تعیین مدل شایستگی مرتع برای چرای گوسفند با استفاده از سیستم اطلاعات جغرافیایی (مطالعه موردی: حوزه آبخیز باقران)

اکوسیستم های طبیعی ایران

مقاله 6، دوره 6، شماره 4 - شماره پیاپی 22، اسفند 1394، صفحه 69-82   

نوع مقاله: پژوهشی

نویسندگان

حلیمه جلورو¹؛ عین اله روحی مقدم^{* 2}؛ هادی معماریان³

¹دانش آموخته کارشناسی ارشد مرتعداری دانشگاه زابل

²استادیار دانشکده آب و خاکدانشگاه زابل

³استادیار دانشکده منابع طبیعی دانشگاه بیرجند

چکیده

اکوسیستم­های مرتعی یکی از پیچیده­ترین اکوسیستم­ها محسوب می­شوند و بین اجزای آن روابط بسیار دقیقی وجود دارد. این امر ایجاب می­کند که منابع مرتعی موجود در هر منطقه برای انواع بهره­برداری به درستی مورد ارزیابی قرار گیرد و تناسب اراضی برای هر نوع کاربری نیز مشخص شود. هدف از این پژوهش بررسی شایستگی مراتع حوزه آبخیز باقران واقع در استان خراسان جنوبی برای چرای گوسفند می­باشد که با استفاده از روش فائو در محیط سیستم اطلاعات جغرافیایی انجا شده است. در این تحقیق از بین عوامل فیزیکی و پوشش گیاهی سه عامل تولید علوفه، منابع آب و حساسیت به فرسایش انتخاب شدند که به صورت سه زیر مدل ارائه شده است. نتایج حاصل از مدل نهایی شایستگی مرتع نشان می­دهد که شیب و فاصله منابع آب مهم­ترین فاکتورهای کاهش شایستگی مرتع برای این کاربری هستند. همچنین 63/32 درصد مراتع در طبقه شایستگی S2 (متوسط)، 13/21 درصد مراتع در طبقه شایستگی S3 (کم) و 06/18 درصد مراتع در طبقه شایستگی N (غیر شایسته) قرار گرفته­اند.

کلیدواژه‌ها

شایستگی مرتع؛ سامانه اطلاعات جغرافیایی؛ کوه باقران؛ مدل فرسایش EPM

اصل مقاله

چکیده:

اکوسیستم­های مرتعی یکی از پیچیده­ترین اکوسیستم­ها محسوب می­شوند و بین اجزای آن روابط بسیار دقیقی وجود دارد. این امر ایجاب می­کند که منابع مرتعی موجود در هر منطقه برای انواع بهره­برداری به درستی مورد ارزیابی قرار گیرد و تناسب اراضی برای هر نوع کاربری نیز مشخص شود. هدف از این پژوهش بررسی شایستگی مراتع حوزه آبخیز باقران واقع در استان خراسان جنوبی برای چرای گوسفند می­باشد که با استفاده از روش فائو در محیط سیستم اطلاعات جغرافیایی انجا شده است. در این تحقیق از بین عوامل فیزیکی و پوشش گیاهی سه عامل تولید علوفه، منابع آب و حساسیت به فرسایش انتخاب شدند که به صورت سه زیر مدل ارائه شده است. نتایج حاصل از مدل نهایی شایستگی مرتع نشان می­دهد که شیب و فاصله منابع آب مهم­ترین فاکتورهای کاهش شایستگی مرتع برای این کاربری هستند. همچنین 63/32 درصد مراتع در طبقه شایستگی S2 (متوسط)، 13/21 درصد مراتع در طبقه شایستگی S3 (کم) و 06/18 درصد مراتع در طبقه شایستگی N (غیر شایسته) قرار گرفته­اند.

 

واژه های کلیدی: شایستگی مرتع، سامانه اطلاعات جغرافیایی، کوه باقران، مدل فرسایش EPM

 

 

 

 

                                                                                                                           

 

 

      مقدمه

از دیرباز انسان از مرتع به عنوان مهم­ترین منبع تأمین انرژی استفاده نموده و حتی­الامکان در برقراری استمرار تولید و حفظ آن کوشا بوده است. اما افزایش جمیعت انسانی همراه با مشکلات اقتصادی و اجتماعی، عوامل متعدد ناشناخته مدیریتی را در این رهگذر به بار آورده است. به طوری که در کشورمان ایران نیز 1/86 میلیون هکتار مرتع با وضیت فقیر تا متوسط و خوب وجود دارد. بهره­برداری بی­رویه و بدون برنامه­ریزی اغلب تعادل زیست محیطی را بر هم زده و در بسیاری از مناطق در نتیجه انحطاط اراضی و میکروکلیما، این تعادل به طور کامل از میان رفته و در بسیاری موارد قابل بازگشت نیست. این تخریب و انحطاط در بسیاری کشورهای کهن و باستانی مانند ایران که در عین حال دارای اقلیم و آب و هوای نامساعد و دوره خشکی طولانی هستند بیش از سایر نقاط دنیا می­باشد. استفاده مناسب از زمین برای مدیریت لازم است (23). ارزیابی اراضی مرتعی به معنی شناسایی و ارزیابی تولید بالفعل و بالقوه، به منظور بهره برداری بهینه از این منبع با ارزش طبیعی است (3). تعیین شایستگی مرتع یکی از مهمترین عوامل مدیریت اراضی مرتعی به شمار می‌رود (13). شایستگی مرتع^[1] عبارت است از حالتی که بتوان از مرتع به عنوان چرای دام استفاده کرد و بتوان برای سالیان دراز از مرتع استفاده کرد، بدون اینکه به منابع پوشش گیاهی و خاک آن و یا مناطق مجاور صدمه­ای وارد شود و این امر استفاده مرتع را در سال‌های آتی محدود نکند (17). در تعریف شایستگی مرتع می­باید تجدید نظر گردد، زیرا از مراتع فقط برای چرا و پرورش دام استفاده نمی­شود و باید به فوائد جنبه­های دیگر استفاده از مرتع نیز توجه شود (6). بررسی خصوصیات و کیفیت اراضی نشان می‌دهد که در تعیین شایستگی مرتع سه فاکتور حساسیت به فرسایش، منابع آب و تولید علوفه موثر می‌باشند (8).

امروزه روشهای متعددی برای آنالیز آسیب­پذیری زیست محیطی بکار برده می‌شود (7). اگرچه شاخص شایستگی سرزمین (LS I)^[2] یک سیستم ارزیابی یکپارچه و سلسله مراتبی از تناسب اراضی را ارائه می‌دهد، اما هنوز قادر به بیان ویژگیهای غیر خطی شایستگی سرزمین نیست (22). در مطالعاتی که فائو بر روی شایستگی اراضی برای انواع بهره­برداری انجام داد، چهارچوبی جهت تعیین شایستگی مرتع ارائه نمود و دو سطح شایسته و غیر شایسته به عنوان سطوح اصلی تعیین شد که در سطح شایسته زیرگروه‌های شایستگی خوب یا S1، متوسط یا S2 و کم یا S3 برای انواع بهره برداری ارائه گردید. بررسی شایستگی مراتع شرق ترکیه برای چرای گاو با استفاده از اطلاعات ماهواره­ای و در محیط سیستم اطلاعات جغرافیایی، وضعیت مراتع مشخص شد. نتایج نشان داد که تنها یک سوم از کل مساحت منطقه مورد مطالعه در یک وضعیت خوب و پوشش مناسب برای چرای گاو قرار می­گیرد. در بررسی شایستگی منابع آب برای چرای گوسفند که در منطقه سراب سفید بروجرد صورت گرفت، مشخص شد که شیب عامل اصلی و مهم محدود کننده شایستگی مراتع منطقه سراب سفید می­باشد (4). در تحقیقی در مورد مدل شایستگی برای استفاده مشترک بز و گوسفند از مراتع با استفاده از روش فائو و سامانه اطلاعات جغرافیایی، عوامل خصوصیات پوشش گیاهی و تولید علوفه مهم‌ترین عامل کاهش دهنده شایستگی مراتع شناخته شد (3). در تحقیقی شایستگی مرتع برای چرای بز با استفاده از سیستم اطلاعات جغرافیایی در حوزه قره­آقاچ سمیرم بررسی شد اساس کلی در این تحقیق بر اساس روش فائو جهت ارزیابی اراضی بوده است، بنابراین مدل نهایی شایستگی مرتع نشان داد که 2 درصد مراتع منطقه دارای شایستگی متوسط، 2/62 درصد دارای شایستگی کم و 6/23 درصد فاقد شایستگی برای چرای بز می­باشد و 3/14 درصد بقیه را اراضی غیر مرتعی تشکیل می­دهند(2).

با توجه به اینکه در تعیین شایستگی مراتع، عوامل متعددی بررسی می شود، همه این عوامل در یک اکوسیستم مرتعی موجب بالا رفتن پیچیدگی مدل شده و ارائه نتایج را مشکل می سازد (10). به طور کلی هدف از این پژوهش ارائه مدل شایستگی برای چرای گوسفند در مراتع کوه باقران در شهرستان بیرجند با استفاده از GIS است. روش یاد شده این امکان را فراهم می کند که با در نظر گرفتن عوامل مؤثر بر شایستگی با استفاده از تلفیق لایه های مختلف و اطلاعات بدست آمده با به حداقل رساندن اشتباهات، و صرفه‌ جویی در وقت و هزینه، نقشه شایستگی مرتع برای چرای دام تهیه گردد. دستاورد این تحقیق می‌تواند در ارائه راهکارهای مدیریتی مناسب منطقه مورد استفاده قرار گیرد.

مواد و روش ها

خصوصیات جغرافیایی منطقه مورد مطالعه: منطقه کوه باقران با مساحت 32/11879 هکتار و در موقعیت جغرافیایی "48 َ5 ْ58 تا "02 َ11 ْ59 طول جغرافیایی و"14 َ43 ْ32 تا "31 َ51 ْ32 عرض جغرافیایی در جنوب غربی شهرستان بیرجند واقع گردیده است. متوسط بارندگی سالانه حوزه آبخیز باقران 188 میلیمتر و متوسط درجه حرارت سالیانه 5/13 می‌باشد. از نظر گسترش و تنوع سنگ‌شناسی، واحدهای زمین‌شناسی متعلق به دوره کرتاسه فوقانی به طور وسیعی رخنمون یافته‌اند. با توجه به بررسی‏های مطالعاتی که در محدوده حوزه باقران بیرجند در زمینه پوشش گیاهی انجام شده به طور کلی در محدوده مطالعاتی تعداد 138 گونه از 31 خانواده گیاهی شناسایی شد.

روش تحقیق

این تحقیق با استفاده از تلفیق روش FAO با سیستم اطلاعات جغرافیایی با در نظر گرفتن تغییرات لازم منطقه­ای صورت پذیرفت. فائو برای تعیین شایستگی، 9 مرحله شامل برنامه­ریزی اراضی و توصیف انواع بهره­برداری از اراضی، تعیین نیازمندی­های استفاده از اراضی، تهیه نقشه واحدهای اراضی، امتیازدهی به نیازهای استفاده از اراضی، مطابقت نوع کاربری­ها با اراضی، ترکیب نمره­دهی­های شایستگی اراضی، تعیین نوع طبقه­بندی و ارائه نتایج را پیشنهاد می­کند. در مورد امتیازدهی به نیازهای کاربری از جدول 1 برای هر نوع عملکرد عامل مورد نظر استفاده می­شود. همچنین برای ترکیب نمره­دهی به شایستگی اراضی از روش شرایط محدودکننده می­شود.  

 

 

 

 

 

 

جدول 1 - راهنمای نحوه­ی درجه‌بندی عامل­ها (9)

درصد عملکرد پیش‌بینی‌شده	هزینه مورد نیاز	طبقه شایستگی	علامت
80<	صفر	خوب	S1
40-80	هزینه مورد نیاز اقتصادی عملی است	متوسط	S2
20-40	هزینه­های مورد نیاز عملی بوده اما در شرایط مطلوب اقتصادی است.	کم	S3
20<	غلبه بر محدودیت­ها به وسیله اعمال مدیریتی و هزینه­ها به ندرت امکان­پذیر بوده یا اصلاً ممکن نیست	غیر شایسته	N

 

 

اطلاعات پایه از جمله نقشه‏های موضوعی، عکس‏های هوایی، تصاویر ماهواره‏ای و سایر اطلاعات مورد نیاز گردآوری و محدوده منطقه مورد مطالعه مشخص گردید. سپس با استفاده از نرم‌افزار ArcGIS مرز منطقه مورد بررسی ترسیم و خطوط تراز رقومی گردید. با استفاده از خطوط تراز، نقشه طبقات ارتفاعی منطقه ترسیم و سپس نقشه‏های شیب و جهت تهیه گردید. در نهایت با تلفیق نقشه‏های شیب، جهت شیب، طبقات ارتفاعی و نقشه زمین‌شناسی منطقه، نقشه رخساره­های فرسایشی مشخص گردید.

 

تهیه زیر مدل­های شایستگی

مدل نهایی شایستگی مرتع بر طبق روش فائو، بر اساس سه معیار شایستگی منابع آب، حساسیت به فرسایش و تولید علوفه به شرح زیر تهیه گردید.

 

زیر مدل شایستگی تولید علوفه

جهت دستیابی به این مدل، ابتدا علوفه تولیدی تمام تیپ­های گیاهی مشخص شد سپس تعیین شد که در هر کدام از زیر حوزه‌ها کدام یک از تیپ­های گیاهی موجود می­باشد و بر این اساس مقدار علوفه تولیدی هر کدام از زیر حوزه­ها تعیین شد و با مقایسه این مقدار با جدول 2 شایستگی منطقه از نظر تولید نیز تعیین گردید.

جدول 2- شایستگی تولید علوفه (13)

تولید(کیلوگرم در هکتار)       200<             200-100               100-50             50>

طبقات شایستگی                   S1                    S2                     S3                 N

 

زیر مدل شایستگی فرسایش

بنا به تعریف، فرسایش پذیری خاک، مقاومت خاک در برابر جدا شدن و انتقال ذرات هست. برای تهیه نقشه حساسیت به فرسایش از روش EPM استفاده شده است. در این روش بر اساس چهار عامل حساسیت خاک (Y) ضریب استفاده از زمین (Xa) وضعیت فرسایش (Ψ) و شیب متوسط حوزه (I) می‌توان ضریب شدت فرسایش(Z) را طبق فرمول زیر تعیین نمود (19).

                            Z = Y.Xa (Ψ +I0.5)

با کمک این روش می‌توان عوامل موثر در فرسایش را مورد ارزیابی قرارداد و مقدار فرسایش را به صورت کمی و کیفی تعیین و در نهایت نقشه فرسایش خاک حوزه را تهیه نمود. با قرار دادن (Z) در جدول کلاسه­های فرسایش (جدول 3) برای زیر حوزه تعیین و نقشه فرسایش پذیری منطقه تهیه شد.

جدول 3- طبقه­بندی شدت فرسایش (5)

ردیف	ارزش حد Z	طبقه‌بندی فرسایش
1	<2/0	S1
2	7/0-2/0	S2
3	1-7/0	S3
4	>1	N

 

زیر مدل شایستگی منابع آب

این زیر مدل خود از تلفیق داده­های فاصله از منابع آب، کیفیت و کمیت آب حاصل می­شود.

شایستگی از لحاظ فاصله از منابع آب: پراکنش منابع آبی در مرتع یکی از عوامل مؤثر در تعیین شایستگی مرتع به شمار می­رود به طور کلی توانایی دسترسی به منابع آب به حداکثر مسافتی که دام می­تواند برای چرای علوفه از منبع آب دور شود، بستگی دارد که این مسافت به پستی و بلندی، فصل بهره­برداری، سن دام و پوشش گیاهی بستگی دارد (4).

 

برای تهیه مدل فاصله از منابع آب ابتدا چشمه­ها و قنوات موجود در منطقه کد گذاری شده و منابع آبی موجود در هر زیر حوزه مشخص کردید سپس فاصله مرکز هر یک از حوزه­ها تا دورترین منبع آبی تعیین و با در نظر گرفتن شیب هر کدام از زیر حوزه‌ها طبق جدول 4 کلاس شایستگی فاصله از منابع آب تعیین شد.

 

 

 

    

جدول 4- فواصل تعدیل‌شده از منابع آب در طبقات شیب (14)

طبقات شیب طبقات شایستگی	10%-0	30%-10	60%-30	60<
S1	3400-0	3000-0	1000-0	N
S2	5000-3400	4800-3000	3600-1000	N
S3	6400-5000	6000-4800	4100-3600	N
N	6400<	6000<	4100<	N

 

 

 

شایستگی از لحاظ کمیت منابع آب

در این تحقیق با توجه به شرایط منطقه و مصاحبه حضوری با دامداران و کارشناسان مرکز تحقیقات، نیاز روزانه دام به آب 4 لیتر در نظر گرفته شد. برای تعیین شایستگی کمیت منابع آب لازم بود که تعداد دام مجاز در هر کدام از زیر حوزه­ها تعیین شود و با توجه به نیاز روزانه هر دام (4 لیتر) نیاز آبی هر زیر حوزه برای دام­های موجود در آن زیر حوزه تعیین شد. با استخراخ دبی چشمه­ها و قنوات موجود، با در نظر گرفتن منابع آب هر زیر حوزه مقدار آب موجود در هر کدام از زیر حوزه­ها تعیین شد، سپس مقدار آب مورد نیاز دام هر زیر حوزه با آب موجود در هر زیر حوزه مقایسه و با توجه به جدول 5، شایستگی کمیت منابع آب در هر زیر حوزه طبقه­بندی شده است.

 

 

 

شایستگی از لحاظ کیفیت منابع آب

کیفیت نامناسب روی تولید دام تأثیر نامطلوب خواهد گذاشت، در مناطق خشک و نیمه‌خشک دام­ها غالباً از آب­های با کیفیت پایین استفاده می­کنند که می­تواند مشکلات فیزیولوژیکی در آن­ها ایجاد کند، مخصوصاً هنگامی که همراه با منیزیم باشد. همچنین حد بالای TDS باعث ایجاد اختلالات در دام می­شود (11).

محدوده­ی شایستگی آب منطقه بر اساس کل مواد جامد محلول (TDS) در کلاس­های شایستگی طبق جدول 6 طبقه­بندی گردید.

 

مدل نهایی شایستگی مرتع

در آخرین مرحله، مدل نهایی شایستگی مرتع برای چرای گوسفند طراحی شد که اجزای آن سه زیر مدل منابع آب، حساسیت به فرسایش و تولید علوفه می­باشد و در نهایت از تلفیق این سه مدل به روش محدودکننده فائو مدل نهایی شایستگی مرتع تهیه گردیده است.

 

 

 

 

جدول 5- طبقه‌بندی شایستگی کمیت منابع آب (13)

درصدارآورد نیاز              100-80            80-40                     40-20                 20>

طبقات شایستگی               N                      S3                        S2                  S1

                              

جدول 6- مقادیر TDS آب شرب بر حسب ppm برای گوسفند و بز (15)

کلاس نوع دام	عالی	خوب	متوسط	فقیر	دارای محدودیت
گوسفند	1000-0	3000-1000	6000-3000	10000-6000	10000<
بز	1000-0	5000-1000	7000-5000	10000-7000	10000<

 

نتایج

از کل مساحت منطقه مورد بررسی 81/28 درصد منطقه جزو اراضی غیر مرتعی می­باشد که غیر قابل چرا هست. با به دست آوردن نقشه شایستگی فرسایش (شکل 1) در زیر حوزه­ها مشخص شده است که 78/44 درصد  از اراضی در طبقه شایستگی S2 و 41/26 درصد از اراضی در طبقه شایستگی S3 قرار گرفته­اند. طبقه S1 و N از نظر شایستگی در منطقه وجود ندارد و از مهم­ترین عوامل موثر در ایجاد فرسایش می‌توان به عدم پوشش گیاهی مناسب، فرسایش پذیری خاک، شدت بارندگی بالا، وضعیت شیب و توپوگرافی، پوشش سطحی خاک و … اشاره کرد.

نتایج حاصل از مدل تولید (شکل 2) نشان داد که 33/63 درصد از اراضی منطقه در طبقه شایستگی S1 و در وضعیت عالی می­باشند، و 32/6 درصد از اراضی در طبقه شایستگی S2 و 62/0 درصد از اراضی در طبقه شایستگی S3 و همچنین 93/0 درصد از اراضی در طبقه شایستگی N و در وضعیت غیر شایسته قرار گرفتند. بر طبق نتایج حاصل از کاربرد مدل فاصله از منابع آب (شکل 3) مشخص شد 85/16 درصد از اراضی در طبقه شایستگی S1 و 31/39 درصد در طبقه شایستگی S2 و 03/15 درصد از اراضی هم در طبقه شایستگی N قرار گرفتند همچنین با مقایسه میان نیاز آبی دام در روز و مقدار آب موجود در هر زیر حوزه، بر اساس جدول 4 طبقات شایستگی کمیت منابع آب استخراج شد. بنابراین 88/55 درصد از اراضی منطقه در طبقه شایستگی S1 و 31/15 درصد از اراضی منطقه در طبقه شایستگی N وجود دارند. همچنین بررسی عوامل موثر بر کیفیت شیمیایی آب و مقایسه آن­ها با استانداردهای تعیین کیفیت شیمیایی در زیر مدل کیفیت منابع آب نشان داد که 19/71 درصد از اراضی که شامل کل اراضی مرتعی می­باشد در کلاس شایستگی S1 و مابقی جزو اراضی غیر مرتعی می­باشد. بنا بر این از تلفیق سه زیر مدل کمیت، کیفیت و فاصله از منابع آب، مدل نهایی شایستگی (شکل 4) به دست آمد. بر اساس این مدل، 49/16 درصد از اراضی در طبقه شایستگی S1 و 46/36 درصد از اراضی در طبقه شایستگی S2 و 06/18 درصد در طبقه شایستگی N قرار گرفته­اند. در نهایت مدل نهایی شایستگی مرتع که تلفیقی از سه مدل تولید، منابع آب و حساسیت به فرسایش است، نقشه نهایی شایستگی مرتع به دست می­آید. نتیجه حاصل از به‌کارگیری این مدل نشان داد که 63/32 درصد در طبقه شایستگی S2، 13/21 درصد در طبقه شایستگی S3 و 06/18 درصد در طبقه شایستگی N قرار گرفت. بر اساس این مدل، مهم­ترین عامل محدودکننده حوزه، جهت چرای گوسفند در کوه باقران بیرجند عامل منابع آب با 06/18 درصد در طبقه N و حساسیت به فرسایش با 13/21 درصد در طبقه شایستگی S3 می­باشد. به طور خلاصه مساحت و کلاس نهایی شایستگی مراتع مورد مطالعه به تفکیک زیر حوزه در جدول 7 نشان داده شده است.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

جدول7- مساحت و کلاس نهایی شایستگی مراتع حوزه آبخیز باقران

مساحت (هکتار)	کلاس شایستگی نهایی	کلاس شایستگی تولید	کلاس شایستگی فرسایش	کلاس شایستگی منابع آب	زیر حوزه
94/411	N	S3	S3	N	B1
39/211	N	N	S3	N	B2
11/285	S3	S2	S3	S1	B3
92/146	N	S2	S2	N	B4
68/1211	S2	S1	S2	S2	B5
69/319	S2	S1	S2	S2	B6
96/945	S2	S1	S2	S2	B'7
33/1014	N	N	S2	N	B8
22/554	S2	S1	S2	S2	B9
32/506	S3	S1	S3	S1	B10
02/557	S3	S1	S3	S2	B'11
52/222	N	S2	S3	N	B'12
18/207	N	S1	S3	N	B13
59/345	S3	S1	S3	S1	B14
46/277	N	S1	S2	N	B15
43/691	S2	S1	S2	S2	B16
55/229	N	S2	S2	N	B17
70/86	N	S2	S2	N	B18
41/145	N	N	S2	N	B19
49/521	N	S1	S2	N	B20
06/431	S2	S1	S2	S1	B21
57/649	N	S1	S2	N	B22
66.154	S2	S2	S2	S1	B23
88/1108	S3	S1	S3	S2	B24
643	S2	S1	S2	S2	B25

 

شکل 1- نقشه شایستگی فرسایش منطقه باقران برای چرای گوسفند	شکل 2- نقشه شایستگی تولید منطقه باقران برای چرای گوسفند
شکل 3- نقشه شایستگی منابع آب منطقه باقران برای چرای گوسفند	شکل 4- نقشه شایستگی نهایی منطقه باقران برای چرای گوسفند

     بحث و نتیجه‌گیری

در تعیین شایستگی مراتع منطقه کوه باقران به منظور چرای گوسفند سه عامل تولید علوفه، منابع آب و فرسایش انتخاب شده و مورد مطالعه قرار گرفتند. با توجه به اینکه عامل تولید، فاکتورهایی از قبیل خوشخوراکی، حد بهره­برداری مجاز، درصد پوشش گیاهی و علوفه قابل‌دسترس را شامل می­شود و عامل آب نیز در برگیرنده فاکتورهایی از قبیل فاصله و دسترسی دام به منابع آب، کیفیت و کمیت منابع آبی و عامل فرسایش نیز فاکتورهای متعددی از قبیل زمین­شناسی، شکل اراضی و پستی و بلندی، سرعت و وضعیت باد، خاک و پوشش سطح آن، رطوبت خاک، مدیریت و استفاده از زمین را در بر می­گیرد، لذا تنها مطالعه سه فاکتور فوق و دخالت آن­ها در مدل نهایی می­تواند در تعیین شایستگی مراتع جهت چرای دام جامع و کامل باشد.نتایج حاصل از مدل حساسیت با توجه به روش EPM نشان می­دهد، چهار عامل کاربری اراضی، حساسیت سنگ و خاک، ضریب فرسایش پذیری و شیب در فرسایش حوزه بیش‌ترین تأثیر را می‌گذارند. مهم‌ترین عامل در شکل­گیری فرسایش را در منطقه حلوان طبس سازندهای زمین­شناسی حساس به فرسایش و سپس عامل پوشش گیاهی معرفی نموده­ است(12). مهم‌ترین عوامل افزایش دهنده فرسایش را در منطقه سرچاه عماری به ترتیب عامل وجود سنگ­های حساس به فرسایش، سرعت بالای باد و مدت وزش آن، پوشش نامناسب سطح خاک و رطوبت آن، نحوه مدیریت و استفاده از زمین عنوان کردند(11). نتایج حاصل از بررسی عوامل موثر در تعیین شایستگی مراتع از نظر منابع آب، نشان داد که از نظر کیفیت منابع آب محدودیتی دارا نیستند، به طوری که تمامی منابع آبی منطقه در طبقه شایستگی S1 قرار گرفته­اند. و این به دلیل عدم وجود سازندهای حساس به فرسایش و عدم وجود صنایع آلاینده در منطقه و در بالادست حوزه می­باشد. از نظر کمیت هم در بعضی از زیر حوزه‌ها (31/15 درصد) به دلیل نداشتن منبع آبی دچار محدودیت شده و در طبقه شایستگی N قرار گرفته است. بیش­ترین محدودیت مشاهده شده در منطقه، موقعیت منابع آب در سطح حوزه است. بررسی طبقات شایستگی مرتع از نظر منابع آب نشان می­دهد که مراتعی که در طبقات شیب بیش از 60 درصد و مراتعی که در زیر حوزه­های فاقد منابع آبی هستند از نظر موقعیت و فاصله منابع آب دچار محدودیت هستند. محدود بودن منابع آب در برخی زیر حوزه­ها و در ارتفاعات باعث می­شود تا علاوه بر شیب و صعب‌العبور بودن ارتفاعات، دام از عدم نزدیکی منابع آب رنج برده و نیاز به مراجعت به منابع آب در ارتفاعات پایین­تر و زیر حوزه­های دارای منبع آب را داشته باشد و از آن جایی که گوسفند تا فاصله مشخصی قادر به راهپیمایی برای دستیابی به آب می­باشد این مقدار از مراتع منطقه (03/15 درصد) در طبقه شایستگی N قرار گرفته است. به طور کلی، نتیجه بررسی عوامل موثر در مدل منابع آب (کمیت، کیفیت و موقعیت) نشان داد که 06/18 درصد از مراتع در حوزه در طبقه غیر شایسته جهت چرای گوسفند قرار می­گیرند که عامل اصلی این محدودیت، شیب و موقعیت منابع آب است. عامل شیب به عنوان مهم­ترین عامل کاهش دهنده شایستگی مرتع از لحاظ فاصله از منابع آب می باشد(1،17،18،25،27). مهم­ترین فاکتور کاهش­دهنده شایستگی منابع آب را در منطقه حلوان طبس عامل فاصله از منابع آب بیان نمودند(12). با بررسی عوامل در تعیین شایستگی مرتع از نظر تولید، مشخص می‌گردد که مراتع حوزه باقران به طور کلی از شایستگی بالایی جهت چرای دام برخوردار است که علت این امر را می­توان ناشی از مناسب بودن وضعیت اقلیمی (میزان نزولات، پایین بودن متوسط درجه حرارت منطقه و میزان تبخیر) و بالا بودن سطح سفره­های آب زیرزمینی دانست. تنها عامل محدودکننده در مدل تولید که سطح کوچکی از منطقه را شامل شده (73/3 درصد)، وجود بهره­برداری غیر اصولی و مفرط و دائم از مراتع است که باعث از بین رفتن پوشش گیاهی در منطقه شده است. عامل شیب در کاهش شایستگی تولید موثر دانست(24). کم بودن تولید و درصد پوشش گیاهی را از عوامل کاهش دهنده شایستگی تولید ذکر کردند(11،18،20،21،25). خصوصیات مربوط به پوشش گیاهی (ترکیب گیاهی و کلاس خوش‌خوراکی) و تولید علوفه را به عنوان عوامل محدود کننده شایستگی مراتع حوزه قره­آقاچ سمیرم نشان دادند(2). به طور کلی در مدل نهایی شایستگی مرتع در حوزه آبخیز باقران که تلفیقی از سه مدل تولید، منابع آب و حساسیت به فرسایش است، بیش­ترین طبقه شایستگی را S2 تشکیل می­دهد و کمترین طبقه را N در بر می­گیرد. طبقه شایستگی S1 در مدل نهایی وجود ندارد. مهم­ترین عامل محدودکننده شایستگی مرتع کوه باقران جهت چرای گوسفند که دام غالب منطقه به شمار می­رود، در مدل تولید، وجود بهره­برداری غیراصولی و مفرط و دائم از مراتع که باعث از بین رفتن پوشش گیاهی در منطقه شده است، و در مدل منابع آب شیب زیاد و عدم وجود منابع آب در برخی زیر حوزه­ها و در مدل حساسیت به فرسایش، مهم­ترین عوامل محدودکننده می‌توان به عدم پوشش گیاهی مناسب، فرسایش‌پذیری خاک، شدت بارندگی بالا، وضعیت شیب و توپوگرافی، پوشش سطحی خاک و … اشاره کرد. از بررسی نتایج حاصل از مدل­های شایستگی ارائه شده معلوم شد که مهم‌ترین عامل در کاهش درجه شایستگی مرتع کوه باقران که از منابع آب گرفته است به ترتیب عدم وجود منابع آبی در تمام زیر حوزه­ها و یا عدم پراکنش یکنواخت منابع آب در حوزه، شیب بالای اراضی و صخره­ای بودم آن­ها، فرسایش­های موجود در منطقه، عدم پوشش گیاهی مناسب، فرسایش ‌پذیری خاک و شدت بارندگی بالا می­باشد.

 

                                                                                                                

References

---

[1] Range Suitability

[2] Land Suitability Index

مراجع

References

 

 

1. Aghamohseni Fashami, M., 2002. Investigation of rangeland suitability of Lar rangelands using GIS. M.Sc. thesis in range management, Faculty of Natural Resources and Marine Science,  Tarbiat Modarres University, 91 p.
2. Alizadeh, E., H. Arzani, H. Azarnivand, A.R. Mohajeri, & S.H. Kaboli, 2011. Range suitability classification for goats using GIS, Case Study: Ghareaghach watershed-Semirom. Iranian journal of Range and Desert Research 18 (3): 353-371.
3. Amiri, F., & H. Arzani, H., 2013. Range suitability model for common use of sheep and goats. Iranian Journal of Range and Desert Reseach 20 (1): 50-71.
4. Ariapour A., M. Hadidi, K. Karami, & F. Amiri, 2013. Water resources suitability model by using GIS (Case Study: Boroujerd Rangeland, Sarab Sefid). Journal of Rangeland Science 3(2): 177-188.
5. Arzani, H., M. Jangjoo, H. Shams, S. Mohtashamnia, M. Aghamohseni, H. Ahmadi, M. Jafari, A. Darvish-Sefat, & E. Shahriari, 2006. Range suitability model for sheep grazing in central Alborz, Ardestan and Zagros regions, Iran. Journal of Agricultural and Natural Resources Sciences and Techniques 10(1): 273-289.
6. Arzani, H., S.A. Mousavi, M. Jafari, G. Ajdary, 2014. Range Suitability Model for Livestock Grazing. International Journal of Sustainable Development 7(50): 105-112.
7. Chen, L., X. Yang, L. Chen, & L. Li, 2015. Impact assessment of land use planning driving forces on environment. Environ. Impact Assess. Rev. 55, 126–135.
8. Dent, D., & A. Young, 1981. Soil survey and land evaluation. George Allen and Unwind Inc., London, UK.
9. F.A.O, 1991. Guideline: Land evaluation for extensive grazing, Reaserch and ecology management, Soil Bulltin, No: 58 , Rome.
10. Ghasemi Arian1, Y., H. Azarnivand, F. Moghimi Nejad, M. Jafari, & E. Filekesh. 2014. Rangeland suitability model for sheep grazing in Chahtalkh-sabzevar Rangelands. Iranian Journal of Range and Desert Reseach 21 (3): 394-408.
11. Hedayatizadeh, R., J. Farzadmehr, Q. Dianati, & M. Hosssein-Alizadeh, 2008. Investigation of range suitability for camel grazing in Western Birjand. Journal of Rangeland 2(4): 385-401.
12. Javadi, S., 2007. Determination of Rangeland suitability for camel grazing using GIS. Ph.D. thesis in Rangeland Management, Islamic Azad University, Science and Research Branch,Tehran. 560
13. Kakoolarimi, A., R. Tamartash, K. Soleimani, S. Amini, 2008. Determination of range suitability of Lasem ranges for sheep grazing. Journal of Rangeland, 2(3): 277-288.
14. Mahdavi, M., 1999. Applied Hydrology, Vol 2. University of Tehran Pub., Tehran, 401 p.
15. McGregor, B.A., 2004 Water qulity and provision for goats. A report for the Rural Industries Research and Development, Corporation RIRDC Publication, 32-42.
16. Moghadam, M.R., 2009. Range and Range management, University of Tehran Pub., 470 p.
17. Mohtashamnia, S., 2000. Determination of Semi-steppe Rangeland suitability in Fars province using GIS. M.Sc. thesis in range management, Faculty of Natural Resources, Tarbiat Modarres University. 184 p.
18. Rafaei, M., 2006. Determination of range suitability for sheep grazing using GIS in semi arid regions of Isfahan. M.Sc. thesis in range management, Islamic Azad University, Science and Research Branch, Tehran, 100 p.
19. Refahi, H., 2006. Water Erosion and Conservation, sixth edition. Tehran University publication671 p.
20. Rostami, E., H. Mehrabe, & M. Farahpour, 2014. Determining Rangeland Suitability for Sheep Grazing Using GIS (Case Study: Sadegh Abad Watershed, Kermanshah Province, Iran). Journal of Rangeland Science 4 (4): 319-329.
21. Shams, H., 2001. Determination of range suitability using GIS in Ardestan watershed, Isfahan. M.Sc. thesis in range management, Faculty of Natural Resources, Tehran University. 102 p.
22. Shao, H., X. Sun, H. Wang, X. Zhang, Z. Xiang, R. Tan, X. Chen, W. Xian, & J. Oi, 2016. A method to the impact assessment of the returning grazing land to grassland project on regional eco-environmental vulnerability. Environmental Impact Assessment Review 56: 155–167.
23. Steiner, F., L. McSherry, & J. Cohen, 2000. Land suitability analysis for the upper Gila River watershed. Landscape and Urban Planning 50(4): 199-214.
24. Tahmasebi, P., 2001. Determination of rangeland suitability in the semi-steppic region of chaharmahal-bakhtiari province using GIS (case study: Sabzkooh region). M.Sc. thesis in range management, faculty of Natural Resources and Marine Science, Tarbiat modarres University, 91 p.
25. Yousefi, N., 2005. A model for competence pastures for sheep grazing using GIS, Case Study Taleghan, Tehran. M.Sc. thesis in range management, University of Tehran.