf-ol-mahjoub. Ed. by Mahmoud 'Ābedi. 6^th ed. Tehrān: Soroush.

Martin, Wallace. (2003/1382SH). Nazariyyeh-hā-ye revāyat (Recent theories of narratives). Tr. by Mohammad Shahbā. 1st ed. Tehrān: Hermes.

Meghdādi, Bahrām. (2014/1393SH). Dānesh-nāmeh-ye naghd-e adabi az Aflātoun tā emrouz. 1^st ed. Tehrān: Cheshmeh.

Mir-sādeghi, Jamāl and Meimanat Mir-sādeghi. (1998/1377SH). Vazheh-nāmeh-ye honar-e dāstān-nevisi. Tehrān: Ketāb-e Mahnāz.

Mohammad ben Monavvar. (2011/1390SH). Asrār-ottowhid fi maghāmāt-e sheikh Abi-sa'eid. 10^th ed. Tehrān: Āgāh.

Mohammadi Kalleh-sar, 'Ali Rezā, Mohammad Kāzem Yousef-pour and Mohammad-'ali khazāneh-dār-lou. (2011/1390SH). "zamineh-hā-ye goftogouei-ye tanz dar masnavi". Pazhouhesh-nāmeh-ye Zabān o adab-e Fārsi (Gowhar-e Gouyā). Year 5. No. 3. Pp. 143-166.

Mortazavi, Manouchehr. (1958/1337SH). "tahlil-e yeki az tamsilāt-e masnavi". Nashriyeh-ye Dāneshkadeh-ye Adabiyāt-e Tabriz. No. 45. Autumn and winter. Pp. 293-315.

Mousavi Sirjāni, Soheilā. (2012/1391SH). "tatbigh-e mafhoum-e tavakkol dar negāh-e Khājeh 'Abdollāh Ansāri va Sanāei". Motāle'āt-e Adabiyāt-e Tatbighi. Year 6. No. 23. Pp. 109-137.

Mowlavi, Jalāl-oddin Mohammad. (2008/1387SH). Masnavi Ma'navi. Based on R. A. Nicholson edition. With the effort of Mohammad Rezā Barzegar Khaleghi. Vol. 1 & 2. 1^st ed. Tehrān: Alvahāb Elāhi.

Nāmvar Motlagh, Bahman. (2008/1387SH). "Bakhtin gogtogou-mandi va chand-sedāei-e motāle'eh-ye pishā-beināmatniyat-e bākhtini". Pazhouhesh-nāmeh-ye 'Oloum-e Ensāni. No. 57. Spring: pp. 397-414.

Nāmvar Motlagh, Bahman. (2011/1390SH). Darāmadi bar beināmatniyyat. 1^st ed. Tehrān: Sokhan.

Payāmani, Behnāz. (2007/1386SH). "Barrasi-ye Sākhtār-e goftogou dar dāstān-hā-ye Masnavi Mowlavi". Majmou'eh Maghālāt-e Hamāyesh-e Mowlavi-pazhouhi. Khāneh Ketāb. Pp. 129-147.

Pazhouhandeh, Leilā. (2005/1384SH). "falsafeh va sharāyet-e goftogou az chashm-andāz-e Mowlavi be ārā'-e Bakhtin va Pouper. Maghālāt o Barresi-hā. No. 77. Spring and summer. Pp. 11-34.

Pour-nāmdāriyān, Taghi. (2006/1385SH). "mantegh-e goftogou va qazal-e 'erfvni. Motāle'āt-e 'Erfāni. No. 3. Spring and summer. Pp. 15-30.

Sabziyān, Sa'eid and Mir-jalāl-oddin Kazzāzi. (2009/1388SH). Farhang-e nazariyeh va naghd-e adabi-e vāzhegān-e adabiyāt. 1^st ed. Tehrān: Morvārid.

Sajjādi, Ziā'-oddin. (2012/1391SH). Moghaddameh-i bar 'erfān va tasavvof. 17^th ed. Tehrān: SAMT.

Salami Kouchi, Ebrāhim and Mohsen Rezā'eiyān. (2015/1394SH). "beināmatniyyat va mo'āser-sāzi-e hamāseh dar shab-e Sohrāb-koshān-e Bizhan-e Najdi". Matn-pazhouhi-ye Adabi. No. 63. Spring. Pp. 147-160.

Sarvatiyān, Behrouz. (2007/1386SH). "tamsili az masnavi ma'navi dar tasviri az tārikh-e hayvt-e Mowlavi. Honar Quarterly Journal. No. 73. Pp. 12-40.

Serāj Tousi, Abou-nasr. (2007/1386SH). Al-loma' fe-ttasavvof. Ed. by Rynold Alien Nicholson. Tr. by Ghodrat-ollāh Khayyātān and Mahmoud Khorsandi. 1^st ed. Semnān: Semnān University.

Tavakkoli, Hamid Rezā. (2012/1391SH). Az Eshārat-hā-ye Daryā; boutiqā-ye ravāyat dar masnavi. 2^nd ed. Tehrān: Morvārid.

Todorov, Tzvetan. (2012/1391SH). Mantegh-e goftogouei (Mikhail Bakhtin: the dialogical principle). Tr. by Dāryoush Karimi. 2^nd ed. Tehrān: Markaz.

Yāhaghghi, Mohammad Ja'far. (2009/1388SH). Farhang-e asātir va dāstān-vāreh-hā dar adabiāt-e fārsi. 2^nd ed.Tehrān: Farhang-e Mo'āser.

Yousefi-nekou, 'Abdol-majid and Hasan Heidari. (2015/1394SH). "Barresi-e 'anāsor-e dāstān-e a'rābi va sabou-ye āb dar mosibat-nāmeh, masnavi va daftar-e haftom-e masnavi". The Āzād University Quarterly Journal of Mytho-mystic. No. 38. Pp. 299-327.

Zamāni, Karim. (2004/1383SH). Mināgar-e 'eshgh. Tehrān: Ney.