تاریخ تعلیل در نحو

مطالعات نقد ادبی

مقاله 3، دوره 9، شماره 37، اسفند 1393، صفحه 69-94   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

نویسندگان

علی صابری^{* 1}؛ فاطمه حاجی اسدالهی²

¹دانشیار، گروه زبان و ادبیات عرب دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکزی

²دانش آموخته مقطع کارشناسی ارشد زبان و ادبیات عرب دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکزی

چکیده

از دیر باز نحویان برای اثبات قضایای نحوی و قطعیت بخشیدن سخن خویش، کلام خود را با برهان و استدلال همراه می ساختند اما در میزان بهره مندی از استدلال ها و براهین اختلاف داشتند. با تکامل قواعد نحوی این اختلاف سلیقه ها سبب گرایش بسیاری از دانشمندان نحو به تعلیل در مباحث نحوی شد و ثمره­ی آن پیشرفت و تحول مباحث استدلالی ، براهین و قیاس در نحو بود.
نخستین مرحله­ی تعلیل با علتهایی ساده در نحو آغاز شد و پس از آن با هدف آموزش مباحث نحوی مسیر رو به رشد خود را ادامه داد تا جایی که در قرن سوم و چهارم با گروه  عظیمی از نحویان مواجه می شویم که به تعلیل های فراوان در نحو پرداختند و کتاب هایی صرفاً استدلالی تألیف کردند . فزونی این استدلال ها سبب پیچیدگی مباحث نحوی شد و پنجره ای نو مقابل مخالفان تعلیل در نحو گشود .ره آورد مخالفت گروهی از نحویان با این نوع تعلیل،تلاش عده ای از دانشمندان برای آسان تر کردن هر چه بیشتر مباحث نحوی بود.
در این مقاله چگونگی راه یابی تعلیل در نحو، سیر تکاملی آن و ویژگی های تعلیل در هر مرحله مورد بررسی قرار گرفته است و هدف از این بررسی بیان سیر تاریخی این تکامل و تغییرات شگرفی است که در هر مرحله در قواعد نحوی رخ داده است تا در ضمن آن تلاش دانشمندان نحو در ثمر بخشیدن آموزش هر چه بهتر قواعد نحو روشن گردد.

کلیدواژه‌ها

نحو؛ تعلیل؛ مراحل تعلیل؛ خصائص تعلیل

مراجع

قرآن کریم

ابن جنی، ابو الفتح .( 2001م). الخصائص، به کوشش عبدالحمید هنداوی،جلد اول، چاپ اول، بیروت: دارالکتب العلمیه.

ابن سراج، ابو بکر محمد بن سهل.( 1996م). الاصول فی النحو، به کوشش عبدالحسین فتای،جلد اول، بیروت: مؤسسة الرساله .

ابن ندیم، ابوالفرج محمدبن ابو یعقوب اسحاق.(1996م). الفهرست، به کوشش یوسف علی طویل، چاپ اول، بیروت: دارالکتب العلمیه.

ابو المکارم، علی.(2006م). اصول التفکیر النحوی، قاهره: دار غریب .

ابوالطیب اللغوی، عبدالواحد بن علی.(2002م). مراتب النحویین، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت: مکتبة العصریة.

افغانی، سعید.(1994م). فی اصول النحو، دمشق: مطبوعات الجامعیة .

جاحظ، أبو عثمان عمر بن بحر.(بی تا). البیان و التبیین، به کوشش عبد السلام محمد هارون، چاپ دوم، بیروت: دار الفکر.

حتحات، امان الدین.( 2006م). الاستدلال النحوی فی کتاب سیبویه و أثره فی تاریخ النحو، چاپ اول، سوریه – حلب: دار القلم العربی-دار الرفاعی.

حجتی، محمد باقر.(1360ش). سه مقاله در تاریخ و تفسیر و نحو، چاپ اول، بنیاد قرآن.

حدیثی، خدیجه.(1974م). الشاهد و اصول النحو فی کتاب سیبویه، کویت: مطبوعات الجامعه.

حسان، ابو هانی.(2000م). الاصول ، قاهره: عالم الکتب.

زجاجی، ابوالقاسم.(1363ش). الایضاح فی علل النحو، به کوشش مازن مبارک.

زروی، عبد الحمید.(2009م). منهج النحاة العرب من خلال کتاب الاقتراح السیوطی، چاپ اول، طرابلس: دار الکتب الوطنیة.

سیبویه، ابو بشر عمرو عثمان بن قنبر.( 1988م). الکتاب، به کوشش عبدالسلام محمدبن هارون ، جلد اول و دوم و سوم، قاهره: مکتبة الخانجی .

سیوطی، جلال الدین عبدالرحمن.(1998م). بغیة الوعاة فی طبقات اللغویین والنحاة، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، جلد اول، بیروت: مکتبة العصریه .

همو.(2001م). الأشباه و النظائر، به کوشش غرید شیخ، جلد اول، چاپ اول، بیروت: دار الکتب العلمیة.

همو، الاقتراح، نسخه خطی.

شمس الدین، جلال.(1994م). التعلیل اللغوی عند الکوفیین، اسکندریه، مؤسسة الثقافة الجامعیة.

صفدی، صلاح الدین خلیل بن ایبک.( 1999م). الوافی بالوفیات، به کوشش س.دیسدرنیغ، جلد سوم، چاپ دوم، دارالنشر فرانز شتایز بقیسبادن.

ضیف، شوقی.(1363ش). مقدمة الایضاح فی علل النحو، به کوشش مازن مبارک.

همو. (1972م). المدارس النحویة، مصر: الدار المعارف.

طنطاوی، محمد.(1997م). نشأت النحو و تاریخ أشهر النحاة، به کوشش سعید محمد اللحام، چاپ اول، بیروت: عالم الکتب.

عبدالسلام، محمد بن هارون.(1375ش). مقدمه ی الکتاب، جلد اول، قاهره: مکتبة الخانجی .

فوال بابتی، عزیزة. (2004م). المعجم المفصل فی النحو العربی،جلد اول، چاپ دوم، بیروت: دار الکتب العلمیة،.

فیروزآبادی، مجد الدین محمد بن یعقوب. (2000م). قاموس المحیط، به کوشش محمد عبد الرحمن مرعشی، جلد دوم، بیروت: دار الإحیاء.

قرطبی، ابن مضاء.( 1947م). الرد علی النحاة، به کوشش شوقی ضیف، چاپ اول، قاهره: دار الفکر العربی.

قفطی، جمال الدین علی بن یوسف. (1955م). إنباه الرواة، به کوشش محمد ابوالفضل ، جلد سوم، دار الکتب.

محمود نصار، محمودمحمد.( 2002م).  مقدمۀ علل النحو ، چاپ اول، بیروت: دارالکتب العلمیه.