بازتاب رسالة تمثیلی قصۀ ‌الغربة ‌الغربیة و جغرافیای مثالی سهروردی در مثنوی مولوی

ادبیات عرفانی و اسطوره شناختی

مقاله 10، دوره 12، شماره 44، آذر 1395، صفحه 293-335   

نوع مقاله: علمی پژوهشی

نویسندگان

الیاس نورایی¹؛ مریم اسدیان^{* 2}

¹استاد زبان و ادبیات فارسی دانشگاه رازی کرمانشاه

²دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی دانشگاه رازی کرمانشاه

چکیده

مفاهیم جدایی از عالم علوی، غربت روح در قفس تن، و بازگشت به اصل در ادبیات عرفانی ایرانی- اسلامی، غالباً در آثار تمثیلی و با زبانی نمادین بیان شده است. یکی از مهم‌ترین این آثار رسالة کوتاه قصۀ الغربة ‌الغربیة شیخ‌شهاب‌الدین سهروردی است. هدف ما در این مقاله این است که با روش توصیفی ـ تحلیلی، مفهوم «غربت غربی» سهروردی در این رساله را که در قالب جغرافیای مثالی مطرح می‏شود، در مثنوی مولوی جست‌وجو کنیم و با توجه به تمثیل‌های شیخ اشراق، دریافت‌های تأویلی - عرفانی مولوی را طرح و تبیین نماییم و نشان دهیم که مشرق و مغرب مثالیِ سهرودی، ناکجاآباد و هورقلیای او و نیز اسیرشدن روح در چاه ظلمانی مغرب و طَیَران او که همان سیروسلوک به‌سوی مشرق عالم علوی است، در مثنوی چگونه نمود یافته است. از این طریق، به سرچشمه‌های مشترک این مفهوم، یعنی تأویل‌های قرآنی هر دو حکیم، دست می‏یابیم. شیخ اشراق و مولوی بلخی با تأویل قصص قرآنی و رموز این کتاب وحیانی توانسته‌اند نشان دهند که از طریق شهود، انسان می‌تواند هویّت نوری نفس را به دست آورد و در‌یابد که جایگاه اصلی وی این دنیا نیست و برای بازگشت به اصل باید به شهود و تجرید روی آورد.

کلیدواژه‌ها

قصۀ غربۀ الغربیۀ؛ جغرافیای مثالی؛ مشرق و مغرب؛ شیخ اشراق؛ مثنوی

مراجع

قرآن کریم.

ابراهیمی دینانی، غلامحسین. 1366. شعاع اندیشه و شهود در فلسفة سهروردی. تهران: حکمت.

ابوریان، محمدعلی. 1372. مبانی فلسفة اشراق از دیدگاه سهروردی. ترجمة محمدعلی شیخ.تهران: دانشگاه شهید بهشتی

الیاده، میرچا. 1362. چشم‌اندازهای اسطوره. ترجمة جلال ستّاری. تهران: توس.

ــــــــــــ. 1372. رساله در تاریخ ادیان. ترجمة جلال ستّاری. تهران: سروش.

پازوکی، شهرام. 1386. «شرق سهروردی و غرب هایدگر: مقایسه‌ای میان سهروردی و هایدگر در تفسیر حکمت یونان باستان». نامة سهروردی (مجموعه مقالات). به کوشش علی‌اصغر محمدخانی و حسن سیدعرب. تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، سازمان چاپ و انتشارات.

پورنامداریان، تقی. 1386. رمز و داستان‌های رمزی در ادبیات فارسی. چ ششم. تهران: علمی و فرهنگی.

ـــــــــــــــــ.1390. عقل سرخ: شرح و تأویل داستان‌های رمزی سهروردی. تهران: سخن.

پورجوادی، نصرالله. 1380. اشراق و عرفان (مقاله‌ها و نقدها). تهران: مرکز نشر دانشگاهی.

چیتیک، ویلیام. 1386. درآمدی بر تصوف. ترجمۀ محمدرضا رجبی. قم: مرکز مطالعات و تحقیقات ادیان و مذاهب.

دباغ، حسین. 1388. «عشق مولانا و خیال سهروردی (گفتاری درباره جایگاه عشق و خیال در منظومة مولانا و سهروردی با تأکید بر رسالة مونس‌العشاق». کتاب ماه فلسفه. ش23.

سبزواری، حاج ملاهادی. بی‌تا. شرح اسرار. (شرح دفتر چهارم مثنوی). تهران: سنایی.

سعیدی، حسن. 1380. عرفان در حکمت اشراق. تهران: دانشگاه شهید بهشتی.

سهروردی، شهاب‌الدین یحیی. 1377. حکمة‌الاشراق. ترجمة سیدجعفر سجّادی. تهران: دانشگاه تهران.

ــــــــــــــــــــــــــــــ 1380. مصنّفات. تصحیح هانری کربن. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.

ــــــــــــــــــــــــــــــ. 1386. قصه‌های شیخ اشراق. ویرایش و تصحیح جعفر مدرس صادقی. تهران: مرکز.

شایگان، داریوش. 1355. بت‌های ذهنی و خاطرۀ ازلی. تهران: امیرکبیر.

شمیسا، سیروس. 1369. گزیده غزلیات مولوی. تهران: بنیاد.

شمس تبریزی، محمد. 1377. مقالات شمس. به کوشش محمدعلی موحد. تهران: شرکت تعاونی ناشران.

شهروزی، شمس‏الدین محمد. 1371. شرح حکمۀ‏الاشراق سهروردی. به کوشش حسین ضیایی تربتی. تهران: مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی.

شیرازی، قطب‌الدین. 1383. شرح حکمة‌الاشراق. تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.

شیمل، آنه‌ماری. 1382. شکوه شمس: سیری در آثار و افکار مولانا جلال‌الدین رومی. ترجمة حسن لاهوتی. تهران: علمی و فرهنگی.

ضیایی، حسین. 1384. معرفت و اشراق در اندیشة سهروردی. ترجمة سیما نوربخش. تهران: فروزان روز.

ضیمران، محمد. 1379. گذار از جهان اسطوره به فلسفه. تهران: هرمس.

طباطبایی، علامه‌محمدحسین. 1374. تفسیر المیزان. ترجمة محمدباقر موسوی همدانی. قم: جامعة مدرسین حوزه علمیه قم، دفتر انتشارات اسلامی.

عالیخانی، بابک. 1389. «هورقلیا نزد سهروردی». مجلة جاویدان خرد. س7. ش3 (دوره جدید).

عباسی، محمود و عبدالعلی اویسی کهخا و کمال‌الدین ارخی. 1393. «بن‌مایه‌های مشترک قصّة ‌‌الغربة‌الغربیه‌ سهروردی و آیین گنوسی». فصلنامۀ ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب. س10. ش 37.

عباسی داکانی، پرویز. 1372. «سفر به شرق تجلی (شرحی بر قصة غربت غربی)». مجلة ادبیات داستانی. ش 8 و 10.

عبداللهی اهر، محبوبه. 1387. «نور و مباحث مشترک آن در فلسفة اشراق و شعر مولوی». فصلنامة فلسفه و کلام اسلامی آینة معرفت.

کربن، هانری. 1387. تاریخ فلسفة اسلامی. ترجمة سیدجواد طباطبایی. تهران: کویر.

ـــــــــــــ. 1379. انسان نورانی در تصوف ایرانی. ترجمۀ فرامرز جواهری‌نیا. تهران: گلبان.

ـــــــــــــ. 1386. «زیارت شرق». ترجمۀ انشا‌ءالله رحمتی. ماهنامۀ اطلاعات حکمت و معرفت. ش 6.

ـــــــــــــ. 1369. فلسفة ایرانی و فلسفة تطبیقی. ترجمة سید جواد طباطبایی. تهران: توس.

مولوی بلخی، جلال‌الدین محمد. 1380. مثنوی معنوی. از روی نسخة رینولد ا. نیکلسون. تهران: گنجینة ناصرخسرو.

ـــــــــــــــــــــــــــــــ. 1379. دیوان کبیر. تصحیح بدیع‌الزمان فروزانفر. تهران: امیرکبیر.

نصر، سیدحسین. 1388. سه حکیم مسلمان. ترجمة احمد آرام. تهران: علمی و فرهنگی.

نورایی، الیاس. 1392. «پیوند اسطوره و عرفان؛ برداشت‌های عرفانی سهروردی از شاهنامه فردوسی». فصلنامة ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب. س9. ش32.

یزدان‌پناه، سیدیدالله. 1391. حکمت اشراق (گزارش، شرح و سنجش دستگاه فلسفی شیخ شهاب‌الدین سهروردی). تهران: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.

یوسفی، محمدرضا و الهه حیدری. 1393. «جغرافیای عرفانی». دو فصلنامة پژوهش‌های هستی‌شناختی. س3. ش 6.

 

 

 

 

 

 

 

 

References

The holy Quran.

'Abbāsi Dākāni, Parviz. (1993/1372SH). "safar beh shargh-e tajalli (sharhi bar ghesseh-ye qorbat-e qarbi)". Majalleh-ye Adabiyāt-e Dāstāni. No. 8 & 10.

'Abbāsi, Mahmoud And 'Abdol-'ali Oveisi Kahkhā and Kamāl-oddin Arkhi. (2014/1393SH). "bon-māyeh-hā-ye moshtarak-e ghesseh-ye alqorbat-olqarbiyah Sohravardi va āein-e genosi". Āzād University Quarterly Journal of Mytho-mystic Literature. Year 10. No. 37.

'Abdollāhi Ahar, Mahboubeh. (2008/1387SH). "nour o mabāhes-e moshtarak-e ān dar falsafeh-ye eshrāgh o she'r-e Mowlavi". Falsafeh and Kalām-e Eslāmi Quarterly Journal of Āyeneh-e Ma'refat.

Abouriyān, Mohammad 'Ali. (1993/1372SH). Mabāni-e falsafeh eshrvgh az didgāh-e Sohravardi. Tr. by Mohammad 'Ali Sheikh. Tehrān: Shahid Beheshti University.

'Ālikhāni, Bābak. (2010/1389SH). "hourgheliyā nazd-e Sohravardi". Majalleh-ye Jāvidān-e Kherad. New version. Year 7. No. 3.

Chittick, William. (2007/1386SH). Darāmadi be tasavvof (Sufism: A Short introduction). Tr. by Mohammad Rezā Rajabi. Tehrān: Dāneshgāh-e Adyān o Mazāheb.

Corbin, Henry. (1990/1369SH). Falsafeh Irāniva falsafeh tatbighi (Philosophie iranienne et philosophie comparee). Tr. by Seyyed Javād Tabātabāei. Tehrān: Tous.

Corbin, Henry. (2000/1379SH). Ensān-e nourāni dar tasavvof-e Irāni (L'homme de lumiere le soufisme Iranien). Tr. by Farāmarz Javāheri-niyā. Tehrān: Golbān.

Corbin, Henry. (2007/1386SH). Ziyārat-e shargh (the visit of east). Tr. by Enshā-allāh Rahmati. Māhnāmeh-ye Ettelā'āt-e Hekmat o Ma'refat. No. 6.

Corbin, Henry. (2008/1387SH). Tārikh-e falsafeh-ye eslāmi (History of Islamic Philosophy). Tr. by Seyyed Javād Tabātabāei. Tehrān: Kavir.

Dabbāq, Hossein. (2009/1388SH). " 'eshgh-e Mowlānā va khiyāl-e Sohravardi (goftāri darbareh jāyegāh-e 'eshgh o khiyāl dar manzoumeh-ye Mowlānā va Sohravardi bā ta'kid bar resāleh-ye mounes-ol'oshāgh)". Ketāb-e Māh-e Falsafeh. No. 23.

Ebrāhimi Dināni, Gholām-hossein. (1987/1366SH). Sho'ā'-e andisheh va shohoud dar falsafeh-ye Sohravardi. Tehrān: Hekmat.

Eliade, Mircea. (1983/1362SH). Cheshmandāz-hā-ye Ostoureh (Aspects du mythe). Tr. by Jalāl Sattāri. Tehrān: Tous.

Eliade, Mircea. (1993/1372SH). Resāleh dar tārikh-e adyān (Traite d'histoire des religions). Tr. by Jalāl Sattāri. Tehrān: Soroush.

Mowlavi Balkhi, Jalāl-oddin Mohammad. (2000/1379SH). Divān-e kabir. Ed. by Badi'-ozzamān Forouzānfar. Tehrān: amirkabir.

Mowlavi Balkhi, Jalāl-oddin Mohammad. (2001/1380SH). Masnavi Ma'navi. Based on R. A. Nicholson edition. Tehrān: Ganjineh-ye Nāser Khosrow.

Nasr, Seyyed Hossein. (2010/1388SH). Seh hakim-e mosalmān (Three Muslim Sages). Tr. by Ahmad Ārām. Tehrān: 'Elmi o Farhangi.

Nourāei, Elyās. (2013/1392SH). "peyvand-e ostoureh va 'erfān; bardāsht-hā-ye 'erfāni-e Sohravardi az shāhnāmeh Ferdowsi". Āzād University Quarterly Journal of Mytho-mystic Literature. Year 9. No. 32.

Pāzouki, Shahrvm. (2007/1386SH). "shargh Sohravardi va qarb Haydeger: Moghāyeseh-i miyān-e Sohravardi va Haydeger dar tafsir-e hekmat-e Younān-e bāstān". Nāmeh-ye Sohravardi (majmou'eh-ye maghālāt). With the effort of Ali Asqar Mohammad-khāni and Hossein seyyed-'arab. Tehrān: Vezārat-e Farhang o Ershād-e Eslāmi, Sāzmān-e Chāp o Enteshārāt.

Pourjavādi, Nasr-ollāh. (2001/1380SH). 'Erfān o eshrāgh (articles and critics). Tehrān: Markaz-e Nashr-e Dāneshgāhi.

Pournamdāriyān, Taghi. (2007/1386SH). Ramz o dāstān-hā-ye ramzi dar adabiyāt-e Fārsi. 6^th ed. Tehrān: 'Elmi o Farhangi.

Pournamdāriyān, Taghi. (2011/1390SH). 'Aghl-e sorkh: sharh o ta'vil-e dāstān-hā-ye ramzi-e Sohravardi. Tehrān: Sokhan.

Sabzavāri, Hāj Mollā Hādi. (n.d). Sharh-e asrār (sharh-e daftar-e chahārom-e masnavi). Tehrān: Sanāei.

Sa'eidi, Hasan. (2001/1380SH). 'Erfān dar hekmat-e eshrāgh. Tehrān: Shahid Beheshti University.

Sahrezouri, Shams-oddin Mohammad. (1992/1371SH). Sharh-e hekmat-oleshrāgh-e Sohravardi. Edition, research and introduction by Hossein Ziyā'i Torbati. Tehrān: Moaseseh-ye Motāle'āt va Tahghighāt-e Farhangi.

Schimmel, Anne-Marie. (2003/1382SH). Shokouh-e Shams: seiri dar āsār o afkar-e Mowlānā Jalāl-oddin Roumi (The Triumphal Sun: A Study of the Works of Jalaluddin Rumi). Tr. by Hassan Lāhouti. Tehrān: 'Elmi o Farhangi.

Shamisā, Sirous. (1990/1369SH). Gozideh qazaliyyāt-e Mowlavi. Tehrān: Bonyād.

Shams Tabrizi, Mohammad. (1998/1377SH). Maghālāt. With the effort of Mohammad Ali Movahed. Tehrān: Sherkat-e Ta'āvoni Nāsherān.

Shāyegan, Dāryoush. (1976/1355SH). Bot-hā-ye zehni va khātereh-ye azali. Tehrān. Amirkabir.

Shirāzi, Ghotb-oddin. (2004/1383SH). Sharh-e hekmat-oleshrāgh. Tehrān: Anjoman-e Āsār o Mafākher-e Farhangi.

Sohravardi, Shahāb-oddin. (1998/1377SH). Hekmat-oleshrāgh. Tr. by. Seyyed Ja'far Sajjādi. Tehrān: University of Tehrān.

Sohravardi, Shahāb-oddin. (2001/1380SH). Mosannafāt. Ed. by Henry Corbin. Tehrān: Pazhouheshgāh-e 'Oloum-e Ensāni o Motāle'āt-e Farhangi.

Sohravardi, Shahāb-oddin. (2007/1386SH). Ghesseh-hā-ye sheikh-e Eshrāgh. Ed. by Ja'far Modarres Sādegh. Tehrān: Markaz.

Tabātabāei‚ Mohammad Hossein. (1995/1374SH). Al-mizān. Tr. by Mohammad Bagher Mousavi Hamedani. Ghom: Jāme'eh-ye Modarresin-e Hozeh 'Elmiyyeh Ghom. Daftar-e Enteshārāt-e Eslāmi.

Yazdān-panāh, Sadid-ollāh. (2012/1391SH). Hekmat-e eshrāgh (report, explanation and evaluation of dastgāh-e falsafi-e Sheikh Shahāb-oddin Sohravardi). Tehrān: Pazhouheshgāh-e Howzeh va Dāneshgāh.

Yousefi, Mohammad Rezā and Elvheh Heidari. (2014/1393SH). "joghrāfiyā-ye 'erfāni". Bi-quarterly Journal of Pazhouhesh-hā-ye Hasti-shenākhti. Year 3. No. 6.

Zamirān, Mohammad. (2000/1379SH). Gozār az jahān-e ostoureh beh falsafeh. Tehrān: Hermes.

Ziyā'i, Hossein. (2005/1384SH). Ma'refat o eshrāgh dar andisheh Sohravardi. Tr. by Simā Nour-bakhsh. Tehrān: Forouzān-e Rouz.