تحلیل رابطه بین تولید با سطح، تعداد دام و تعداد بهره‌بردار مرتعی (مطالعه موردی: طرحهای مرتعداری ییلاقی استان اصفهان

اکوسیستم های طبیعی ایران

مقاله 5، دوره 6، شماره 4 - شماره پیاپی 22، اسفند 1394، صفحه 57-68   

نوع مقاله: پژوهشی

نویسندگان

ولی الله رئوفی راد^{* 1}؛ قدرت اله حیدری²؛ ستاره باقری³

¹دانشجوی دکترای مرتعداری دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی ساری ساری ایران

²استادیار دانشکده منابع طبیعی دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی ساری ساری ایران

³دانشجوی دکترای متعداری دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی ساری ساری ایران

چکیده

هدف از این تحقیق بررسی رابطه بینسطح، تعداد بهره­بردار و تعداد دام با تولید مرتع در طرح­های مرتعداری می­باشد. بدین منظور با مطالعه دقیق کتابچه طرح‌های مرتعداری ییلاقی استان اصفهان، تولید مراتع، سطح مراتع، تعداد دام مجاز در زمان ممیزی و تعداد بهره­بردار هر طرح استخراج گردید. در مرحله بعد، با بازدیدهای صحرایی تعداد دام موجود هر طرح شمارش گردید. در مرحله آخر رابطه بین سطح مرتع، تعداد بهره­بردار و تعداد دام (بصورت جداگانه و مشترک) با تولید مرتع در دو حالت (مراتع تک بهره­بردار و مراتع بیش از یک بهره­بردار) تجزیه و تحلیل شد. همچنین تولید مراتع تک بهره­بردار با مراتع بیش از یک بهره­بردار (مشاعی و شورایی) و تعداد دام مجاز با تعداد دام موجود در هر دو گروه مراتع مورد مقایسه قرار گرفت. نتایج حاصله نشان داد تولید با سطح مرتع رابطه معنی­دار منفی و با تعداد واحد دامی رابطه معنی­دار هر دو گروه مراتع داشته اما با تعداد بهره­بردار رابطه معنی­دار ندارد. همچنین نتایج مقایسه تولید مراتع تک بهره­بردار با مراتع بیش از یک بهره­بردار نشان از عدم ارتباط معنی­داری آنها بوده و تعداد دام مجاز با دام موجود در هر دو گروه مراتع اختلاف معنی­دار داشتند. بنابراین با توجه به نتایج این تحقیق، می­توان گفت که سطح مرتع و تعداد دام، عوامل مهم و تأثیرگذاری در تولید مرتع محسوب شده و انتخاب تعداد دام مجاز چرا کننده از مرتع با توجه به‌ سطح و توان تولیدی مرتع می­تواند یکی از گام‌های اساسی مدیریت و حفاظت از مراتع به شمار ‌رود. 

کلیدواژه‌ها

سطح مرتع؛ تعداد بهره‌بردار؛ تعداد دام مجاز؛ تولید مرتع؛ طرح مرتعداری ییلاقی؛ اصفهان

اصل مقاله

چکیده:

هدف از این تحقیق بررسی رابطه بینسطح، تعداد بهره­بردار و تعداد دام با تولید مرتع در طرح­های مرتعداری می­باشد. بدین منظور با مطالعه دقیق کتابچه طرح‌های مرتعداری ییلاقی استان اصفهان، تولید مراتع، سطح مراتع، تعداد دام مجاز در زمان ممیزی و تعداد بهره­بردار هر طرح استخراج گردید. در مرحله بعد، با بازدیدهای صحرایی تعداد دام موجود هر طرح شمارش گردید. در مرحله آخر رابطه بین سطح مرتع، تعداد بهره­بردار و تعداد دام (بصورت جداگانه و مشترک) با تولید مرتع در دو حالت (مراتع تک بهره­بردار و مراتع بیش از یک بهره­بردار) تجزیه و تحلیل شد. همچنین تولید مراتع تک بهره­بردار با مراتع بیش از یک بهره­بردار (مشاعی و شورایی) و تعداد دام مجاز با تعداد دام موجود در هر دو گروه مراتع مورد مقایسه قرار گرفت. نتایج حاصله نشان داد تولید با سطح مرتع رابطه معنی­دار منفی و با تعداد واحد دامی رابطه معنی­دار هر دو گروه مراتع داشته اما با تعداد بهره­بردار رابطه معنی­دار ندارد. همچنین نتایج مقایسه تولید مراتع تک بهره­بردار با مراتع بیش از یک بهره­بردار نشان از عدم ارتباط معنی­داری آنها بوده و تعداد دام مجاز با دام موجود در هر دو گروه مراتع اختلاف معنی­دار داشتند. بنابراین با توجه به نتایج این تحقیق، می­توان گفت که سطح مرتع و تعداد دام، عوامل مهم و تأثیرگذاری در تولید مرتع محسوب شده و انتخاب تعداد دام مجاز چرا کننده از مرتع با توجه به‌ سطح و توان تولیدی مرتع می­تواند یکی از گام‌های اساسی مدیریت و حفاظت از مراتع به شمار ‌رود.

واژه های کلیدی: سطح مرتع، تعداد بهره­بردار، تعداد دام مجاز، تولید مرتع، طرح مرتعداری ییلاقی، اصفهان

 

 

 

مقدمه

مراتع کشور یکی از منابع اساسی پایه تولید محسوب می‌گردند که حفظ، احیاء و توسعه آنها علاوه بر اینکه تولید پایدار و مستمر را به دنبال داشته، بخش مهمی از علوفه مورد نیاز دام را تأمین و نقش اساسی در حفظ آب و خاک کشور و پایداری اکوسیستم را به عهده دارد. متأسفانه برداشت بیش از حد مجاز و مازاد بر توان تولیدی مراتع که ناشی از افزایش تعداد دام و جمعیت بهره‌بردار و موارد دیگری مانند چرای زودرس و مفرط، بوته‌کنی، تبدیل مراتع به دیمزارهای کم بازده بدون توجه به قابلیت‌های اکولوژیکی مراتع بوده که باعث کاهش پوشش گیاهی و به دنبال آن کاهش تولید علوفه شده است (11). در چند دهه اخیر سطح مراتع و پوشش گیاهی آن دستخوش تغییرات زیادی شده است. تبدیل وضعیت مراتع از عالی و خوب به متوسط، فقیر و بسیار فقیر و روند منفی گرایش مراتع، افزایش فرسایش خاک و هدر رفت آب و سیلاب‌های مخرب را به دنبال داشته است. این امر ضرورت اجرای یک مدیرت اصولی و اساسی در سطح مراتع کشور، در راستای توسعه پایدار را بیش از پیش به اثبات رسانده است (12).

طرح مرتعداری برنامه مدونی است به منظور اعمال مدیریت با هدف حفظ، اصلاح، احیاء و بهره­برداری اصولی و پایدار مراتع می­باشد (17). در بهره­برداری اصولی مراتع باید به ابعاد اکولوژیکی و اجتماعی توجهی خاص شود (16). تولید گیاهان مرتعی به عنوان یک فاکتور مهم سنجش وضعیت پوشش گیاهی مراتع از نظر اکولوژیکی از اهمیت ویژه­ایی برخوردار است. تولید گیاهان مرتعی یکی از فاکتورهای مهم نشان دهنده سلامت مرتع می­باشد (17). اطلاع دقیق از تولید مراتع یکی از عوامل اساسی در برنامه­ریزی و ارائه روش مناسب مدیریت دام جهت مشخص نمودن واحدهای اجتماعی و اقتصادی بوده و مدیر مرتع را در افزایش یا کاهش تعداد دام، تغییر یا ادامه روش مدیریتی و حفاظتی آگاه می­سازد (3، 8 و 9).

نوع و نحوه تغییرات پوشش گیاهی از جمله تولید مراتع در تحقیقات متعددی مورد بررسی قرار گرفته است.  مهمترین علت کاهش تولید مرتع چرای بی رویه دام (17)و مهمترین عامل تغییرات تولید مراتع چرای مفرط دام بر شمرد(12). نوع بهره­برداری که می­تواند بصورت تک بهره­بردار یا بیش از تک بهره­بردار (مشاعی یا شورایی) باشد، از عواملی است که بر روی پوشش گیاهی مرتع می­تواند تاثیرگذار باشد. در واقع، وضعیت پوشش گیاهی مراتع می­تواند نوع مدیریت و بهره­برداری از مرتع را تعیین کند. همچنین سطح مرتع و تعداد دام نیز مشخص کننده نوع بهره­برداری بوده و می­تواند بر روی تولید مراتع تاثیرگذار باشند. توان تولیدی مراتع تحت تأثیر تعداد دام و تعداد بهره­بردار در هر واحد مرتعی می­باشد(13). در بررسی تاثیر اجرا طرح­های مرتعداری بر کارایی مرتع دراستان خراسان رضوی نتایج نشان دادند که متغیرهای وسعت مرتع، تاثیر مثبت و متغیر تعداد بهره­بردار تاثیر منفی بر کارایی فنی مرتعداران دارند (10). سطح مناسب واحدهای بهره­برداری مرتعی جهت رسیدن به تعادل پایدار دام و مرتع ضروری می­باشد(3) و علاوه بر تاثیر بر روی تعادل دام و مرتع، هزینه­های معیشتی بهره­بردار مرتعی را تأمین کرده (4) و باعث ایجاد ظرفیت پایدار بین امنیت غذایی و حفاظت از منابع­طبیعی می­گردد (15).

با توجه به مطالب مذکور به نظر می­رسد عواملی مانند تعداد واحد دامی، تعداد بهره­بردار و سطح مرتع در روند تغییرات فاکتورهای مختلف پوشش گیاهی مانند تولید اهمیت بسزائی دارند. لذا این تحقیق در پی آن است که رابطه تولید را با عوامل (تعداد بهره­بردار، سطح مرتع و تعداد دام) در شیوه­های مختلف بهره­برداری (تک بهره­بردار و بیش از تک بهره­بردار (مشاعی یا شورایی) بررسی نماید.

 

مواد و روش‌ها

مشخصات منطقه مورد مطالعه

تحقیق حاضر در سال 1387 در سطح مراتع ییلاقی استان اصفهان که دارای طرح مرتعداری بودند، انجام شد.طرحهایمرتعداری ییلاقیاستان اصفهان با وسعت 35/283451 میلیون هکتار در مرکز ایران و در عرض جغرافیایی30 درجه و 42 دقیقه تا 34 درجه و30 دقیقه شمالی و طول جغرافیایی 49 درجه و37 دقیقه تا 55 درجه و 29 دقیقه واقع شده که از شمال با استانهای قم, مرکزی و سمنان و از جنوب با استانهای فارس و کهکلیویه و بویراحمد و از شرق با استان یزد و از مغرب با استانهای لرستان و چهارمحال بختیاری همسایه می­باشد. بلندترین نقطه در منطقه مورد مطالعه، در شهرستان فریدونشهر با ارتفاع 4409 متر و پست­ترین نقطه در نایین با ارتفاع 846 متر از سطح دریا قرار متوسط بارندگی سالیانه 246 میلیمتر است. حداکثر دما در مراتع شهرستان اردستان 9/39 درجه سانتیگراد و حداقل در فریدن 8/20- درجه سانتیگراد می­باشد (شکل 1).

 

 

  شکل 1- موقعیت جغرافیایی منطقه مورد مطالعه

 

روش جمع­آوری اطلاعات

در این تحقیق، به منظور بررسی رابطه سطح، تعداد بهره­بردار و تعداد دام با تولید مرتع در طرحهای مرتعداری ییلاقی استان اصفهان، در ابتدا با مراجعه به اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان اصفهان، لیست کلیه مراتع ییلاقی دارای طرح‌های مرتعداری (جامعه آماری مورد نظر) تهیه گردید که 226 فقره طرح بدست آمد. روش نمونه­گیری در این تحقیق بصورت مرحله­ای بوده، بطوریکه در مرحله اول تعدادی از شهرستان­هایی که دارای طرح­های مرتعداری ییلاقی بوده­اند انتخاب شدند و در مرحله بعدی شیوه­های بهره­برداری این مراتع بصورت تک بهره­بردار و گروهی از هم تفکیک و متناسب با تعداد طرحهای مرتعداری هر گروه نمونه­گیری با روش تصادفی انجام گرفت .حجم نمونه پس از محاسبه با فرمول کوکران مجموعاً 90 سامان عرفی بدست آمد که 45 محدوده عرفی آن تک بهره­بردار و 45 محدوده عرفی دیگر با بیش از یک بهره­بردار انتخاب و مورد بررسی قرار گرفتند .با استفاده از کتابچه­های طرح مرتعداری سطح مرتع، تولید مرتع، تعداد دام مجاز در زمان ممیزی و تعداد بهره­بردار آنها استخراج گردید و در مرحله بعد، با بازدیدهای صحرایی، تعداد دام موجود مراتع تعیین گردید.

 

 

 

 

 

 

تجزیه و تحلیل داده­ها

پس از جمع­آوری اطلاعات لازم در مورد سطح مرتع، تعداد بهره­بردار، تعداد واحد دامی مجاز در زمان ممیزی، دام موجود فعلی و تولید مرتع، رابطه متغییرهای فوق در نرم افزار SPSS تجریه و تحلیل شد. بدین منظور در ابتدا با استفاده از ضریب همبستگی پیرسون رابطه تولید مرتع با سطح محدوده عرفی، طول دوره بهره­برداری، تعداد بهره­بردار و تعداد واحد دامی مجاز در دو حالت (مراتع دارای تک بهره­بردار و مراتع دارای بیش از یک بهره­بردار) تعیین گردید. جهت بررسی تاثیر متغیرهایی مانند سطح مرتع، تعداد بهره­بردار، تعداد واحد دامی مجاز بصورت مشترک و جداگانه (متغیرهای مستقل) بر تولید مرتع (متغیر وابسته) از رگرسیون چند متغیره استفاده گردید. از طرف دیگر در مراتع دارای تک بهره­بردار رابطه تولید (متغیر وابسته) با سطح مرتع و تعداد دام بصورت مشترک و جداگانه (متغیرهای مستقل) با استفاده از رگرسیون چند متغیره بررسی گردید. همچنین برای مقایسه تولید، بین مراتع تک بهره­بردار و مراتع گروهی از آزمون t استفاده شد. در نهایت تعداد دام مجاز و دام موجود در هر دو گروه مراتع از طریق آزمون t مقایسه شد.

 

 

 

نتایج

سطح مرتع (هکتار)

بررسی کتابچه طرح­های مرتعداری نشان می­دهد، بیشترین سطح مرتع با مساحت 18000 هکتار مربوط به طرح مرتعداری سه (مرتع بیش از یک بهره­بردار) مربوط به شهرستان شاهین­شهر و میمه بوده و کمترین مساحت 35/5 هکتار است که مربوط به طرح مرتعداری دوقلات دیزجان (مرتع تک بهره­بردار) در شهرستان سمیرم است.

 

 

 

مساحت سامان­های عرفی

نتایج حاصل از بررسی کتابچه­های طرح­های مرتع­داری نشان می­دهد مساحت حدود 56 درصد مراتع تک بهره­بردار و 27 درصد مراتع گروهی در منطقه کمتر از 500 هکتار مساحت دارند و مساحت تقریباً 36 درصد مراتع تک بهره­بردار و 45 درصد مراتع گروهی 4 بین 2000-500 هکتار است بطور کلی بیشترین سطح مرتع با مساحت 18000 هکتار مربوط به طرح مرتعداری سه (دارای بیش از یک بهره­بردار) شهرستان شاهین­شهر و میمه بوده و کمترین مساحت آن با 35/5 هکتار مربوط به طرح مرتعداری تک بهره­بردار دوقلات دیزجان در شهرستان سمیرم است (جدول 1).

جدول 1- توزیع فراوانی سطح سامان­های عرفی تک بهره­بردار و بیش از یک بهره­بردار به هکتار

طبقات مساحت (هکتار)	تعداد سامان عرفی تک بهره­بردار	درصد فراوانی در مراتع ییلاقی تک بهره­بردار	تعداد سامان عرفی بیش از یک بهره­بردار	درصد فراوانی در مراتع ییلاقی بیش از یک بهره­بردار
کمتر از 500	25	55/55	12	70/26
2000-501	16	55/35	20	50/44
بیشتر از 2000	4	9	13	80/28

 

شیوه­های بهره­برداری از مرتع در منطقه

نتایج بررسی کتابچه­های طرح­های مرتعداری نشان می­دهد که شیوه­های مختلف بهره­برداری حداقل تعداد بهره­بردار در مراتع ییلاقی منطقه یک خانوار و حداکثر 209 خانوار بوده است و متوسط تعداد خانوار ذیحق برای مراتع گروهی (افرازی، مشاع یا شورایی) 15 خانوار است. همچنین مساحت محدوده­های عرفی این بهره­برداران حدود 433890 هکتار است. 

 

تعداد واحد دامی مجازدر واحد سطح

نتایج لیست ممیزی و طرح­های مرتعداری نشان می­دهد  تعداد واحد دامی مجاز در حدود 65 درصد مراتع ییلاقی تک بهره­بردار کمتر از 5/0 واحد دامی در هکتار است اما در مراتع گروهی تعداد دام مجاز تعیین شده توسط کارشناسان در 78 درصد سامان­های عرفی کمتر از 5/0 واحد دامی در هکتار است. به عبارت دیگر فراوانی سامان­های عرفی که تعداد واحد دامی مجاز آنها کمتر از 5/0 واحد دامی بوده در مراتع گروهی از نسبت بالاتری برخوردار است (جدول 2).

 

جدول 2- فراوانی تعداد دام مجاز در مراتع ییلاقی تک بهره­بردار و بیش از تک بهره­بردار

تعداد واحد دامی مجاز	تعداد سامان عرفی تک بهره­بردار	درصد فراوانی	تعداد سامان عرفی بیش از یک بهره­بردار	درصد فراوانی
کمتر از 5/0	29	44/64	35	33/78
1-5/0	14	11/31	9	88/18
بیشتر از 1	2	44/4	1	78/2

 

 

 

 

میزان تولید علوفه درهکتار

نتایج بررسی مقدار تولید مراتع ییلاقی مورد مطالعه نشان می­دهد بیشترین مقدار تولید مربوط به طرح مرتعداری خلعت پوشان (فاطمی) در شهرستان فریدن با 302 کیلوگرم در هکتار (مرتع تک بهره­بردار) است، در حالی که در طرح مرتعداری پلنگی از شهرستان شهرضا (مرتع گروهی)، میزان تولید 17/3 کیلوگرم در هکتار اندازه­گیری شده است. به طور کلی مقدار متوسط تولید در مراتع ییلاقی تک بهره­بردار برابر با 75/84 کیلوگرم در هکتاربوده که نسبت به مراتع گروهی با متوسط تولید 83/67 کیلوگرم در هکتار حدود 20 درصد بیشتر است.

 

 

 

رابطه تولید با سطح مرتع، تعداد بهره­بردار و تعداد دام مجاز

نتایج آزمون پیرسون حاکی از آن است که تولید در مراتع ییلاقی تک بهره­بردار با سطح مرتع رابطه معنی­دار منفی (05/0 ≥ p و 31/0- = r) دارد. همچنین در این مراتع مقدار تولید با تعداد واحد دامی مجاز رابطه معنی­دار مثبت (01/0 ≥ p و 45/0= r) داشته است. در مراتع ییلاقی بیش از یک بهره­بردار مقدار تولید با مساحت (01/0 ≥ p و 27/0- = r) و تعداد واحد دامی (01/0 ≥ p و 26/0= r) ارتباط معنی­داری داشته اما ارتباط میان تولید و مساحت مانند مراتع ییلاقی تک بهره­بردار منفی می­باشد به طوری که هر چه مساحت بیشتر شود مقدار تولید کاهش می­یابد. همچنین نتایج بیانگر آن است که تعداد بهره­بردار ارتباط معنی­داری با تولید مراتع ندارد (جدول 3)

 

 

جدول 3- همبستگی بین متغیرهای سطح مرتع، تعداد بهره­بردار و تعداد واحد دامی با تولید مرتع

	تولید مراتع ییلاقی تک بهره­بردار		تولید مراتع ییلاقی بیش از یک بهره­بردار
متغیر­ها	ضریب همبستگی	سطح معنی­داری (P)	ضریب همبستگی	سطح معنی­داری (P)
سطح مرتع (هکتار)	313/0-	*03/0	279/0-	**0
تعداد بهره­بردار	-	-	08/0	31/0
تعداد واحد دامی مجاز مجاز	459/0	**002/0	26/0	**0

       ** معنی­داری در سطح 1 درصد         * معنی­داری در سطح 5 درصد

 

 

همچنین به منظور بررسی رابطه متغیرهای مستقل بصورت مشترک (سطح مرتع، تعداد بهره­بردار و تعداد واحد دامی مجاز) با تولید (متغییر وابسته) از رگرسیون و تجزیه واریانس استفاده گردید. نتایج نشان داد که در مراتع ییلاقی بیش از یک بهره­بردار مقدار تولید وابسته به سه عامل سطح مرتع، تعداد بهره­بردار و تعداد واحد دامی مجاز می­باشد و تفاوت در سطح 1 درصد معنی­دار است و در مراتع ییلاقی تک بهره­بردار مقدار تولید نیز وابسته به سطح مرتع و تعداد واحد دامی مجاز بوده و در سطح 1 درصد معنی­دار می­باشد (جدول 4).

 

 

جدول 4- تجزیه واریانس تولید بر حسب سطح مرتع، تعداد بهره­بردار و تعداد واحد دامی مجاز بصورت مشترک

نوع مرتع	متغیر وابسته	متغیر مستقل	جمع مربعات	درجه آزادی	میانگین مربعات	F	سطح معنی­داری
مراتع ییلاقی تک بهره­بردار	تولید	سطح مرتع (هکتار)	7/109	2	83/54	5/19	**0
		تعداد واحد دامی مجاز
مراتع ییلاقی بیش از تک بهره­بردار	تولید	سطح مرتع (هکتار)	2/323	3	7/107	04/55	**0
		تعداد بهره­بردار
		تعداد واحد دامی مجاز

** معنی­داری در سطح 1 درصد       * معنی­داری در سطح 5 درصد

 

مقایسه مقدار تولید در مراتع ییلاقی تک بهره­بردار و بیش از یک بهره­بردار

برای مقایسه مقدار تولید در دو مرتع ییلاقی تک بهره­بردار و بیش از یک بهره­بردار از آزمون t جفتی مطابق با جدول 5 استفاده شد، نتایج نشان داد مقدار تولید در دو مرتع ییلاقی هیچ ارتباط معنی­داری نداشته و مقدار تولید در دو مرتع متفاوت نمی­باشد.

 

 

جدول 5- مقایسه مقدار تولید در دو مرتع ییلاقی تک بهره­بردار و بیش از تک بهره­بردار

میانگین	انحراف معیار	خطای استاندارد	مقدار t	درجه آزادی	سطح معنی­داری
8/7-	2/41	14/6	27/1-	44	2/0

 

 

 

 

 

 

 

مقایسه تعداد دام موجود و دام مجاز در مراتع تک بهره­بردار و مراتع بیش از تک بهره­بردار

برای مقایسه تعداد دام موجود و دام مجاز در مراتع تک بهره­بردار از آزمون t جفتی استفاده شد.، نتایج نشان داد تعداد دام مجاز با دام موجود در سطح 1 درصد معنی­دار می­باشد (جدول 6). همچنین برای مقایسه تعداد دام موجود و دام مجاز در مراتع بیش از یک بهره­بردار هم از آزمون t جفتی استفاده شد. نتایج مشخص کرد در این گروه مراتع نیز تعداد دام مجاز با دام موجود در سطح 1 درصد معنی­دار می­باشد­(جدول7).

 

 

 

جدول 6- مقایسه تعداد دام مجاز و دام موجود در مراتع ییلاقی تک بهره­بردار

میانگین	انحراف معیار	خطای استاندارد	مقدار t	درجه آزادی	سطح معنی­داری
91/85	25/157	44/23	66/3	44	**001/0

              ** معنی­داری در سطح 1 درصد

 

جدول 7- مقایسه تعداد دام مجاز و دام موجود در مراتع ییلاقی بیش از یک بهره­بردار

میانگین	انحراف معیار	خطای استاندارد	مقدار t	درجه آزادی	سطح معنی­داری
57/190	94/408	96/60	13/3	44	**003/0

                  ** معنی­داری در سطح 1 درصد

 

بحث

کارآمدی هر سیستمی به لحاظ کردن هر سه بعد پایداری (اکولوژیکی، اقتصادی و اجتماعی) است. یکی از ابزار­های اصلی مدیریت و بهره­برداری اصولی از مراتع توجه به میزان تولید علوفه بعنوان یک ویژگی بوم­شناسی است که با مسائل اجتماعی و اقتصادی بهره­برداران (مانند تعداد دام، تعداد بهره­بردار، سطح مرتع و...) رابطه مستقیم و غیر مستیم دارد (1، 3، 6، 11 و 16).

نتایج بررسی بین میزان تولید با سطح مراتع نشان می­دهد تولید در تمامی طرحهای مرتعداری ییلاقی با سطح مرتع رابطه منفی و معنی­دار دارد. به طوری که هر چه مساحت محدوده­های عرفی بیشتر می­شود مقدار تولید آن نیز کاهش می­یابد. اگرچه انتظار این است که افزایش سطح مرتع عامل مهم و تاثیرگذاری در طرحهای مرتعداری برای دستیابی به تولید بیشتری باشد، ولی به نظر می­رسد این چالش به نحوه یا شیوه بهره­برداری مرتع در منطقه مرتبط باشد. توصیه می­گردد به منظور بهره­برداری بهینه از محدوده­های عرفی مراتع منطقه از سیستم­های چرایی مناسبی استفاده گردد، در غیر اینصورت با افزایش سطح مرتع و عدم اعمال سیستم­های چرایی مناسب و کنترل شده، با تکرار چرا دام­ها با آزادی عمل بیشتر گونه‌های با کلاس خوشخوراکی بالاتر مورد مصرف قرار می­دهند. در چنین شرایطی تولید مرتع با افزایش سطح کاهش یافته و بسیاری از علوفه تولیدی مراتع نیز هدر خواهد رفت. این بخش از نتایج با (5، 7 و 15) همسویی دارد.

اگرچه این نتیجه بیان می­نماید که سطح مرتع عامل مهم و تاثیرگذاری در طرحهای مرتعداری ییلاقی منطقه مورد مطالعه محسوب می­شود، به طوری­که عدم توجه به آن می­تواند تولید مرتع را بشدت کاهش دهد. همچنین با توجه به نتیجه فوق می­توان گفت که در مراتعی که دارای سطح زیادی می­باشند، به منظور استفاده بهینه از مراتع، باید مرتع قطعه­بندی شده و از سیستم­های چرایی مناسبی استفاده گردد، به طوری­که از تمام سطح مرتع استفاده گردد در غیر اینصورت با افزایش سطح مرتع و عدم اعمال سیستم­های چرایی مناسب و کنترل شده، دام­ها آزادی عمل بیشتری در انتخاب گونه­ها داشته و از بین گونه‌های گیاهی مختلفی که در یک عرصه وجود دارند، تنها تعداد خاصی از آنها را چرا کرده و مابقی را به مقدار ناچیزی و یا اصلاً چرا نمی کنند (5، 7 و 15). در چنین شرایطی تولید مرتع با افزایش سطح کاهش یافته و بسیاری از علوفه تولیدی مراتع هدر خواهد رفت.

از آنجایی که تغییرات پارامترهای کمی مانند تولید مراتع متأثر از عوامل زیادی از جمله تعداد دام می­باشد، بنابراین تعیین و تشخیص چگونگی رابطه این عوامل با یکدیگر در نحوه تصمیم­گیری در امر مرتعداری مهم است (2). یافته­های این تحقیق (جدول 3) و تحقیقات مشابه( 18،14)، نشان دهنده ارتباط معنی­دار تولید با تعداد واحد دامی در طرحهای مرتعداری می­باشد. بنابراین در منطقه مورد مطالعه، تعدیل تعداد واحد دامی می­تواند یکی از راههای بهبود تولید مراتع باشد. عدم توجه به تعداد دام چرا کننده در هر مرتعی می­تواند باعث کاهش تولید شود. در چنین شرایطی حتی اگر عوامل آب و هوایی و مدیریتی نیز مناسب باشد، باز هم تعداد دام نامناسب، کلیه عوامل و اقدامات اصلاحی و مدیریتی را تحت تأثیر قرار داده و تولید مرتع را کاهش می­دهد.

از طرف دیگر نتایج این تحقیق نشان دهنده این است که تعداد بهره­بردار ارتباط معنی­داری با تولید مراتع ندارد (جدول 3). به عبارت دیگر، تعداد بهره­بردار را نمی­توان عامل منفی و مضری در مراتع منطقه دانست. این امر را شاید بتوان ناشی از آن دانست که در محدوده مورد مطالعه، بین تعداد بهره­بردار و شرایط اکولوژیکی منطقه، یک تعادل و تناسبی در شرایط فعلی وجود دارد. به عبارت دیگر با وجود زیاد بودن تعداد بهره­برداران از توان تولیدی مراتع منطقه، تعداد دام آنها تا حدودی متناسب با ظرفیت تولیدی منطقه ثابت مانده است. علیرغم مطلب فوق، باید به این نکته اشاره کرد با وجود اینکه زیاد بودن تعداد بهره­بردار در حال حاظر تهدیدی بر مراتع منطقه قلمداد نمی­گردد اما قطعاً در آینده، با افزایش هزینه­های زندگی که نتیجه آن افزایش تعداد دام استفاده کننده از مرتع خواهد بود، مشکلات زیادی را بر منطقه تحمیل خواهد کرد. بر همین اساس می­توان گفت که بیشتر بهره­برداران دارای تعداد اندکی دام بوده که درآمد ناشی از این تعداد اندک دام، فقط هزینه­های امرار و معاش آنها را تأمین نموده و به هیچ وجه فعالیت آنها را اقتصادی نمی­نماید. از طرف دیگر چون به دلیل محدودیت در توان تولیدی مراتع، نمی­توان تولید را متناسب با تعداد بهره­بردار افزایش داد، لذا می­بایست با ایجاد مشاغل خارج از مرتع، تعداد بهره­بردار را متناسب با توان تولیدی مرتع کاهش داد تا بین تولید مراتع و تعداد بهره­برداران توازن و ارتباط معنی­داری ایجاد کرد.

با توجه به نتایج مندرج در جداول 4 و 5، باید گفت که تولید مراتع با مجموعه­ای از عوامل مرتبط است. چرا که وقتی رابطه تولید با عواملی مانند سطح مرتع، تعداد دام و تعداد بهره­بردار بصورت مشترک بررسی می­شود، نتایج بدست آمده (جدول 4) بهتر و گویاتر از حالتی است که این رابطه بصورت جداگانه برای هر یک از عوامل فوق بررسی شود. همچنین نتیجه فوق باز هم تأیید کننده این نکته است که تعداد بهره­بردار بر روی تولید اثر مهم و معنی­داری نداشته (جدول 5) چرا که در هر دو گروه از مراتع، چه مراتعی تک بهره­بردار داشته و چه مراتعی که بیش از یک بهره­بردار داشته و بصورت مشاعی یا شورایی بهره­برداری می­شوند، رابطه معنی­داری بدست آمده است (جدول 4). بنابراین در مراتع ییلاقی، عواملی مانند سطح مرتع و تعداد دام نسبت به تعداد بهره­بردار از تاثیرگذاری بیشتری داشته و تا وقتی که افزایش تعداد بهره­بردار منجر به افزایش تعداد دام نشود، نمی­تواند اثر منفی در تولید مراتع ایجاد نماید.

نتایج مقایسه تعداد دام مجاز و تعداد دام موجود (جدول 6 و 7)، نشان دهنده اختلاف معنی­دار آنها در هر دو گروه از مراتع است. در تمامی مراتع مورد مطالعه، صرف نظر از تعداد بهره­بردار، دام موجود بسیار بیشتر از دام مجاز می­باشد. با توجه به بررسی­های به عمل آمده (3)، تعداد دام مناسب 200 الی 250 واحد دامی برای یک خانوار متوسط (3 الی 4 نفره) می­باشد و این در حالی است که در منطقه مورد مطالعه و سایر مراتع ایران، ظرفیت مرتع در سامان­های عرفی بدلایل مختلفی مانند پایین بودن تولید و یا سطح مرتع بسیار پایین­تر از واحد دامی ذکر شده می­باشد. بنابراین زیاد بودن واحد دامی موجود در مراتع نسبت به واحد دامی مجاز امری طبیعی می­باشد چرا که برای بهره­برداران مرتعی اقتصادی بودن فعالیتشان بیشتر از هر چیز دیگری اهمیت و اولویت دارد. نکته­ای دیگری که باید ذکر شود این است که با گذر زمان و افزایش هزینه­های زندگی، قطعاً تعداد دام استفاده کننده متناسب با هزینه­های زندگی بهره­برداران افزایش می­یابد، و این در حالی است که تولید و یا سطح مراتع را نمی­توان متناسب با اندازه اقتصادی دام افزایش داد، در نتیجه؛ هیچ وقت تعادل دام و مرتع برقرار نمی­گردد و نتیجه این امر تخریب بیش از پیش مراتع خواهد بود. بنابراین، خواه یا ناخواه،  باید 

مراجع

References

1- Alizadeh, A., M. Bigdeli, & H. Moeenaldin, 2004. Result of Range management plans evaluation in the country, proceeding of the 2rd National conference on range and range management, Research Institute of Forest and Rangelands, Tehran, Iran, Pp: 208-229. (In Persian)

2- Anderson, J.E. & K.E. Holte, 1981. Vegetation Development over 25 years without grazing on Sagebrush-dominated rangelands in southeastern Idaho. Rangeland Ecology and Management, 34(l), 25-29.

3- Arzani, H., H. Azarnivand, & A.A. Mehrabi, 2005. Minimum rangeland area for rural pastoralism of Markazi province. Iranian Journal of Rangeland and Desert Research, 2 (10): 327-338.

4-Dehghan, A., 1997. Land Sustainable Management. Research's Institute of Agriculture planning and economic. Tehran, Iran, Pp: 205-213. (In Persian)

5- Ebrahimi, A. 2007. Towards an Integrated Framework of Determining Grazing Capacity in Low-productive, Spatially Heterogeneous Landscapes, PhD, Thesis, Ghent University, 175 p.

6- Holechek, J.L., R.D. Pipe, & C.H. Herble, 1995. Range management principles and practices. Prentice Hall. Inc. Upper Saddle River. New Jersey. 525pp.

7- Ganskopp, D, & D. Bohnert, 2006. Do pasture-scale nutritional patterns affect cattle distribution on rangelands? Rangeland Ecology and Management, 59, 189–196.

8- Khadmi, M. 2004. Problems and solutions in rangeland plans and investment. Proceeding of the 3nd National Conference on Range and Range management, Research Institute of Forest and Rangelands, Tehran, Iran, Pp: 283-287. (In Persian)

9- Khalighi, M.M, & M. Farahpoor, 2006. Study of ecological and social sustenance of different exploitation methods. Iranian Journal of Rangeland and Desert Research, 13(2): 14-27. (In Persian)

10- Mazhari, M, & H. Khaksar astanne, 2009. Range of Range of Performance Evaluation Plan (case study: province of Khorasan Razavi)., 23(2:12-20.

11-  Moghaddam, M., 2007. Range and Range management (4nd ed.). University of Tehran Press, Pp: 183-210.

12- Mohammadi golrang, B., 1994. Changes in vegetation areas Amirkabir dam (Karaj) during the last 20 years (1993-1973). Ms.c thesis University, Iran.

13- Mohammadi, A.M., S.A. Khajedin, & SA. Khatoon Abadi, 2007. Determining size rangelands units using ecological factors - economic, social in Koohrang North River watershed. Technology and Sciences of Agriculture and Natural Resources, 40, 436-425.

14- O, Conner T.G., & P.W.Roux, 1995. Vegetation changes (1949-71) in a semi-arid, grassy dwarf shrub lands in the karoo, South Africa: influence of rainfall variability and grazing by sheep. Journal of Applied Ecology, 32, 612-626.

15- Safaian, N., & M. Shokri, 2003. A new approach to determine condition and capacity of rangeland for northern Iran. Iranian Journal of Natural Research, 55(4): 597-640. (In Persian)

16- Sarikhani, B., 2006. Methodology of research in social sciences. Vol.2 Trends &Techniques, Publications of Institute for Humanities and Cultural Studies Research center, Pp: 520. (In Persian)

17- Rostami, Sh., 1995. Factors influencing changes in vegetation and playa kabootarkhan. MSc Thesis, Department of Natural Resources, Tehran University.

18-Yorks, T.P., N.E. West, & K.M. Carpels, 1992. Vegetation differences in desert shrub lands of western Utah's Pine Valley between 1933 and 1989. Journal Range Manage, 45(6): 569-577.