بررسی مقایسه‎ای تکوین اندام‎های زایشی(پرچم وتخمک)درمرزنجوش وحشی Origanumvulgare

زیست شناسی تکوینی

مقاله 5، دوره 8، شماره 2 - شماره پیاپی 30، خرداد 1395، صفحه 41-56   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

نویسندگان

سمیه طهماسبی^{* 1}؛ احمد مجد²؛ علی مهرآفری³؛ پریسا جنوبی¹

¹گروه زیست شناسی گیاهی، دانشکده علوم زیستی، دانشگاه خوارزمی، تهران، ایران.

²گروه زیست شناسی، واحد تهران شمال، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران.

³گروه پژوهشی کشت و توسعه مرکز تحقیقات گیاهان دارویی، پژوهشکده گیاهان دارویی جهاد دانشگاهی، کرج، ایران

چکیده

مطالعاتتکوینیورویان‎شناختیجایگاهویژه‎ایدرعلمگیاه‎شناسیدارد.دراینپژوهشچگونگیتکوینتخمکودانه‎گردهدریکگونهازسردهمرزنجوشبهنام‎مرزنجوشوحشی(Origanumvulgare)موردبررسیقرارگرفت.گل‎هاوغنچه‎هادرمراحلمختلفنموبرداشتشده،درFAA₉₆تثبیتودرالکل70%نگهداریشد.نمونه‎هاپسازقالب‎گیریدرپارافینبامیکروتومبرش‎گیریشدند.رنگ‎آمیزیباهماتوکسیلینوائوزینانجامگرفتولام‎هایتهیهشدهازمراحلمختلفتکوینیبادقتبااستفادهازمیکروسکوپنوریبررسیگردید.براساسنتایجحاصلازاینبررسی،تخمدان‎ازنوعفوقانیوچهارحجره‎ایمی‎باشد.درهرحجرهتخمدانیکتخمکواژگونقرارداردودرکیسهرویانینیزرویان‎هایکروی،قلبی،اژدریولپه‎ایمشاهدهشد.برش‎گیریمیکروتومیاندام‎هایزایشینشاندادکهلایه‎هایتشکیل‎دهندهدیوارهبساکازخارجبهداخلعبارتندازاپیدرم،لایهمکانیکی،لایهگذروتاپتوم.تاپتومدرابتدایتکویندانهگردهازنوعترشحیودراواخرنمودانهگردهازنوعپلاسمودیومیمی‏باشد.تترادهاازنوعچهاروجهی(تتراهدرال)است.پسازبررسیدانهگردهبهروش‎استولیزومشاهدهبامیکروسکوپالکترونینگارهمشخصشدکهدانهگردهدارایمنظرهقطبیششوجهیومنظرهاستواییبیضی‎شکلهستند.دانهگرده‎هادارایشششیاراندوتزئیناتسطحدانهگرده‎هاازنوعمشبکچاله‎داراست.نسبتطولمحورقطبیبرطولمحوراستوایی()درمرزنجوشوحشی13/1است.

کلیدواژه‌ها

تخمک؛ دانه‎گرده؛ کیسهرویانی؛ میکروسپور؛ Origanumvulgare

سایر فایل های مرتبط با مقاله

Abstract-maghaleh-5.pdf

اصل مقاله

امروزهمطالعاتزیست‎شناسیتکوینیزایشیکهشاملمراحلمختلفتکوینگلیعنیتکوینپرچمودانه‎گرده،تکوینمادگی،تکوینتخمکونمورویانمی‎شود،بیشترموردتوجهقرارگرفتهاست.توسعهدانشزیست‎شناسیتکوینیومطالعهچگونگیمراحلتکویناندام‎هایتولیدمثلیبرایحفظگیاهان،بهویژهگیاهاننادرودرحالانقراضومهمدر

بخشکشاورزیوداروییضروریاست]8[.

گونهموردبررسیبهتیرهنعناعیانوسردهمرزنجوش(OriganumL.)تعلقدارند.اینتیرهازرده‎یدولپه‎ای‎ها،زیرردهپیوستهگلبرگ‎هاوراستهلامیالمی‎باشند.اینگیاهگیاهیچندسالهوخودروباپراکنشوسیعیدرنواحیمدیترانه،ایرانو-سیبرینویورو-سیبریناستورویشیب‌هایسنگیدردامنهوسیعیازارتفاعات(4000-0متر)رشدمی‌کند]2،31[.گیاهمرزنجوشوحشیدرنواحیشمال(چالوس،گیلانوگرگان)،غرب(آذربایجان،اردبیلوکردستان)وشرق(اهروبجنورد)می‌روید]30[.ارتفاعاینگیاهحدود100سانتی‎متر،ساقهراستوکرکداروبه‌رنگسبزمایلبهقرمز،برگ‌هایآنبیضوی،به‌رنگسبزتیرهوپوشیدهازکرکدرسطحتحتانیپهنکوکرک‎هادارایپوششغده‌ای-منقوطویابدونآناست.دمبرگغایبویاتا20میلی‎مترطولدارد.گل‌آذینبه‌صورتپانیکول(سنبله‌هایمرکب)افراشتهبهابعاد8-2×30-3میلی‎مترباتعدادگل‌هادرهرچرخهدوعدداست.برگک‌هابهابعاد
7-1×10-2میلی‎متر،متراکملب‌پوشوازمیانهکاسهگلتادوبرابرآنطویلمی‌شود،بافتبرگک‌هاغشایی،علفی،به‌شکلواژتخم‌مرغی،بیضویوتاحدیارغوانی‌رنگاست.گل‌هانر-مادهویاگیاهواجدهمگل‌هایمادهوهمگل‌هاینراست،گلییاسفیدرنگ‌اند،هریکازگل‌هایآندارایکاسه‌(دوتاچهارمیلی‎متر)منتهیبهپنجدندانهمساویاستکهبه‌‌طورطولیکاسهراشکافته‌اند.جام‌گلتقریبادوونیمبرابرطولکاسه،بهطول3تا10میلی‎متر،ارغوانی‌صورتییاسفیدرنگاست.درونجام‌گلآنچهارپرچمنابرابر(دوعددبزرگودوعددکوچکبه‌طولچهارونیمتاپنجونیممیلی‎متر)وموازیوجوددارد
کهاندکیازداخللولهجامبیرونآمده‌اند]1[.

باتوجهبهارزشداروییووجوداسانسدرگیاهموردبررسی،اینگونه‎بهمنظورمطالعاتتکوینیدرپژوهشحاضرانتخابشدهاست]6،7،24[.براساسمطالعاتمرجع‎شناسیبهعملآمده،پژوهشحاضراولینگزارشدرموردتکویناندام‎هایزایشیگونهOriganumvulgareاست.

 

موادو‎روش‎ها

دراینپژوهشبذرهایگونهمرزنجوشوحشی(O.vulgare)باکدهایثبتشده556ازبانکبذرگیاهیپژوهشکدهگیاهانداروییجهاددانشگاهیتهیهشدوجهتتولیدنشاءدراسفندماهسال1390درخزانهکاشتهشدند.دراوایلفروردینماه1391نشاهابهمزرعهتحقیقاتیاینپژوهشکدهمنتقلشدندودرخردادماهواوایلتیرماه1392ازهمانابتداینمودستگاهزایشینمونه‎برداریآغازشد.نمونه‎هایبرداشت‎شدهبهمدتهشتساعتدرمحلولتثبیت‎کنندهFAAقراردادهشدند(مخلوطیازفرمالدئید37درصد،اتانول96درصدواسیداستیکگلاسیالبانسبتحجمی17،2و1میلی‎لیتر)وپسازآنبههمانمدتباآبجاریشستشودادهشدندوبادرجاتافزایشیالکلآبگیریشدند،سپسدرنسبت‎هایمختلفالکل/تولوئنشفاف‎سازیانجامشد.پسازآناشباع‎سازیباپارافینوقالب‎گیرینیزانجامشدودرنهایتبلوک‎هایپارافینیبهکمکمیکروتومبرشدادهشدندوبرش‎هاییبهضخامت10-8میکرومترتهیهشدوپسازپارافین‎زداییبهکمکهماتوکسیلین-ائوزینرنگ‎آمیزیشدندودر

نهایتبامیکروسکوپنوریZeissبررسیشد.برایهرمرحلهحداقل30گلبرش‎گیریوازبهترینآنهاعکسبرداریشد.بهمنظوربررسیساختاردانه‎گردهازروشارتمن]16[.استفادهشدوفراساختارآنهانیزبهکمکمیکروسکوپالکترونینگاره(SEM)بررسیشد]3[

 

نتایج

پیدایشگل

گذرازمرحلهرویشیبهمرحلهزایشیتدریجیبود،بهنحویکهعملکردپلاستوکرونییاتشکیلبنیان‎هایبرگیبهتدریجمتوقفمی‎شد،درصورتی

کهرأسانباشتهازسلول‎هاییمی‎شدکهدراثرتقسیممکررسلول‎هایمریستممنتظربهوجودآمدند.باعدمفعالیتتدریجیحلقهبنیادیوتمایزیافتنمریستممنتظرمرحلهپیش‎گلیاگذرمشخصشد.اینتغییراتمنجربهتشکیلپیشگل،همراهباتکثیرسلولیفراوانگردید،اینمریستمدرمراحلبعدینهنجرابهوجودمی‎آورد.طویلشدنسریعوزودرسسلول‎هایمغزباعثبرآمدگیبسیاربرجستهرأسمی‎شد،متعاقباًکورپوسباایجادپیشمریستمنهنج‎زاموجببهوجودآمدننهنجگل،وتونیکاباتشکیلپیشمریستمهاگزاباعثایجاداندام‎هایزایایگل(پرچم‎هاومادگی)شد(شکل1).

 

الف	ب
ج	د

شکل1)برشطولیمریستمزایشیدرمرزنجوشوحشی.الف)کشیدگیرأسساقهدرگذرازفازرویشبهزایشیوبرآمدهشدنمریستمزایشیوبروزپریموریوم‎هایکاسبرگ(کاسهگل).ب)ایجادپریموردیوم‎هایگلبرگ(جامگل)،ج)ایجادپریموردیوم‏هایپرچم،د)ایجادپریموردیومبرچه‎ایوتشکیلگلجوان.B:برگه،Sp:پریموردیومکاسبرگ،Pp:پریموردیومگلبرگ،Stp:پریموردیومپرچم،Gp:پریموردیومبرچه‎ای،S:کاسبرگ،P:گلبرگوSt:پرچم.

تکویناندامزایشینر

پرچم‎هااندامتولیدمثلینرهستندکهابتدابهصورتبرجستگی‎هایکوچکمریستمیبرروینهنجودرزیرپوششکاسبرگ‎هاظاهروسپسبهسرعترشدونمومی‎یافتند(شکل1-ج).ظهوروتکوینپرچم‎هازودترازظهورمادگیبود؛بهطوریکهدرزمانتشکیلپریموردیومتخمکی،میله‎هاوبساک‎هاباچهارکیسهگردهولایه‎هایتشکیل‎دهندهدیوارهکیسه‎هایگردهقابلتشخیصبودند(شکل2).تعدادپرچم‎هاچهارعدداستکهدوتاازآنهاکوتاهودوتایدیگربلندبودندودی‎دینام(Didynamous)بودند.بساک‎هایپرچم‎هابهصورتجداازهمبودندامامیله‎هایآنهاآزادنبودهودراتصالباجام‎گلیاگلبرگ‎هابودندکهاصطلاحاًاپی‎پتال(Epipetalous)خواندهمی‎شوند.

تکوینبساک:بساک‎هایگونهموردبررسیبهصورتچهارکیسهگرده‎اییاتتراسپورانژبودند.هرمیکروسپورانژدرابتداینموازیکگروهسلول‎هایزیراپیدرمیبهنامآرکئوسپورتشکیلیافتهکهباتقسیماتمماسیخودبافتهاگزاولایه‎هایجداریمیکروسپورانژراتولیدکردند(شکل‎2-ب).بهدنبالتقسیماتمماسیسلول‎هایلایهجداری،ساختاردیوارهمیکروسپورانژیاکیسهگردهبهوجودآمد.دیوارهمذکورچهارلایه‎ایوازسمتخارجبهداخلعبارتنداز:اپیدرم،لایهمکانیکیکهزیراپیدرمواقعبود،لایهمیانیکهبینلایهمغذی(تاپی)ومکانیکیقرارداشتولایهمغذیکهبافتهاگزایبساکرااحاطهمی‎کرد.هریکازچهارلایهدیوارهگردهمعمولاًازیکردیفسلولتشکیلشدند(شکل‎2-ج-د).

نمودانهگرده:بهدنبالتقسیماتمیتوزیدرتودهسلول‎هایهاگزاییکهمرکزکیسهگردهراپرمی‎کردندمیکروسپوروسیت‎هایاسلول‎هایمادرگردهایجادشدندوهمانطورکهدرشکل2-جومشخصاستدرحالورودبهتقسیممیوزبودندوباحجمزیاد،سیتوپلاسممتراکموهسته‎هایدرشتومشخصازسلول‎هایاطرافشانقابلتشخیصبودند.باشروعمیوز،کالوزدراطرافمیکروسپوروسیت‎هاشروعبهتشکیلمی‎کرد.درطیفرآیندمیکروسپورزایی،بهدنبالتقسیممیوزIدرمیکروسپوروسیت‎هاباتشکیلصفحهسلولیدرطیسیتوکینز،دوهستهدیادیشکلگرفتند(شکل‎2-ذ).بعدازتقسیممیوزIIچهارهستههاپلوئیدبهوجودآمدندکهبهسببناهمزمانیسیتوکینزبینچهارهستهحاصله،تفکیکتترادهاازنوعناهمزمانتشخیصدادهشد.درگونهمرزنجوشوحشیآرایشتتراسپورهایایجادشدهدرداخلپوششکالوزی،ازنوعتتراهدرال(Tetrahedral)بود(شکل‎های2-ر).تمایزوتخصص‎یافتگیبیشترسلول‎هایلایه‎هایدیوارهمیکروسپورانژهمزمانبامیوزرخمی‎داد.بنابراینسلول‎هایلایهتاپیکهنقشاصلیآنهارساندنموادمغذیبهمیکروسپورهایدرحالنمواست،بهطورمعمولدرمرحلهتترادبهحداکثراندازهرسیدند.دربساک‎لایهتاپیدرابتداازنوعترشحیودرمراحلپایانینمومیکروسپورهاباحرکتخودبهسمتمرکزحفرهکیسهگرده،دردستهلایهپلاسمودیومیقرارگرفتند.لایهتاپیمذکوردارایهسته‎هابزرگین‎بودندوبهعلتنقشمغذی،بیشترینرنگپذیریرانسبتبهسایرسلول‎هایدیوارهکیسهگردهداشتند(شکل‎های2-ز).بااتماممیوز،دیوارهکالوزیاطرافاینسلول‎هابهصورتهمزمانشروعبهتجزیهسریعکردوسرانجاممیکروسپورهایجواندریکتترادازیکدیگرجداشدند.رشدمیکروسپورهابلافاصلهپسازرهاییآنهاازپوششکالوزیبهخوبیقابلمشاهدهبودکههمراهباآبگیریوواکوئلهشدنسیتوپلاسمبود.نمومیکروسپورباانجامیکتقسیممیتوزکاملشد؛بدینترتیبکهتقسیممیتوزنامساویموجبتشکیلدوسلولمتفاوتازنظرعملکردیوریخت‎شناختیشدکهسلول‎هایرویشیوزایشیبودند.اطرافهرمیکروسپوررهاشدهازپوششکالوزیرادیوارهاگزیناولیهدربرگرفتهبود.دیوارهپکتوسلولزیدیگرینیزبهنامانتین،درمجاورتسیتوپلاسمتشکیلشدکهدرمحلشیارهاضخیم‎تربود(شکل‎های2-و).بازشدنبساکتتراسپورانژباایجادشکافطولیصورتگرفتودراینزمانلایهتاپیتحلیلرفتهاست.درگونهموردبررسی،دانه‏هایگردهبالغآزادشدهازبساک،بیضی‎شکلبودهوهمچنینشششیاررویشیکهمحل‎هایرویشلولهگردههستند،بررویسطحدیوارهآنهامشاهدهشد(شکل‎های2-ی).

 

الف	ب	ج
د	ذ	ر
ز	و	ی

شکل2) تکوین بساک و نمو دانه گرده در مرزنجوش وحشی. الف) برش طولی گل که پیوستگی میله‎های بساک به گلبرگ مشهود است، ب) برش عرضی گل که چهار پرچم و چهار کیسه‎ گرده هر پرچم را نشان می‎دهد و مقطع عرضی خامه نیز در بخش مرکزی مشاهده می‎شود، ج) دیواره کیسه گرده دارای چهار لایه اپیدرم، لایه مکانیکی، لایه گذر و لایه مغذی یا تاپی است که سلول‎هایی درشت، چندوجهی و با سیتوپلاسم غلیظ (سلول‎های مادرگرده) را احاطه کرده‎اند، د) برش طولی از پرچم و لایه‎های مختلف دیواره بساک، ذ) به دنبال تقسیم میوزIیک سلول دو هسته‎ای (دیاد) ایجاد می‎شود که در پیرامون آن دیواره کالوزی تشکیل می‎شود، ر) دیادها متحمل تقسیم میوزII می‎شوند و چهار هسته هاپلوییدی (تتراد) را در پوشش کالوزی ایجاد می‎کنند. حضور لایه تاپی در حین تقسیمات حائز اهمیت است، ز) میکروسپورهای نابالغ در فضای حفره بساک شروع به بالغ شدن می‎کنند و مواد غذایی خود را از سلول‎های لایه تاپی ترشحی و پلاسمودیومی می‎گیرند، و) به دنبال فرآیند بلوغ میکروسپورها در آنها تقسیم میتوز اتفاق می‎افتد و دانه گرده بالغ با دو هسته رویشی و زایشی تولید می‎شود، ی) پس از بلوغ دانه گرده‎ها و در زمان مناسب در جداره لایه مکانیکی شکفتگی اتفاق می‎افتد و پس از آن گرده‎افشانی روی می‎دهد. Re: نهنج، Fi: میله پرچم، An: بساک، Pe: گلبرگ، Se: کاسبرگ، Br: برگه، St: خامه، Ps: کیسه گرده، Ep: اپیدرم، Tl: لایه گذر، Ml: لایه مکانیکی، Tap: لایه تاپی، PMC: سلول مادر گرده، Aw: دیواره بساک، Ov: تخمدان، Cw: دیواره کالوزی، Di: دیاد، Tet: تتراد، Stap: تاپی ترشحی، Ptap: تاپی پلاسمودیومی، Ip: دانه گرده نابالغ، Mp: دانه گرده بالغ، Vn: هسته رویشی، Gn: هسته زایشی.

 

بررسی ساختار و فراساختار دانه گرده

مشاهده دانه گرده به روش استولیز:بر اساس اطلاعات به دست آمده از تصاویر تهیه شده به کمک میکروسکوپ نوری مشخص شد که دانه‌های گرده از منظر قطبی کروی یا شش وجهی لب گرد (Hexahedron-obtuse) یا کاملا شش وجهی (Hexahedron) بودند و از منظر استوایی به صورت کشیده، بیضوی تا مستطیلی لب گرداند. دارای شش شیار بودند که همه آنها به موازات هم و به صورت نصف‌النهاری قرار گرفتند. رنگ گرده‌ها شیری یا مایل به زرد بود که با رنگ آمیزی به رنگ آبی مایل به سبز در آمدند و لایه‌های اگزین و انتین به وضوح قابل

مشاهده‌ بودند (شکل3).

مشاهده دانه گرده با میکروسکوپ الکترونی نگاره (SEM): در روش‎های قبلی امکان مشاهده آراستار اگزین وجود نداشت به همین دلیل ما برای منظور دانه گرده‎ها را به کمک میکروسکوپ الکترونی نگاره بررسی کردیم. در گونه مورد بررسی شیارهای روی دانه گرده در امتداد وجه استوایی آن کشیده شدند و در قطبین حالت تنگ‌شدگی پیدا کردند. تزئینات سطح اگزین بصورت مشبک چاله‌دار (Reticulate-faveolate) بود. در گونه مرزنجوش وحشی متوسط طول محور قطبی گرده (Polar axis) 53/34 میکرومتر، متوسط طول سطح استوایی(Equatorial plane) 45/30  میکرومترو نسبت13/1= بود. متوسط طول شیارها 11/30 میکرومتر، متوسط عرض شیارها 8/378 نانومتر و متوسط فاصله بین شیارها 53/8 میکرومتر بود. متوسط قطر چاله‌های سطح اگزین 7/452 نانومتر تعیین گردید (شکل4).

 

الف

ب

شکل3) مشاهده دانه گرده به روش استولیز. دانه گرده مرزنجوش وحشی. دانه گرده شش شیاری می‎باشد، و انتین لایه داخلی و اگزین پوشش خارجی را تشکیل می‎دهد. شکل‎ الف بدون رنگ‎آمیزی هستند و دانه گرده‎های شکل ب با آبی‎متیل رنگ‎آمیزی شده‎اند.Col: شیار، In: انتین، Ex: اگزین.

الف

ب

ج

شکل 4) ریزنگارهای الکترونی دانه گرده مرزنجوش وحشی. الف) نمای قطبی دانه گرده، وجود شش شیار در دانه گرده، ب) نمای استوایی دانه گرده و اندازه محور استوایی آن (E)، ج) آراستار مشبک چاله‌دار در سطح اگزین.

 

تکوین اندام زایشی ماده

تکوین مادگی: پس از تشکیل آثار اولین پرچم، برآمدگی‎های مریستمی سازنده پرچم‎های دیگر به سرعت از توده مریستمی هاگزای از خارج به داخل یعنی به سوی قله مریستم تشکیل شدند و در نهایت توده مریستمی میانی باقیمانده به صورت پریموردیم مادگی و سپس طرح اولیه مادگی در آمدند (شکل‎های 1-د). طرح اولیه مادگی به سرعت طویل شده و سه بخش تخمدان، خامه و کلاله دو لبی را به وجود آوردند. ضمن تکوین مادگی و همزمان با تمایز و رشد تخمدان اولین آثار تشکیل تخمک‎ها به صورت برجستگی‎های کوچک و کم و بیش کروی در جدار تخمدان پدیدار شدند. (شکل‎ 5).

تخمدان در گونه مورد بررسی به صورت فوقانی بود بدین صورت که مادگی بالاتر از نقطه اتصال جام گل (گلبرگ‎ها) و کاسه گل (کاسبرگ‏ها) قرار دارد (Hypogynous). برش عرضی گل‎ها نشان داد که تخمدان به صورت چهار حجره‏ای بوده و تخمک‎ها

با تمکن محوری در آن‎ها قرار دارند (شکل 6).

 

 

 

شکل5) برش طولی گل جوان. الف) مرزنجوش وحشی. تخمدان بالاتر از محل اتصال کاسبرگ و گلبرگ قرار گرفته است و در نتیجه از نوع فوقانی است،. در این گونه نیز تخمدان به صورت فوقانی است. Ova: تخمدان، Ovu: تخمک، Gy: خامه، Fi: میله پرچم، An: بساک، Pe: گلبرگ، Se: کاسبرگ، Br: برگه.

 

شکل 6) برش عرضی تخمدان مرزنجوش وحشی،. Ovu: تخمک، CA: محور مرکزی تخمدان، Sep: سپتوم.

 

نمو تخمک و تشکیل کیسه رویانی: پریموردیوم تخمک با تقسیم پری‎کلینال سلول‎های زیر لایه سطحی جفت آغاز شد. بخش انتهایی پریموردیوم تخمکی با تقسیمات سریع سلول‎ها حجیم می‎شد و جسم اولیه تخمک را به وجود می‎آورد، در حالی که بخش قاعده‎ای آن که به جدار تخمدان چسبیده بود باریک‎تر ماند و پایه یا بند تخمک‎ها را تشکیل داد‎ (شکل 7-الف). تخمک در گونه مرزنجوش وحشی از نوع واژگون (Anatropous) و دو پوسته‎ای بود. پریموردیوم رشد می‎کرد و طرح اولیه تخمکی را به وجود آورد. در طرح اولیه تخمکی بر خلاف پریموردیوم، سلول‎ها کاملاً همگن نبودند و به دلیل روی دادن تمایز سلولی، بین سلول‎ها تفاوت‎هایی ایجاد می‎شد. برخی از سلول‎ها با رشد و افزایش حجم قابل توجه خود از سایر سلول‎ها تمایز یافته و سلو‎ل‏ آرکئوسپوری را ایجاد کردند و سلول‎های اطراف آنها بافت خورش و پوسته‎های تخمک را به وجود آوردند (شکل7-ب).سلول آرکئوسپوری پس از گذراندن میوز، چهار سلول هاپلوئید را ایجاد کرد که تنها یکی از آنها باقی ‎ماند که سلول مادر کیسه رویانی را به وجود ‎آورد. سلول مادر کیسه رویانی به سرعت رشد نموده و حجم آن تا چندین برابر سلول‎های بافت خورش رسید و ظاهری کیسه‎ مانند پیدا کرد که هسته آن به خوبی مشخص بود. بین سلول‎‎های خورش و سلول مادر کیسه رویانی فضای روشنی ایجاد شد که در برخی قسمت‎های آن آثار بخش‎های تحلیل‎رفته‎ای از سلول‎های خورش قابل تشخیص بود (شکل7-ج). سلول مادر کیسه رویانی سه تقسیم میتوز متوالی را انجام داد و تشکیل کیسه رویانی هشت هسته‎ای را داد. کیسه رویانی کشیده و کم و بیش نامنظم بود، اطراف آن به وسیله سلول‎های خورش آثار و بقایای سلول‎های در حال تخریب بافت خورش دیده شد. پس از این مرحله هسته‎ها جایابی کردند، بدین صورت که سه هسته در قطب مجاور سُفت، سه هسته در قطب دور از سُفت و دو هسته در وسط کیسه رویانی قرار گرفتند و پس از آن جداربندی هر هسته به همراه مقداری سیتوپلاسم انجام شد. سلول‎های مجاور سُفت (دو سلول سینرژیک در طرفین سلول تخمزا قرار داشتند) پیش از بقیه سلول‎ها ساختمان سلولی پیدا کردند. سلول‎های قطب مقابل سُفت نیز آنتی‎پودال یا پابُنی را به وجود آوردند (شکل7-د ).

 

الف	ب
ج	د

 

شکل 7) نمو تخمک و کیسه رویانی در مرزنجوش وحشی. الف) تشکیل پریموردیوم تخمک، ب) تشکیل طرح اولیه تخمکی، ج) تقسیم سلول مادر مگاسپور و ایجاد کیسه رویانی، د) سه تقسیم متوالی در کیسه رویانی انجام شده است و کیسه رویانی هشت هسته‎ای شکل می‎گیرد. Gy: خامه، Op: پریموردیوم تخمک، Pl: جُفت، Fu: فونیکول، Nu: نوسل، Ow: دیواره تخمدان، Ar: سلول آرکئوسپوری، Oi: پوسته بیرونی، Ii: پوسته درونی، Es: کیسه رویانی، Mi: میکروپیل، An: سلول‎های آنتی‎پودال یا متقاطر، SN: هسته ثانویه، Oo: اُاسفر، Sy: سلول‎های سینرژید یا پابُنی.

 

نمو رویان: پس از گرده‎افشانی و راه‎یابی دانه گرده به درون کیسه رویانی، یکی از سلول‎های آنتروزوئید با سلول تخمزا لقاح یافت و سلول تخم تشکیل شد و سلول آنتروزوئید دوم با سلول ثانویه ترکیب ‎شد و آندوسپرم تریپلوئید را به وجود آورد که رویان برای تغذیه خود از آن استفاده می‎کرد و پس از آن تقسیمات متوالی در سلول تخم آغاز شد و این سلول دیپلوئید وارد مرحله پیش‎رویان شد (شکل8-الف). با نمو خود رویان، دو سلول از تقسیم سلول قاعده‎ای مشتق شده و آویزه‎ (Suspensor) را تشکیل داد. نزدیک‎ترین سلول آویز به سُفت بزرگ و کیسه‎ای شد و نزدیک‎ترین سلول آویز به رویان، هیپوفیز نام دارد که قسمتی از رویان را به وجود آورد (شکل8-الف) در مرحله پیش‎رویان سرعت تقسیمات بسیار بالا بود و در مدت زمان اندکی مجموعه‎ای کروی شکل از سلول‎ها ایجاد ‎شد که به عنوان رویان کروی شناخته می‎شد (شکل8-ب). سلول‎های رویان به خصوص در ناحیه‎ای که لپه‎ها ایجاد می‎شدند به تقسیم ادامه می‎دادند، در این مرحله در نمای طولی رویان قلبی تشکیل شد (شکل8-ج)، در این مرحله طرح اولیه پرومریستم ساقه‎ای در حد فاصل بین دو قسمت برآمده رویان قلبی و طرح پرومریستم ریشه‎ای در محل اتصال به هیپوفیز تشکیل ‎شد. ضمن ادامه رشد در رویان، افزایش حجم رویان و طول لپه‎ها و کاهش مقدار آندوسپرم را شاهد بودیم و رویان وارد مرحله رویان اژدری شد (شکل 8-د). پس از آن رویان با افزایش رشد به خصوص در ناحیه لپه‎ها، تجزیه سوسپانسور و آندوسپور، تشکیل مریستم ریشه و ساقه کامل ‎شد و رویان لپه‎دار تشکیل شد (شکل8-ه).

 

الف	ب
ج	د
ه

شکل8) نمو رویان در مرزنجوش وحشی. الف) اندکی پس از لقاح سلول تخم تقسیمات خود را آغاز می‎کند و پیش‎رویان شکل می‎گیرد، ب) رویان کروی، ج) رویان قلبی شکل، د) رویان اژدری، ه) برش طولی رویان لپه‎دار. Pl: جُفت، Fu: فونیکول، Su: سوسپانسور، PE: پیش‎رویان، Mi: میکروپیل، GE: رویان کروی، Es: کیسه رویانی، An: آندوسپرم، HE: رویان قلبی شکل، RAM: مریستم رأس ریشه، SAM: مریستم رأس ساقه، Cot: لپه، TE: رویان اژدری، Ii: پوسته درونی، Oi: پوسته بیرونی، Hi: هیپوکوتیل.

 

بحث

پیدایش گل

به هنگام گلدهی پس از رسیدن گیاه به مرحله بلوغ، مریستم رأسی ساقه با تحولاتی که می‎گذراند به مریستم زایشی یا مریستم گل تبدیل می‌‌‎شود. این تحولات به این ترتیب رخ می‎دهند که ابتدا تقسیماتی در سلول‎های قاعده کورپوس و در بخش بالایی مریستم مغزی بروز می‎کند، تقسیمات از نوع مماسی است و موجب افزایش تعداد لایه‎های سلول‎های کورپوس می‎شود. فشار ناشی از این لایه‎ها موجب فعال شدن سلول‎های تونیکا شده و این سلول‎ها شروع به تقسیمات متعدد میتوزی از نوع شعاعی می‎کند و موجب افزایش سطح مریستم می‎شوند. طویل شدن سلول‎های قاعده مریستم مغزی موجب افزایش حجم و بلندی مریستم می‎گردد، در این بین کاهش نسبی در حجم و فعالیت حلقه بنیادی مشاهده می‎شود. پس از تشکیل مریستم گل، بخش‎های مختلف گل به تدریج پدیدار می‎شوند. از ادامه فعالیت بخش باقی‎مانده حلقه بنیادی ابتدا برگه پای گل، سپس کاسبرگ‎ها به وجود می‎آیند. از قسمت‎های جانبی پرومریستم بارده یا هاگزای، پریموردیوم‏های پرچمی به وجود می‎آیند که بعدها پرچم‎ها را می‎سازند. و از نواحی مرکزی و عمقی‎تر مریستم هاگزای، پریموردیوم برچه‎ایی به وجود می‎آید که بعدها مادگی را می‎سازد. از بخش‎های محیطی و مجاور تشکیل خارجی‎ترین پرچم‎ها در مریستم گل، پریموردیوم‎های گلبرگی به وجود می‎آیند. گل‎آذین گیاه مورد مطالعه نامحدود است، بنابراین جوانه انتهایی محور گل‎دهنده تا مدتی طولانی به رشد خود ادامه می‎دهد و محور گل‎دهنده ضمن گل دادن، رشد طولی می‎کند و گل‎ها از جوانه‎های جانبی ایجاد می‎شوند. مجموعه این مشاهدات با گزارش‎های محققانی از جمله Plantefol (1962) و عطری (1370) همسویی دارد. 

 

تکوین اندام زایشی نر

تکوین بساک: بررسی‎های ما روی گیاه مورد آزمایش نشان داد که بساک‎هادارای چهار کیسه بساک‎اند که در تیره نعناعیان رایج است و همسو با گزارشات Yurukova & Daskalova(1995 و 2002) است. در شروع تمایز بساک، بافت هاگزا از چند سلول به هم چسبیده چندوجهی با رنگ‎پذیری زیاد تشکیل شده است که توسط یک لایه زیراپیدرمی احاطه شده است، این لایه ضمن تقسیم و تمایز لایه‏های سازنده دیواره کیسه گرده را ایجاد می‎کند. دیواره بساک به صورت چهار لایه‎ای می‎باشد که شامل اپیدرم، لایه مکانیکی، لایه گذر و لایه تاپی (مغذی) است که همسو با پژوهش‎های انجام شده توسط Johri و همکاران (1992)، Jose و همکاران (1996) است. در نهاندانگان دو تیپ اصلی نمو لایه تاپی قابل تشخیص است: ترشحی و آمیبی. در گونه مرزنجوش لایه تاپی ابتدای نمو میکروسپورها از نوع ترشحی است و در حاشیه کیسه‎های گرده به خوبی قابل تشخیص است و در اواخر نمو دانه گرده به صورت آمیبی در می‎آید و در مجاورت دانه‎گرده‎های نابالغ مشاهده می‎شود. لایه مکانیکی از مرحله دانه گرده تک هسته‎ای به بعد همگام با تجزیه لایه تاپی، شروع به چوبی شدن می‎کند که همسو با گزارشات Tsikov & Tsikova (1981) است. در تأیید یافته‎های Kamellina &Dzevaltovsky(1987) در خصوص تیره نعناعیان، لایه گذر (میانی) لایه‎ای موقتی و گذرا است که عمر کوتاهی دارد و در همان مراحل ابتدایی دژنره می‎شود.

نمو دانه گرده: پس از تقسیمات انجام شده در سلول‎های هاگزا، سلول‎های مادر گرده ایجاد می‎شوند. در ابتدای تقسیم میوزI دیواره‎ای کالوزی در اطراف سلول‎های مادر گرده شروع به تشکیل شدن می‎کند و تا تشکیل تتراسپورها باقی می‎ماند. این دیواره سلول‎های در حال تقسیم را از برهمکنش‎های احتمالی با سلول‎های مجاور مصون می‎دارد. تشکیل و پایداری این دیواره با یافته‎های Davis (1966) و Dzevaltovsky (1979) همسویی دارد. در پایان میوزII چهار سلول هاپلوئید (تتراد) درون دیواره کالوزی با آرایش چهاروجهی قرار می‎گیرند و تقسیم سیتوپلاسمی که موجب تفکیک سلول‎های تتراد می‎شود از نوع همزمان است. این ویژگی‎های در دولپه‎ای‎ها رایج است و مخالف با گزارشات Poddubnaya (1982) و Daskalova & Genova (a,b1996) در مورد تیره نعناعیان است. همراه با تمایز سلول مادر گرده و آمادگی آنها برای میوز، لایه تاپی شروع به فعالیت کرده و اندازه سلول‎های آن زیاد می‎شود و ضمن افزایش حجم کیسه گرده، این سلول‎ها از یکدیگر و از لایه گذر جدا می‎شوند. پس از مرحله دو هسته‏ای شدن، سیتوپلاسم این سلول‎ها شروع به تحلیل رفتن می‎کند و پس از تشکیل میکروسپورهای نابالغ شروع به تجزیه شدن می‎کند. این تغییرات که بیانگر نقش پشتیبانی سلول‎های لایه مغذی در فرآیند نمو دانه گرده است با نتایج Pacini و همکاران (1985) و  Blackmore & Barnes(1990) همسویی دارد. در پایان نمو دانه گرده اپیدرم به صورت یک لایه سلولی همچنان روی لایه مکانیکی قرار دارد و لایه مکانیکی با جذب آب شروع به شکافته شدن می‎کند و متعاقب آن اپیدرم نیز شکافته می‎شود و نهایتا شکفتگی بساک صورت می‎گیرد.

بررسی ساختار و فراساختار دانه گرده: به منظور بررسی ساختار دانه گرده بالغ از روش شفاف‎سازی تکمیلی و روش استولیز استفاده شد. در این بررسی لایه‎های اگزین و انتین و شش شیار در دانه گرده مشاهده شد. Erdtman (1945) پیشنهاد داد که خانواده نعناع از حیث تعداد شکاف‌ها و همچنین تعداد هسته‌ها در دانه گرده بالغ به دو زیرخانواده تقسیم شوند. زیرخانواده‌ی Lamioideae دارای گرده‌هایی سه شیاره‌اند و در مرحله‌ی دو سلولی رها می‌شوند، در حالیکه زیرخانواده‌ی Nepetoideae شش شکافه‌اند (بندرت 12-8 شکاف) و در مرحله سه سلولی رها می‌شوند؛ با توجه به قرار گرفتن جنس مرزنجوش در زیر خانواده‌ی Nepetoideae و مطابق با یافته‌های ارتمن (1945) و Moon & Hong (2003) دانه‌ گرده‌ مرزنجوش دارای شش شیار است. بر اساس مطالعات انجام شده روی دانه گرده‌های جنس Salvia L.، اکثرا دارای شش شیار با تقارن شعاعی هستند و اگزین آنها به صورت مشبک و سوراخ‌دار است که شباهت زیادی با سطح دانه گرده‌ی مورد مطالعه ما دارد به جز اینکه آراستار اگزین دانه گرده مرزنجوش به صورت مشبک چاله‌دار است. در راستای پژوهش انجام شده توسط Ozler و همکاران (2011)، دانه گرده مرزنجوش از نظر اندازه شبیه به دانه گرده Salvia verticillatasubsp. Amasiaca است اما در مقایسه با متوسط جنس Salvia کوچکتر هستند. ازنظرشکلکلی و تزئینات سطحی، دانه گرده مرزنجوش وحشی قابلتفکیکنیستند.بههمینعلتصفتشکل و آراستاردانهگردهنمی‎تواند شاخص مناسبی برای طبقه‎بندی گونه‎های این جنس باشد؛ اما اندازه دانه گرده‎ با هم متفاوت است و دانه‎ گرده مرزنجوش وحشی با اندازه بزرگتر قابل تفکیک است. بخشی از یافته‎های ما مانند شکل، آراستار اگزین و تعداد شیارهای با پژوهشی که Akyalcin (2003) روی مورفولوژی دانه گرده‎های جنس مرزنجوش در ترکیه انجام داده است، مطابقت دارد اما از لحاظ اندازه همخوانی ندارند؛ دانه‎گرده‎های گونه‎های مرزنجوش مورد مطالعه ما کوچکتر از دانه‎گرده‎های مورد آزمایش آکیالسین (2003)  است، که این تفاوت‎ها می‎تواند ناشی از تفاوت‎های موجود بین حالت فیزیولوژیکی گیاهانی که گرده‎ها را تشکیل داده‎اند و شرایط زیست آنها (تغذیه معدنی، نور و دما) در دو کشور ایران و ترکیه باشد که روی اندازه دانه‎ گرده‎ها تأثیر داشته است. Lau & Stephenson (1993) در تحقیقی تأثیر مقدار نیتروژن خاک مزرعه روی خصوصیات مختلف دانه گردهCucurbita pepo ارزیابی کردند و به این نتیجه رسیدند که افزایش نیتروژن موجب تشکیل دانه گرده‎هایی بزرگتر می‎شود.

 

تکوین اندام زایشی ماده

تکوین مادگی: بنا به گزارشات Gorenfolot (1983) پس از تشکیل پریموردیوم مادگی از توده مریستمی هاگزای، طرح اولیه مادگی به سرعت طویل شده و سه بخش تخمدان، خامه و کلاله را به وجود می‎آورد. ضمن تکوین مادگی و همزمان با تمایز و رشد تخمدان اولین آثار تشکیل تخمک‎ها در جدار تخمدان پدیدار می‎شود. تخمدان گونه ی مورد بررسی به صورت فوقانی و چهار حجره‏ای می‎باشد و تخمک‎ها با تمکن محوری در آن‎ها قرار دارند که با مشاهدات Fortunato & Ruta(1996) در مورد جنس مرزنجوش و Kamellina & Dzevaltovsky(1987)و Tomaو همکاران (2003) روی گونه‎های مختلف تیره نعناعیان همخوانی دارد.

نمو تخمک و تشکیل کیسه رویانی: تخمک‎های مرزنجوش از نوع واژگون و دو پوسته‎ای هستند که با یافته‎های Fortunato & Ruta(1996) در مورد جنس مرزنجوش و نتایج Toma (2003) رویSalvia officinalis هم‎سویی دارد. با رشد پریموردیوم تخمک (با تقسیم پری‎کلینال سلول‎های زیر لایه سطحی جفت آغاز می‎شود) طرح اولیه تخمکی ایجاد می‎شود در طرح اولیه تخمکی برخی از سلول‎ها با رشد و افزایش حجم قابل توجه خود از سایر سلول‎ها تمایز یافته و سلو‎ل‏ آرکئوسپوری را ایجاد می‎کنند و سلول‎های اطراف آنها بافت خورش و پوسته‎های تخمک را می‎سازند. طبق یافته‎های ما در گونه مورد بررسی، در تخمک تنها یک سلول آرکئوسپوری در لایه‎های چهارم یا پنجم از بقیه سلول‎ها تمایز می‎یابند که همسو با نتایج Fortunato & Ruta(1996) است اما در پژوهشی که توسط Kamellina& Dzevaltovsky (1987) روی گونه‎های جنس سالویا از تیره نعناعیان انجام شده است، در هر تخمک دو سلول آرکئوسپوری از سلول‎های لایه زیراپیدرمی تمایز می‎یابد که مغایر با نتایج ما است؛ این یافته‎های می‎تواند در شناسایی گونه‎های جنس‎های مختلف تیره نعناعیان مفید واقع شود. سلول آرکئوسپوری پس از گذراندن میوز تتراد را تشکیل می‎دهد که یکی از آنها باقی می‎ماند و سلول مادر کیسه رویانی را به وجود می‎آورد. سلول مادر کیسه رویانی به سرعت رشد می‎کند و پس از رشد کافی، سه تقسیم میتوز متوالی را انجام می‎دهد و تشکیل کیسه رویانی هشت هسته‎ای را می‎دهد. پس از آن هسته‎ها جایابی می‎کنند، بدین ترتیب که سه هسته در قطب مجاور سُفت، سه هسته در قطب دور از سُفت و دو هسته در وسط کیسه رویانی قرار می‎گیرند و پس از آن جداربندی هر هسته به همراه مقداری سیتوپلاسم انجام می‎شود. یافته‎های ما با گزارشات محققانی مانند Gorenflot(1983)، Gales و همکاران (2010) و Maheshwari و همکاران (1950) همسویی دارد. تحقیقات نشان داده است که رایج‎ترین فرم نموی کیسه رویانی در تیره نعناعیان، الگوی تیپ علف هفت بند یا پلی‎گونوم است که در مورد گونه‎های مورد بررسی ما نیز صحت دارد و همسو با پژوهش‎های Davis (1966)، Kamellina & Dzevaltovsky (1987) و Tzvetana (2004) است.

نمو رویان: در مراحل اولیه نمو رویان، سلول تخم وارد مرحله پیش‎رویان می‎شود. در مرحله پیش‎رویان سلول‎ها به سرعت تقسیم می‎شوند و در مدت زمان اندکی مجموعه‎ای کروی شکل از سلول‎ها ایجاد می‎شود که به عنوان رویان کروی شناخته می‎شود. سلول‎های رویان به خصوص در ناحیه‎ای که لپه‎ها ایجاد می‎شوند به تقسیم ادامه می‎دهند و رویان قلبی تشکیل می‎شود، در این مرحله طرح اولیه پرومریستم ساقه‎ای در حد فاصل بین دو قسمت برآمده رویان قلبی و طرح پرومریستم ریشه‎ای در محل اتصال به هیپوفیز تشکیل می‎شود. ضمن ادامه رشد در رویان، افزایش حجم رویان و طول لپه‎ها و کاهش مقدار آندوسپرم را مشاهده می‎کنیم و رویان وارد مرحله رویان اژدری می‎شود. پس از آن رویان با طی مراحلی از جمله: افزایش رشد به خصوص در ناحیه لپه‎ها، تجزیه سوسپانسور و آندوسپور، تشکیل مریستم ریشه و ساقه کامل می‎شود و دانه تشکیل می‎شود. پژوهش‎های محققینی مانند Maheshwariو همکاران (1950)، Emberger (1960)، Davis (1966)، Fortunato & Ruta(1996) و Tzvetana(2004) که بیشتر آنها روی گونه‎های تیره نعناع انجام شده است، حاکی از وجود چنین توالی رویانی در گیاهان مورد آزمایش دارند و همسو با نتایج رویان‎زایی گونه‎ ی مرزنجوش وحشی در پژوهش حاضر است.

مراجع

منابع

[1]            افشاری‌پور س. 1383. فارماکوپه گیاهی ایران (مرزنجوش). وزارت بهداشت، درمان و آموزش

پزشکی، کمیته تدوین فارماکوپه گیاهی ایران.

[2]     زرگری ع. 1347. گیاهان دارویی، جلد دوم. انتشارات امیرکبیر.

[3]     شریعت‎زاده م.ح و مجد ا. 1379. میکروسکوپ الکترونی و هیستوتکنیک در میکروسکوپی الکترونی و نوری. انتشارات آییژ.

[4]     عطری م. 1370. ارگانوژنز و مورفوژنز گیاهی. انتشارات جهاد دانشگاهی ارومیه.

[5]      Akyalcin H. 2003. Pollen morphology of Origanum L. (Labiatae) Taxons in Turkiye. Asian Jornal of Plant Sciences; 2(1): 28-41.

[6]      Barazandeh M. M. 2000a. Identification of the essential oil composition from Origanum vulgare L. cultivated in Iran Botanical Garden. Pajohesh and Sazandegi Journal; 14 (3): 65-67.

[7]      Barazandeh M. M. 2000b. Identification of the essential oil composition from Origanum majorana L. Pajohesh and Sazandegi Journal; 14 (4): 38-40.

[8]      Batygina T. B. 1987. Embryology of floweringplants: terminology and concepts. SciencePublishers, New York.

[9]      Blackmore S. and Barnes S. H. 1990. Pollen wall development in angiosperms. In: Microspores: Evolution and ontogeny. (Ed. S. Blackmore & B. R. Knox). Academic Press, London; 173-192.

[10]  Daskalova T. Z. and Genova E. 1996b. Histological structures of the anthers and microsporogenesis in Hyssopus officinalis ssp. aristatus (Godr.) Brig. – Bot. Jahrb. Syst; 118(3): 297-302.

[11]  Daskalova T. Z. and Genova E. 1996а. Histological structure of the anthers and microsporogenesis of Salvia tomentosa. Mill. J. Herbs Spices Med. Plants; 4(2): 63-68.

[12]  Davis G. l. 1966. Systematic embryology of the Angiosperms. Acad. Press, New York.

[13]  Dzevaltovsky, A. 1979. Embryology of the mint family (Labiatae Juss.). Bot. Zhurn. (Leningrad); 64(1): 100-111 (in Russian).

[14]  Emberger L. 1960. Les vegetaux vasculires. Tomell Fascicule Masson. Paris.

[15]  Erdtman G. 1945. Pollen morphology and plant taxonomy. IV. Labiatae, Verbenaceae and Avicenniaceae. Avensk Bot. Tidskr; 39: 279-285.

[16]  Erdtman G. 1960. The acetolysis method. Svensk. Bot. Tidskr; 54: 561-564.

[17]  Fortunato I. M. and Ruta C. Flower biology in Origanum majorana L. Proceedings of the IPGRI International Workshop on Oregano. 8-12 May 1996. Ciheam, Valenzano, Bari, Italy.

[18]  Gales R., Preotu A. and Toma C. 2010. Aspects of floral structure and morphogenesis in Melissa officinalis. Analele ştiinţifice ale Universităţii “Al. I. Cuza” Iaşi Tomul LVI, fasc. 1, s. II a. Biologie vegetală.

[19]  Johri B. M., Ambegaokar K. B. and Srivastava P. S. 1992. Comparative embryology of angiosperms. Springer, Berlin, Heidelbeg, New York, London, Paris, Tokyo, Hong Kong, Barcelona, Budapest.

[20]  Jose L. U. J, Fernandez P. H., Schlga M. G. and Hesse M. 1996. Pollen and tapetum development in male fertile Rosmarinus officinalis L. (Lamiaceae). Grana; 34: 305-316.

[21]  Kamellina O. and Dzevaltovsky A. 1987.Comparative embryology of flowering plants, Lamiaceae. In: Batygina, M. & Yakovlev, T. B. (eds),: 225-236. (In Russian).

[22]  Lau T. C. and Stephenson A. G. 1993. Effects of soil nitrogen on pollen production, pollen grain size and pollen performance in Cucurbita pepo (Cucurbitaceae). American Journal of Botany; 80(7): 763-768.

[23]  Maheshwari P. 1950. An introduction to the embryology of angiosperms. McGraw-Hill, New York.

[24]  Mockute D., Bernotiene G. and Judzentiene A. 2003. The ß-ocimene chemotype of essential oils of the inflorescences and the leaves with stems from Origanum vulgare ssp. vulgare growing wild in Lithuania. Biochemical Systematics and Ecology; 31: 269-278.

[25]  Moon H. K. and Hong S. P. 2003. Pollen morphology of the genus Lycopus (Lamiaceae). Ann. Bot. Fennici; 40: 191-198.

[26]  Ozler H., Pehlivan S., Kahraman A., Dogan M., Celep F., Baser B., Yavru A.,  Bagherpour S. 2011 .Pollen morphology of the genus Salvia L. (Lamiaceae) in Turkey.Flora; 206: 316–327.

[27]  Pacini E., Franchi G. G. and Hesse M. 1985. The tapetum: its form, function and possible phylogeny in Embryophyta. Plant Systematics and Evolution; 149: 155 185.

[28]  Plantefol. 1962. Strocture et fonctionnement du meristem terminal de la tige.

[29]  Poddubnaya A.V. 1982. Characteristics of the Angiosperms families by cytoembriologycal features. Nauka, Moscow (in Russian).

[30]  Rechinger K. H. 1982. Labiatae, In: Flora Iranica. Graz: Akademische Druck und Verlagsanstalt; 150(17): 527-532.

[31]  Snogerup S. 1971. Evolutionary and plant geographical aspects of Chasmophytic communities. In Davis P. H., Harper P. C. and Hedge I. C. (Eds.), Plant life of South-West Asia; 157-170.

 

[32]  Toma I., Toma C. and Zamfirache M. M. 2003. Floral morphogenesis of Salvia officinalis (Lamiaceae). Lucrari Stiintifice U.S.A.M.V.B., Seria B, vol. xlvi.

[33]  Tsikov D and Tsikova E. 1981. Genetics and cytology of the cytoplasmic male sterility in Nicotiana. Bulg. Acad. Publishing House, Sofia (in Bulgarian).

[34]  Tzvetana D. 2004. Histological structure of the microsporangia, microsporogenesis and development of the male gametophyte in Nepeta cataria (Lamiaceae). Phytologia Balcanica; 10 (2-3): 241–246.

[35]  Yurukova G.P. and Daskalova T. Z. 1995. Microsporogenesis and development of male gametophyte in Hyssopus officinalis L. (Lamiaceae). Phytol. Balcan; 1: 89-92.

[36]  Yurukova G. P. and Daskalova T. Z. 2002. Embryological study of Agastache foeniculum (Pursh) Kuntze (Lamiaceae). Phytol. Balcan; 8: 73-80.