بررسی الزامات معرفت‌شناختی فطرت در تبیین گزاره‌های اخلاقی

 پژوهشهای معرفت شناختی

مقاله 1، دوره 5، شماره 11، فروردین 1395، صفحه 7-34   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

نویسندگان

عین الله خادمی^{* 1}؛ علی حیدری²

¹دانشگاه تربیت دبیر شهید رجایی تهران

²دکتری فلسفه و کلام اسلامی، دانشگاه تربیت دبیر شهید رجایی تهران

چکیده

فطرت، مبنای انسان‌شناسی دینی است. بر اساس مبانی حکمت متعالیه می‌توان تبیینی قابل دفاع از فطرت ارائه نمود. فطرت به‌معنای خاص، بینش­ها و گرایش­های رتبه خاص هستی انسان است. به فطرت از دو حیث وجودشناختی و معرفت­شناختی می‌توان نگریست. فطرت در معرفت‌شناسی عام، مبنایی قابل دفاع برای دیدگاه مبناگروی درباره ابتنای گزاره‌های نظری بر گزاره­های پایه و بدیهی ارائه می‌نماید و بر مبنای آن می‌توان از تئوری مطابقت، که نظریه‌ای واقع‌گرایانه در باب صدق است، دفاع نمود. فطرت در مباحث معرفت‌شناسی اخلاق نیز لوازم مهمی در پی دارد. بر پایه آن می‌توان از نوعی مبناگروی در اخلاق (فطری بودن اصول اخلاقیات) دفاع کرد. همچنین، چون اخلاق مبتنی بر فطرت ریشه‌ای تکوینی دارد، می توان از نوعی واقع‌گرایی اخلاقی حمایت نمود که ثمرات آن، شناخت‌گرایی اخلاقی، صدق و کذب پذیری، استدلال‌پذیری، مطلق‌گرایی و پذیرش داوری اخلاقی است. مکاتب اخلاقی از منظری به دو دسته وظیفه‌گرا و غایت‌گرا تقسیم می‌شوند. اما با تکیه بر پیوند عقل و شهود فطری می‌توان به نوعی نظام‌سازی اخلاقی پرداخت که جامع مزایای وظیفه‌گرایی و غایت‌گرایی باشد. در غایت‌گرایی، از بررسی نتایج افعال اختیاری انسان با غایت مدنظر، اخلاقی بودن فعل توجیه می‌شود ولی اثبات اخلاقی بودن غایت مدنظر، که شکافی ترمیم‌نشدنی در طبیعت‌گرایی اخلاقی جلوه می‌کرد، در اخلاق مبتنی بر فطرت، از طریق جهت‌گیری الزامات فطری به‌خوبی تبیین شده و طراوت و پویایی زبان اخلاق نیز به‌لحاظ درگیری وجودی عامل اخلاقی با الزامات فطری تأمین می‌گردد.فطری بودن مبنای دین و اخلاق، ارتباط موجهی بین این دو مقوله برقرار نموده است؛ حکم اخلاقی ضروری حقانیت دین (صادق بودن خدا) را تأمین می‌کند و زمینه حضور گزاره‌های ارزشی دین در حوزه اخلاق هنجاری، غنای محتوایی این حوزه را فراهم می‌سازد.

کلیدواژه‌ها

فطرت؛ معرفت‌شناسی؛ مبناگروی؛ گزاره‌های اخلاقی

مراجع

قرآن کریم.

ابن سینا (1375) الاشارات و التنبیهات، ج1، قم: نشر البلاغه.

اتکینسون، آر. اف. (1369) درآمدی به فلسفه اخلاق، ترجمه سهراب علوی­نیا، تهران: مرکز ترجمه و نشرکتاب.

پترسون، مایکل­؛ هاسکر، ویلیام؛ رایشنباخ، بروس؛ بازینجر، دیوید (1379) عقل­ و اعتقاد ­دینی، ترجمه احمد نراقی و ابراهیم سلطانی، تهران: طرح نو.

شریفی، احمدحسین (1389) «چیستی و خاستگاه ارزش» در درآمدی بر نظام ارزشی و سیاسی اسلام، به‌کوشش محمد فتحعلی، قم: مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره)، فصل1.

جوادی آملی، عبدالله (1375الف) فلسفه حقوق بشر، قم: اسراء.

-----. (1375ب)، «انسان‌شناسی فطری»، فصلنامه حوزه و دانشگاه، سال سوم، شماره نهم، ص 55-49.

-----. (1390) فطرت در قرآن، تنظیم محمدرضا مصطفی‌پور، قم: اسراء.

جوادی، محسن (1374) «نظریه‌های صدق»، فصلنامه حوزه و دانشگاه، سال اول، شماره 4، ص49-38.

-----. (1375) مسأله باید و هست، قم: دفتر تبلیغات اسلامی.

جیمز، ویلیام (1367) دین و روان، ترجمه مهدی قائنی، قم: دارالفکر.

حسین‌زاده، محمد (1375) «مبانی­معرفت­شناسی باورهای دینی (1)»، معرفت، شماره 16، ص71-65.

-----. (1381) مبانی معرفت دینی، قم: مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره).

خوانساری، محمد (1371) منطق صوری، تهران: آگاه (دو جلد در یک مجلد).

الراغب الاصفهانی، حسین بن محمد (1428ه.ق.) المفردات، بیروت: دار احیاء التراث العربی.

سبحانی، جعفر (1370) حسن و قبح عقلی، نگارش علی ربانی گلپایگانی، تهران: مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی.

صانعی دره‌بیدی، منوچهر (1368) فلسفه اخلاق در تفکر غرب (ترجمه مقالاتی از رازیل آبلسون و کای نیلسون، و افزوده‌های مترجم)، تهران: دانشگاه شهید بهشتی.

طباطبایی، سیدمحمدحسین (1390ه.ق.) المیزان فی تفسیر القرآن، ج16، بیروت: مؤسسه الأعلمی للمطبوعات.

الطریحی، فخرالدین (1367)، مجمع البحرین، ج2، تحقیق سیداحمد حسینی، تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی.

غفوری‌نژاد، محمد (1389) تطور تاریخی نظریه فطرت در فلسفه و عرفان اسلامی، پایان‌نامه دکتری دانشگاه تهران، به راهنمایی دکتر احمد بهشتی و احد فرامرز قراملکی.

فرامرز قراملکی، احد (1383) «کارکرد معرفتی نظریه فطرت در اندیشه استاد مطهری»، قبسات، سال نهم، شماره بهار، ص141-119.

فرانکنا، ویلیام کی. (1376) فلسفه اخلاق، ترجمه هادی صادقی، قم: مؤسسه فرهنگی طه.

فعالی، محمدتقی (1385) «بررسی ادله بدیهیات»، ­اندیشه­دینی، شماره 18، ص84-69.

فنائی اشکوری، محمد (1375) علم حضوری، قم: مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره).

کوپ، دیوید (1375) «فرااخلاق»، ترجمه محسن جوادی، معرفت، شماره 17، ص75-70.

لاهیجی، ملاعبدالرزاق (1372) سرمایه ایمان، تصحیح صادق لاریجانی­آملی، قم: الزهراء.

مصباح، مجتبی (1384) بنیاد اخلاق، قم: مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره).

مصباح یزدی، محمدتقی (1373) خودشناسی برای خودسازی، قم: مؤسسه در راه حق.

-----. (1387) نقد و بررسی مکاتب اخلاقی، تحقیق و نگارش احمدحسین شریفی، قم: مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره).

-----. (1393) فلسفه اخلاق، تحقیق و نگارش احمدحسین شریفی، قم: مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره).

مطهری، مرتضی (1359) نظام حقوق زن در اسلام، قم: دفتر انتشارات اسلامی.

-----. (1370) فطرت، تهران: صدرا.

المظفر، محمدرضا (1400ه.ق) المنطق، بیروت: دار التعارف.

ملکشاهی، حسن (1375) ترجمه و شرح اشارات و تنبیهات ابن سینا، ج2، تهران: سروش.

هالینگ دیل، رجینالد جان (1387) تاریخ فلسفه غرب، ترجمه عبدالحسین آذرنگ، تهران: ققنوس.

Audi, Robert (2011) “Moral Knowledge”, The Routledge Companion To Epistemology, New York and London: Routledge.

Matthias, Steup (2014) “Epistemology”, The Stanford Encyclopedia­ ofPhilosophy; http://plato.stanford.edu.

Mcnaughton, David (1988) Moral Vision: Introduction to Ethics, Oxford: Blackwell.