بررسی و تحلیل مضامین اخلاقی «تواضع و تکبّر» دردیوان صائب تبریزی

مطالعات نقد ادبی

مقاله 1، دوره 9، شماره 37، اسفند 1393، صفحه 9-40   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

نویسندگان

احمد رنجبر¹؛ محمد صادق خادمی^{* 2}

¹استاد دانشگاه آزاد واحد تهران مرکز

²دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکزی

چکیده

اخلاق، علم تهذیب نَفس و یکی از شُعَب حکمت عملی است که به انسان  می آموزد تا  در عمل و با ارادﮤ خویش و به دور از هرگونه هوی و هوس و تقلید کورکورانه، به راه مستقیم قدم گذارد و سعادت خویش را تضمین نماید¹.  هدف اصلی علم اخلاق این است که انسان بتواند با عمـل به فضایل اخلاقی و پرهیز از رذایل اخلاقی ،  از حضیض مرتبـﺔ بهایم به اوج مقام انسانی خویش یعنی ، اشرف مخلوقات نایل شود.  « تواضع »  یکی  از  صفات پسندیدﺓ اخلاقی است که در آیات ، احادیـث و متون نظم و نثر ادب فارسی ، به  رعایت آن ، بسیار سفارش شده و نیز صفت مقابل آن یعنی « تکبّر» بسیار مورد نکوهش واقع شده است. اهمّیّت و جایگاه  « تواضع و تکبّر »در آموزه های اخلاقی و دینی ، مسلمان بودن و تأثیر پذیری شعـر صائب از  قرآن و معـارف اسلامی،  ضـرورت انجام این مقـاله  را  آشکار  می سازد .
محمّد علی صائب تبریزی ، در دیوان اشعار خود ، ابیاتی را با ظرافتی خاصّ و مضامینی بدیع و زیبـا برای تبیین دو صفت « تواضـع و تکبّر » می آورد . نگارندﺓ مقـاله ، ضمن تعریف واژه های « تواضع و تکبّر » و بیان جایگاه آن ها در آموزه های دینی ، به بررسی  هر یـک از صفات مذکور در اشعـار صائب می پردازد و میزان توجّه شـاعر به این صفات اخلاقی  را نشان می دهد. این پژوهش در صدد پاسخ به این پرسش است که آموزه های اخلاقی «تواضع و تکبّر» چه جایگاه و کاربردی در دیوان صائب دارند ونیز شاعر در تبیین دو صفت اخلاقی مذکور ،تاچه اندازه از آموزه های قرآنی و دینی تـﺄثیر پذیرفته است ؟

کلیدواژه‌ها

اخلاق؛ تواضع؛ تکبّر؛ آموزه های قرآنی و دینی؛ صائب تبریزی

مراجع

قرآن کریم

آمدی، عبدالواحد. (1427). غررالحکم و دُرر الکَلِم ، قم: تصحیح مهدی رجایی، انتشارات دارالکتاب الاسلامی.  

اسلامی ندوشن، محمّد علی. (1355). جام جهان بین ، توس.

انوری، حسن. (1370). مقدّمة گزیدة اشعار صائب تبریزی، انتخاب و شرح جعفر شعار و زین العابدین مـﺆتمن، تهران: نشر بنیاد.

حافظ شیرازی، شمس الدّین محمّد.(1371). دیوان اشعار،به کوشش خلیل خطیب رهبر، ، تهران: صفی علیشاه.

حلبی ، علی اصغر.(1381). ترجمه وتصحیح تهذیب الاخلاق ابن مسکویه رازی ،تهران:  اساطیر.

دریا گشت ، محمّد رسول. (1371). صائب و سبک هندی در گسترة تحقیقات ادبی، تهران:  قطره.

 دشتی، علی. (1386 ). ترجمـﺔ نهج البلاغه ، تهران:  پیام عدالت .

همو .(1355). نگاهی به صائب ، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.

دهخدا ، علی اکبر. (1373).  لغت نامه  ،تهران: مـﺆسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران .

سعدی ،مصلح بن عبدالله. (1375).  بوستان،شرح محمّد خزائلی، تهران: جاویدان.

همو. (1366). کلیات سعدی،تهران: انتشارات امیر کبیر.

شمیسا ، سیروس. (1377). فرهنگ اشارات ادبیات فارسی ، 2 جلدی ، انتشارات فردوسی.

صائب تبریزی ، محمّد علی. (1387). دیوان اشعار ، به کوشش محمّد قهرمان ، انتشارات علمی و فرهنگی.

صفا ، ذبیح الله. (1364). تاریخ ادبیات در ایران ، ج 5، بخش2، تهران:  فردوس.

طوسی،خواجه نصیرالدین.(1377 ). اخلاق ناصری ، تصحیح مجتبی مینوی ، علیرضا حیدری ، تهران: خوارزمی.    

فانی کشمیری ، محسن. (1361). اخلاق عالم آرا « اخلاق محسنی » ، تصحیح خ جاویدی ، اسلام آباد: مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان .

فیض کاشانی، محسن. (1369). اخلاق حسنه ، ترجمة محمّد باقر ساعدی، تهران: انتشارات پیام آزادی.

گلچین معانی ، احمد. (1381). فرهنگ اشعار صائب ، دو جلدی ، تهران: امیر کبیر .

مجتبوی،سیّدجلال الدین. (1366). علم اخلاق اسلامی ، چهار جلدی،ترجمـﺔ جامع السّعادات نراقی، تهران: حکمت.

محمّدی ، محمّد حسین. (1374). بیگانه مثل معنی ، نقد و تحلیل شعر صائب و سبک هندی ، تهران: میترا .   

مصطفوی ، حسن. (1360). مصباح الشّریعه ، انجمن اسلامی حکمت و فلسفه ایران .

مطهّری ، مرتضی. (1376).آشنایی با علوم اسلامی  ،ج2 ،قم: انتشارات صدرا.

نراقی ، محمّد مهدی. (1417). جامع السّعادات ،قم: دارالتّفسیر .

نراقی ، ملا احمد. (1388 ). معراج السّعاده، مشهد: بارش. 

نعمانی هندی ، شبلی. (1368 ). شعرالعجم یا تاریخ شعرا و ادبیات ایران ، 5 جلدی ، ترجمـﺔ سیّد محمّد تقی فخر داعی گیلانی ، تهران: دنیای کتاب.