جامی و موسیقی

مطالعات نقد ادبی

مقاله 2، دوره 9، شماره 37، اسفند 1393، صفحه 41-67   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

نویسندگان

یدالله بهمنی مطلق^{* 1}؛ محمد رضا سام خانیانی²

¹استادیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه تربیت دبیر شهید رجایی

²دانشجوی کارشناسی ارشد زبان و ادبیات فارسی دانشگاه تربیت دبیر شهید رجایی

چکیده

جامی شاعریست موسیقی­دان که اشعارش با بسیاری از اصطلاحات و راز و رمزهای موسیقی در آمیخته است. این امر باعث شده بسیاری از اشعارش بدون توجه به معانی موسیقایی واژگان و اصطلاحات آن، غامض به نظر برسد، خصوصاً زمانی که از تغییر مقام­ها که امروزه به آن مرکب خوانی یا مدولاسیون می­گویند یا زمانی که از آواز و چگونه تحریر زدن سخن می­گوید، حتماً باید با آواز و مسائل مربوط به آن از جمله مناسب­خوانی، مرصع خوانی، زیر و بم خواندن، فراز و فرود، برداشت و برگشت یا رجعت و... آشنا باشیم. در غیر این صورت نه از هنر و زیبا آفرینی جامی لذت خواهیم برد نه از مفاهیم و معانی نهفته در آنها بهره­مند خواهیم شد. بنابراین در این مقاله برای نیل به این مقصود با استفاده از منابع مخصوص موسیقی گذشته از جمله، شرح ادوار عبدالقادر مراغی، بحور الالحانِ فرصت­الدوله شیرازی و رساله­ی جامی در خصوص موسیقی و منابع حال حاضر از جمله نظری به موسیقی ایرانی تألیف روح الله خالقی و غیره، به توضیح اصطلاحات موسیقی استفاده شده در اشعار جامی برای درک بهتر مفهوم ابیات پرداخته شده است. مطالعه­ی اشعار جامی و بررسی موسیقایی آن­ها و همچنین نگاهی به رساله­ی موسیقی وی نشان می­دهد، جامی علاوه بر آشنایی علمی و عملی با سازها و اجزا و چگونگی ساخت آنها، از راز و رمزهای آواز آگاه بوده و  مقام­های آوازی را می­شناخته است و در مواردی مخصوصاً زمانی که از آوازخواندن و تحریر زدن سخن می­گوید، دیدگاهش با نظریات استادان آواز کنونی قرابت دارد. در دیوان جامی همیشه اصطلاحات موسیقی در معنی تخصصی خود به کار نرفته بلکه گاه در خدمت آفرینش زیبایی ادبی قرار گرفته­اند.

کلیدواژه‌ها

جامی؛ اشعار؛ موسیقی؛ مقام؛ ساز؛ آواز؛ پرده؛ عشاق؛ لحن؛ گوشه؛ ردیف

مراجع

آثاری، مهدی. (1381). هویت موسیقی ملی ایران و سازها، تهران: انتشارات دهخدا، چاپ اول.

اعظمی­کیا، منصور. (1382). راه و رسم منزل ها، تهران: سوره مهر، چاپ دوم.

جامی، نورالدین عبدالرحمان. (1379). بهارستان و رسائل جامی، به تصحیح بابا اعلاخان افصح زاده، تهران: میراث مکتوب، چاپ اول.

جامی، نورالدین عبدالرحمان. (1388). کلیات دیوان جامی، به تصحیح فرشید اقبال، تهران: چاپ اقبال، چاپ سوم.

جامی، نورالدین عبدالرحمان. (1389). مثنوی هفت اورنگ، به تصحیح مرتضی مدرس گیلانی، تهران: انتشارات مهتاب، چاپ نهم.

حنانه ، مرتضی. (1388).  گامهای گمشده، تهران: انتشارات سروش، چاپ سوم.

خالقی، روح الله. (1377). نظری به موسیقی، تهران: انتشارات محور، چاپ چهارم.

دهلوی، حسین. (1379). پیوند شعر و موسیقی آوازی، تهران: انتشارات ماهور، چاپ سوم.

سپنتا، ساسان. (1382). چشم انداز موسیقی ایران ، تهران: انتشارات ماهور، چاپ اول.

ستایشگر، مهدی. (1390). رباب رومی، تهران:  هنر موسیقی، چاپ دوم.

 شیرازی،  فرصت الدوله. (1375). بحورالالحان، تهران: انتشارات فروغی، چاپ دوم.

عبدالقادر بن غیبی حافظ مراغی. (1370). شرح ادوار، به تصحیح تقی بینش، تهران: انتشارات مرکز نشر دانشگاهی تهران، چاپ اول.

کمان پورتراب، مصطفی. (1376). تئوری موسیقی،  تهران: انتشارات نشر چشمه چاپ چهارم.

گلپایگانی، حسن. (1390). ردیف آوازی، فراز و فرود، تهران: انتشارات سروش چاپ اول.

ملاح، حسینعلی. (1363). حافظ وموسیقی، تهران،انتشارات فرهنگ وهنر، چاپ دوم.

منصوری، پرویز. (1355). ساز شناسی، تهران: انتشارات هنر، چاپ چهارم.

نفری، بهرام. (1380).  اطلاعاتجامع موسیقی، تهران: چاپ مارلیک، چاپ پنجم.

وجدانی، بهروز.(1376). فرهنگ موسیقی ایرانی، تهران: انتشارات سازمان میراث فرهنگی کشور، چاپ اول.