شناسایی و تعیین پراکنش گیاهان مورد استفاده زنبور‏عسل در حوزه آبخیز گله‌دار (استان فارس)

اکوسیستم های طبیعی ایران

مقاله 2، دوره 7، شماره 3، آذر 1395، صفحه 13-27   

نویسندگان

عبدالحمید کریمی^{* 1}؛ حسن نظریان²؛ عفت جعفری³؛ احمد حاتمی⁴

¹استادیار پژوهشی مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی فارس.

²دانشیار آموزشی مرکز آموزش عالی امام خمینی(ره)، سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی.

³مربی پژوهشی مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی فارس.

⁴کارشناس ارشد پژوهشی مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی فارس.

چکیده

پرورش‏دهندگان زنبورعسل علاوه بر آگاهی از بیولوژی زنبورعسل، نیازمند شناسایی گونه‏های گیاهی و همچنین نوع و مقدار شهد و گرده و طول دوره گل‌دهی گیاهان هستند. با استفاده از این اطلاعات و با توجه به شرایط آب وهوایی مناطق مختلف می‌توان در استفاده بهینه از منابع غذایی مختلف در تغذیه زنبورعسل و اقتصادی‌تر نمودن این فعالیت، گام اساسی برداشت. این تحقیق در حوزه آبخیز گله‏دار به‏منظورشناسایی و تعیین گونه‏های گیاهی مورد استفاده زنبور‏عسل در هر منطقه و تعیین زمان مناسب جهت استقرار کندوها بر اساس زمان گلدهی گیاهان انجام گرفت. حوزه آبخیز گله‌دار با مساحت 52250 هکتار، حداقل ارتفاع 480 متر و حداکثر ارتفاع 1600 متر از سطح دریا در جنوب استان فارس واقع شده‌است. در این مطالعه ابتدا با استفاده از نقشه توپوگرافی و عکس هوایی، تیپ‌بندی اولیه گیاهان منطقه انجام شد. پس از شناسایی گیاهان مورد استفاده زنبورعسل، تراکم و درصد تاج پوشش این گیاهان در مکان‏های این حوزه تعیین گردید، علاوه بر این شش تیپ‌ گیاهی غالب در این مناطق مشخص شد. بررسی داده‌ها نشان داد که جنس‏های گیاهی  Veronica Calendula، Plantago وSilene ، بالاترین درصد تراکم نسبی فرم رویشی علفی، Astragalusfasiculifolius، Convolvulus acanthocladus و Platychaete aucheri بالاترین درصد تراکم نسبی فرم رویشی بوته‌ای و Ziziphus spina-christii و Amygdalus eburnea بالاترین درصد تاج پوشش فرم رویشی درختی و درختچه‌ای مورد استفاده زنبور‏عسل را داشته‌اند و بازه زمانی غالب گلدهی تیپ‌های گیاهی مورد استفاده زنبورعسل در مکان‏های مورد مطالعه از اواسط اسفند تا اواخر اردیبهشت است. لذا این دوره با توجه به گلدهی مناسب گیاهان شناسایی شده مورد استفاده زنبور‏عسل در منطقه، مناسب‌ترین زمان برای استفاده زنبورداران است.

کلیدواژه‌ها

زنبورعسل؛ فلور؛ تقویم زنبورداری؛ فرم رویشی؛ حوزه آبخیز گله‌دار

اصل مقاله

شناسایی و تعیین پراکنش گیاهان مورد استفاده زنبور‏عسل در حوزه آبخیز گله‌دار

 (استان فارس)

عبدالحمید کریمی^*[1]  ،حسن نظریان[2] ، عفت جعفری[3] ، احمد حاتمی [4]

تاریخ دریافت 15/1/95      تاریخ پذیرش    26/8/ 95

چکیده

پرورش‏دهندگان زنبورعسل علاوه بر آگاهی از بیولوژی زنبورعسل، نیازمند شناسایی گونه‏های گیاهی و همچنین نوع و مقدار شهد و گرده و طول دوره گل‌دهی گیاهان هستند. با استفاده از این اطلاعات و با توجه به شرایط آب وهوایی مناطق مختلف می‌توان در استفاده بهینه از منابع غذایی مختلف در تغذیه زنبورعسل و اقتصادی‌تر نمودن این فعالیت، گام اساسی برداشت. این تحقیق در حوزه آبخیز گله‏دار به‏منظورشناسایی و تعیین گونه‏های گیاهی مورد استفاده زنبور‏عسل در هر منطقه و تعیین زمان مناسب جهت استقرار کندوها بر اساس زمان گلدهی گیاهان انجام گرفت. حوزه آبخیز گله‌دار با مساحت 52250 هکتار، حداقل ارتفاع 480 متر و حداکثر ارتفاع 1600 متر از سطح دریا در جنوب استان فارس واقع شده‌است. در این مطالعه ابتدا با استفاده از نقشه توپوگرافی و عکس هوایی، تیپ‌بندی اولیه گیاهان منطقه انجام شد. پس از شناسایی گیاهان مورد استفاده زنبورعسل، تراکم و درصد تاج پوشش این گیاهان در مکان‏های این حوزه تعیین گردید، علاوه بر این شش تیپ‌ گیاهی غالب در این مناطق مشخص شد. بررسی داده‌ها نشان داد که جنس‏های گیاهی  Veronica Calendula، Plantago وSilene ، بالاترین درصد تراکم نسبی فرم رویشی علفی، Astragalusfasiculifolius، Convolvulus acanthocladus و Platychaete aucheri بالاترین درصد تراکم نسبی فرم رویشی بوته‌ای و Ziziphus spina-christii و Amygdalus eburnea بالاترین درصد تاج پوشش فرم رویشی درختی و درختچه‌ای مورد استفاده زنبور‏عسل را داشته‌اند و بازه زمانی غالب گلدهی تیپ‌های گیاهی مورد استفاده زنبورعسل در مکان‏های مورد مطالعه از اواسط اسفند تا اواخر اردیبهشت است. لذا این دوره با توجه به گلدهی مناسب گیاهان شناسایی شده مورد استفاده زنبور‏عسل در منطقه، مناسب‌ترین زمان برای استفاده زنبورداران است.

کلمات کلیدی: زنبورعسل، فلور، تقویم زنبورداری، فرم رویشی، حوزه آبخیز گله‌دار

مقدمه

زنبور‏عسل علاوه بر تولید عسل و دیگر فراورده‌های کندو، در افزایش بازده اقتصادی محصولات کشاورزی نقش بسزایی دارد. یکی از مهم‏ترین راه‌های حفاظت و افزایش جمعیت‌های زنبور‌عسل کشور، شناخت پتانسیل‌های گیاهی مورد استفاده زنبور‌عسل می‌باشد. بعلاوه تعیین دوره گلدهی گیاهان فوق در هر منطقه از اهمیت زیادی برخوردار است. با استفاده از این اطلاعات زنبور‌داران می‌توانند در زمان‌های معین به مناطق رویشی گیاهان مذکور کوچ کنند و ضمن تقویت جمعیت کندوها، میزان برداشت عسل از هر کندو را افزایش دهند. از سوی دیگر تنظیم زمان مناسب کوچ کندوها به مناطق مستعد، در گرده‌افشانی به موقع گل‌های گیاهان و حفظ فلور گیاهی منطقه نقش بسیار مهمی دارد. با توجه به تنوع گیاهان مورد استفاده زنبور‏عسل در کشورمان، متأسفانه تا‌کنون به این مسئله توجه کافی نشده‌است. بنابراین با انجام تحقیقاتی در زمینه تعیین گیاهان مورد استفاده زنبور‏عسل در مناطق و شرایط آب و هوایی مختلف، می‌توان در تهیه تقویم زنبورداری، استفاده بهینه از منابع، مدیریت مطلوب زنبورعسل و اقتصادی‌تر نمودن این فعالیت گام اساسی برداشت.

استان فارس با مساحتی بالغ بر 124 هزار کیلو‌متر مربع، به‌دلیل برخورداری از سطح وسیع مراتع و تنوع آب وهوایی و گیاهی یکی از استان‌های مهم کشور در زمینه زنبور‌داری به‌شمار می‌آید. این استان با وجود بالغ بر 000/100 کلنی زنبورعسل، به‏واسطه سطح وسیع مراتع و تنوع آب و هوایی و گیاهی، همه‌ساله پذیرای تعداد بسیار زیادی زنبوردار از استان‌های مجاور می‌باشد. با توجه به اطلاعات به‌دست آمده از مطالعه اولیه مناطق مختلف استان فارس در قالب طرح شناسایی گیاهان مورد استفاده زنبورعسل در استان فارس و در راستای کاربردی نمودن این اطلاعات و با توجه به اهمیت و استقبال زنبورداران از حوزه آبخیزگله‌دار در استان فارس، در این تحقیق اقدام به شناسایی گیاهان و تهیه تقویم زنبورداری شد.

در یک پژوهش گونه‌های گیاهی شهدزا و گرده‌زای استان فارس جمع‌آوری و شناسایی شد. در این مطالعه 372 گونه مربوط به 82 تیره گیاهی و 275 سرده (جنس) جمع‌آوری و شناسایی گردید. از این تعداد، بیشترین گونه‌های شهدزا و گرده‌زا متعلق به تیره‌های مینا ((Asteraceae، پروانه‌آسا (Papilionaceae)، نعناع (Lamiaceae)، گل‌سرخ (Rosaceae)، چتریان (Apiaceae)، شب‌بو (Brassicaceae) و درصد کمی از تیره‌های مختلف دیگر بود. از بین گونه‌های گیاهی جمع‌آوری شده تعداد 65 گونه دارای جذابیت عالی، 147 گونه دارای جذابیت خوب، 107 گونه دارای جذابیت متوسط و 53 گونه دارای جذابیت ضعیف می‌باشند (15 و 14).

از آنجایی که در منابع مختلف، گرده‌های گیاهان خانواده پروانه‌آسا و مینا از نظر ارزش غذایی، به‌خصوص میزان پروتئین گرده‌ای با تمام اسید‌آمینه‌های ضروری، جزء گرده‌های عالی طبقه‌بندی شده‌اند (12) عسل‌های

 

 تولیدی این تیره‌ها نیز از کیفیت مطلوب برخوردار می‌باشند.

گزارش‏هایی مبنی بر وجود مواد جذاب و مغذی در گرده‌های تازه گل‌ها مانند 24- متیلن کلسترول، استروکاروتینوئید،2، 6 و 12 اکتادک تری انوئیک اسید، جیبرلیک اسید، فیتوسترولها و غیره که باعث جلب زنبورعسل می‌شوند نیز بیانگر این مسئله است (6، 8، 13 و 23).

در مطالعه نظریان و همکاران (1998) نیز تیره مینا از نظر تعداد گونه در اولویت اول قرار داشته‌است (20). مطالعات منافی (1994) در زمینه بررسی‌های گرده شناختی عسل‌های آذربایجان نشان داد که حدود 80 درصد دانه گرده موجود در عسل‌های شهرستان خوی مربوط به تیره مینا بوده ‌است (17).

بررسی‌ها نشان می‌دهد که رنگ گل، میزان تراکم گونه‌های گیاهی منطقه، شرایط آب و هوایی از قبیل وزش باد، دمای هوا و وجود ابر نقش بسیار موثر در فعالیت چرای زنبوران کارگر در منطقه دارد (7). گرده‌افشانی گیاهان تیره مینا در اروپا اغلب به‏ وسیله زنبور صورت می‌گیرد. به این ترتیب به نظر می‌رسد که گرده‌افشانی به‌وسیله زنبور یکی از عوامل مهم پراکنش زیاد این تیره نسبت به سایر تیره‌ها باشد. اکثر گیاهان تیره پروانه‌آسا نیز که بر اساس نتایج بدست آمده از نظر تعداد گونه در اولویت دوم قرار دارد، نقش بسیار مهمی در تقویت زمین‌های کشاورزی و مرتعی ایفا می‌کنند. بر اساس اطلاعات موجود گیاهان این تیره ازت هوا را جذب و توسط ریشه در خاک ذخیره می‌کنند لذا در احیای مراتع نقش مهمی دارند (6).

قلیچ‌نیا (1997) در مطالعات خود نشان داد که حدود 23 درصد از گیاهان مورد استفاده زنبور‏عسل در مراتع ییلاقی مازندران مربوط به تیره پروانه‌آسا بوده است (10). همچنین افضلی و همکاران (1997) در بررسی‌های خود نشان دادند که از حدود 90 جنس گیاهان مورد استفاده زنبورعسل شناسایی شده در استان گیلان 30 درصد مربوط به تیره پروانه‌آسا می‌باشد (1). اسدی و همکاران (1997) 22 درصد گیاهان مورد استفاده زنبورعسل شناسایی شده در استان مرکزی را مربوط به تیره مینا و 12 درصد آنها را مربوط به تیره پروانه‌آسا دانسته ‌است (2).

قریشی و همکاران (2000) گرده‌های موجود در 10 نمونه عسل مربوط به نقاط مختلف استان خراسان را استخراج و به روش استولیز تیمار نمودند. دانه‌های گرده هر نمونه عسل با استفاده از اختصاصات مورفولوژیکی آنها شناسایی شده و ترکیب نسبی گرده‌ها در هر نمونه تعیین گردید. نتایج نشان داد که طیف تنوع گرده‌ای عسل‌های مطالعه شده حداقل 11 و حداکثر 22 تیپ گرده‌ای است (11).

در مطالعه پوشش گیاهی حوزه آبخیز روضه‌چای با استفاده از روش‌های اکوفیتوسوسیولوژی تعداد 140 گونه عسل‌خیز در قالب 9 جامعه گیاهی جمع‌آوری و شناسایی شد (16).

استفاده بیشتر زنبوران‏ عسل ازگونه‌های زراعی و مرتعی به دلیل وجود مواد جذاب و مغذی در شهد و گرده گل‌‌های آنها ست. بدیهی است استفاده از این گونه‌ها (گونه‌های خوشخوراک) در طرح‌های مختلف کشاورزی، احیای مراتع و جنگلداری علاوه بر احیای پوشش گیاهی مناطق، در پرورش زنبورعسل، گرده‌افشانی و انتشار بیشتر گونه‌ها مؤثر خواهد بود (9).

در مطالعه‏ای، شناسایی گل‌های مورد استفاده زنبورعسل با استفاده از رنگ گرده‌های گل انتقال داده شده به وسیله زنبورعسل به داخل کندو در دانشگاه ایالتی نیویورک انجام شد. نتایج نشان داد شناسایی رنگ ساچمه‌های گرده، روشی جهت شناسایی نوع گل‌های منطقه است که بروز تغییرات در تولید گرده را در طول روز یا ماه مشخص می‌کند. برای شناسایی دقیق دانه‌های گرده تنها رنگ آنها کافی نبوده بلکه باید رنگ گرده گل‌هایی را که زنبوران عسل روی آنها فعالیت می‌کنند، نیز مشخص نمود و با رنگ گرده‌های سبد گرده در هنگام بازگشت زنبوران به کلنی مقایسه کرد تا بتوان تشخیص داد که زنبوران عسل از کدام یک از گونه‌های گیاهی، گرده جمع‌آوری نموده‌اند. همچنین توزیع رنگ ساچمه‌های گرده در طول روز تغییر می‌نماید (24).

در یک بررسی در اوکلاهما گزارش شد که برخی از گیاهان تنها گرده و برخی تنها شهد تولید می‌کنند، اما اکثریت گیاهان تامین کننده هر دو می‌باشند. زنبورداران با تجربه آموخته‌اند که در چند سال توانایی گیاهان برای تولید شهد و گرده متفاوت است. این تغییرات ممکن است در نتیجه آب و هوایی (شرایط خشکسالی)، تغییرات در محصولات کشاورزی، آسیب حشرات گیاه‌خوار، و نصب و راه اندازی پروژه‌های آبیاری باشد. زنبورداران باید توجه داشته باشند در زمان فراوانی نسبی گیاهان، مهم است که مدت استفاده زنبورعسل از شهد (ماندن روی شکوفه گل) مورد توجه قرار گیرد (19).

انتقال به ‌موقع کندوها به مزرعه و باغ می‌تواند یک معیار کامل در گرده‌افشانی موفق باشد، مخصوصاً در مواردی که محصول برای زنبور در مقایسه با گیاهان دیگر چندان جالب نیست. به‌طور‌کلی انتقال کندوها به مزرعه در درخت‌هایی مثل گلابی که دارای جذّابیت کمتری هستند باید موقعی باشد که 25 درصد و یا بیشتر گل‌های آن شکوفه کرده‌باشند. در مورد گیلاس این زمان موقعی است که گل‌ها باز شده‌باشند (18).

کوک[5] و همکاران (2003) تاثیر کیفیت گرده روی رفتار تغذیه‌ای زنبورعسل را بررسی و مشاهده نمودند که تمایل زنبور به استفاده از گرده دانه‌های روغنی بیشتر از گرده حبوبات است. با توجه به اینکه گرده دانه‌های روغنی در مقایسه با گرده حبوبات حاوی امینواسیدهای مورد نیاز زنبورعسل (والین، لوسین و ایزولوسین) بیشتری هستند لذا می‌توان این مسئله را به تمایل زنبورعسل به استفاده از گرده با کیفیت بهتر نسبت داد (5).

تعدادی از محققین ایرلندی با بررسی تغییرات فصل در منابع شهد و گرده زنبورعسل در ضمن جمع‌آوری نمونه‌های شهد و گرده هر دو هفته یک بار، تعداد 76 نوع گرده را

 

 شناسایی کردند و نتیجه گرفتند که تغییرات فصل در گونه‌های غالب آشکار بوده ‌است و بیشترین تغییرات گونه‌های علوفه‌ای مربوط به ماه‌های ژوئن و ژولای بوده ‌است. همچنین اظهار داشتند که منابع مهم گرده گل در شروع هر سال درختان بوده، در حالی که در طول تابستان و پاییز سایرگیاهان و بوته‌ها بوده‌اند (4). کارک[6] و همکاران(1997) در بررسی نحوه کوچ کندوهای زنبورعسل برای گرده‌افشانی و تولید عسل به معرفی 63 گونه مهم گیاهی به‌عنوان منابع شهد در مناطق پرداختند که در این میان، گیاهان مولد دانه‌های روغنی را جزو منابع شهد غالب در 6 تا 9 منطقه، خلنگ یا خاربن را فقط در شمال و توت‌کوهی را فقط در یک منطقه جزو منابع شهد غالب معرفی کردند (3).

در یک مطالعه در رابطه با تولید شهد روی گونه‌های مختلف پیاز گزارش شد که بعضی از گونه‌های این جنس نسبت به پیاز معمولی (Allium cepa) حجم بیشتری شهد تولید می‌کنند (25).

رزاقی کمرودی (2000) در مطالعه فعالیت زنبورعسل روی گیاهان حوزه آبخیز نوررود به روش مشاهده مستقیم، 40 تیره، 94 سرده (جنس) و 124 گونه گیاهی شناسایی را نمود. نتایج نشان داد که بیش از 54% گونه‌های مورد استفاده زنبورعسل در منطقه، دارای فرم علفی پایا هستند و بعد از آن به ترتیب فرم‌های درخت، درختچه، بوته‌ای، علفی دوساله، علفی یک‌ساله دارای ارزش زیادی هستند و فرم رویشی گندمیان علفی  از اهمیت کمتری برخوردار است (21).

 

مواد و روش‌ها

حوزه آبخیز گله‌دار با مساحت 52250 هکتار در جنوب استان فارس  و در منطقه گرمسیری استان واقع شده‏‌است، متوسط بارندگی منطقه 216 میلی‏متر، میانگین دما 4/25 درجه سانتی‏گراد، میانگین حداقل دما 8/16 درجه سانتی‏گراد و میانگین حداکثر دما 34 درجه سانتی‏گراد می‏باشد. این منطقه همه‌ساله از اواسط پاییز تا اواخر بهار سال بعد پذیرای تعداد زیادی زنبوردار می‌باشد. این حوزه از شرق به روستای چاه خالو و بخش مرکزی مهر، از شمال به ارتفاعات علامرودشت، از جنوب به ارتفاعات مشرف به عسلویه و از غرب به ارتفاعات منطقه جم و ریز منتهی می‌شود. حداقل و حداکثر ارتفاع منطقه به‌ترتیب 480 و 1600 متر از سطح دریا است. برای انجام این طرح از غرب حوزه آبخیز تا منتهی‏الیه شرقی حوزه با توجه به تغییرات پوشش گیاهی، حداقل پنج نقطه که از نظر زنبورپذیری از اهمیت بیشتری برخوردار است، انتخاب و با هماهنگی زنبوردار، مطالعه گردید.

روش تحقیق

در این مرحله مقدمات کار شامل جمع‌آوری کلیه اطلاعات و تحقیقات انجام شده مرتبط با این تحقیق و تهیه عکس‌های هوایی  20000 :1 و نقشه‌های توپوگرافی (جای نگاری) 50000 :1 منطقه فراهم گردید. پس از تهیه عکس‌های هوایی، آنها را تفسیر و تیپ‌بندی اولیه انجام شد (تصویر 1). سپس بر مبنای نقشه توپوگرافی و با استفاده از سایر نقشه‌ها، نقشه واحدهای کاری تهیه گردید که مبنای مطالعات صحرایی شد.

مطالعه پراکنش و جذابیت گیاهان منطقه با حضور میدانی مداوم و به همراه مشاهده فعالیت زنبوران روی هر گیاه و سپس استقرار ترانسکت به همراه پلات‌اندازی و تعیین دوره گلدهی مشخص گردید.

 

بررسی پوشش گیاهی منطقه

با استفاده از عکس‌های هوایی به مقیاس               50000: 1 و نقشه‌های توپوگرافی، زمین‌شناسی،‌ ارزیابی منابع و قابلیت اراضی جهت، شیب و طبقات ارتفاعی به مقیاس 50000 :1، نقشه اولیه واحدهای گیاهی (جنگل و مرتع) تهیه شد. پس از تهیه نقشه اولیه و مقدماتی با بازدیدهای صحرایی، انواع تیپ‌ها و مرز واحدهای همگن در مراتع به روش فیزیونومی ـ فلورستیک یعنی شناسایی گونه‌های غالب و اندازه‌گیری ترکیب فلوریستیکی آن‌ها از طریق نمونه‌گیری و ثبت گونه‌های همراه انجام شد. پس از برداشت‌ها و اندازه‌گیری‌های صحرایی از تیپ‌های گیاهی، وضعیت موجود پوشش گیاهی مشخص شد. با استفاده از روش ترانسکت-پلات‌ در نقاط معرف منطقه مورد مطالعه،‌گونه‌های اصلی تشکیل دهنده تیپ‌های گیاهی (3 تا 5 گونه غالب) مشخص و برحسب غالب بودن متوسط درصد پوشش تاجی گونه‌ها، ‌نسبت به تعیین تیپ اقدام گردید. برای اندازه‌گیری‌ ویژگی‌های پوشش گیاهی، در نقاط کم‌شیب، دشتی و پر تراکم گیاهی از یک قاب فلزی به ابعاد 60 × 25 سانتیمتر و در دامنه‌ها و ارتفاعات که پوشش از تراکم کمتری برخوردار بود از قاب چوبی 1 در 1 متر مربعی به تعداد حداقل 30 عدد استفاده گردید. برای تعیین مشخصه‌های گونه‌های درختی و درختچه‌ای حدود 30 پایه از انواع گونه‌های جنگلی در هر قطعه نمونه نمونه‌گیری (پلات‌ها) به ابعاد 10 در 10 متر مربعی به صورت کمی اندازه‌گیری شدند. فاکتورهای کمی شامل تراکم گونه‌های درختی و درختچه‌ای ، درصد تاج پوشش، ارتفاع، زادآوری طبیعی، فاصله هر درخت با نزدیکترین درخت به نقطه آماربرداری و در بعضی توده‌ها قطر برابر سینه نیز اندازه‌گیری شد (جدول 1).

در طول مطالعه با انجام عملیات صحرایی که عمدتاً به صورت پیمایشی و در طبقات ارتفاعی (از دشت به کوهستان) صورت گرفت، بیش از 80 درصد گونه‌های گیاهی موجود در حوزه مورد مطالعه، جمع‌آوری و با تخته پرس مخصوص، گونه‌های گیاهی را پرس نموده و با استفاده از منابع موجود گیاه‌شناسی و متخصصین گیا‌ه‌شناسی به صورت خانواده، جنس و اکثر آن‌ها در حد گونه شناسایی و با مشخصات کامل تهیه و تدوین شد (22).

نتایج

نتایج مربوط به مطالعات پوشش گیاهی منطقه در جداول 2 تا 4 آمده‌است.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

تصویر1- موقعیت مکان‏های مورد مطالعه

حروف A تا M و علامت  نشان دهنده محل مکان‏های نمونه‌گیری است.

طول جغرافیایی(UTM) متر	عرض جغرافیایی(UTM) متر	ارتفاع از سطح دریا	مکان	ردیف
662022	3070320	580 متر	مکان A، شمال شلدان	1
660050	3070467	491 متر	مکان (B)، کناردون	2
658014	3072463	520 متر	مکان (C)، دام کوه	3
667183	307183	469 متر	مکان (D)، کناردون	4
666430	3058789	445 متر	مکان (E)، جنوب فال اسیر	5
664046	3065857	460 متر.	مکان (F)، جاده گله‌دار به علامرودشت	6
665085	3068588	477 متر	مکان (G)، شمال آبادی اسیر	7
659114	3067261	463 متر	مکان (H)، نو‌آباد-نرگس‌زار	8
657344	3067718	483 متر	مکان (I)، غرب نوآیاد	9
658267	3065212	496 متر	مکان (J)، گله‌دار به عسلویه	10
655226	3063791	602 متر	مکان (K)، گله‌دار به عسلویه	11
662022	3070320	1388 متر	مکان (L)، غرب چاه نفت کوه عسلویه	12
652591	3055926	880 متر	مکان (M)،دره لاورده	13

جدول1- مشخصات مکان‏های مورد مطالعه

 

 

 

 

 

جدول 2- درصد تاج پوشش کل و نسبی گیاهان مورد استفاده زنبور عسل در مکان‏های مختلف حوزه گله‌دار

شماره مکان	درصد تاج پوشش نسبی (فرم رویشیTrees)	مجموع تاج پوشش (فرم رویشی Trees)	درصد تاج پوشش نسبی (فرم رویشی Shrubs)	مجموع تاج پوشش (فرم رویشیShrubs)	درصد تاج پوشش نسبی (فرم رویشیForbs)	مجموع تاج پوشش (فرم رویشیForbs)	درصد تاج پوشش نسبی (فرم رویشیGrasses)	مجموع تاج پوشش(فرم رویشیGrasses )
A	00/16	3	18/34	4/6	10/36	76/6	72/13	57/2
C	91/5	00/1	00/51	63/8	03/31	25/5	06/12	04/2
E	00/0	00/0	00/0	00/0	20/98	9/33	80/1	62/0
F	00/0	00/0	94/4	20/2	89/89	00/40	17/5	30/2
G	36/8	70/1	70/21	40/4	88/60	36/12	06/9	84/1
H	00/0	00/0	00/0	00/0	100	46/62	00/0	00/0
I	60/22	66/6	90/50	00/15	55/25	53/7	95/0	28/0
J	11/8	00/2	37/67	60/16	62/20	08/5	90/3	96/0
K	50/6	50/2	90/29	50/11	08/57	95/21	52/6	51/2
L	10/54	50/34	44/30	40/19	73/13	76/8	73/1	10/1

 

جدول 3- تراکم و تراکم نسبی گیاهان جذاب و مورد استفاده زنبور عسل در مکان‏های مختلف حوزه گله‌دار

شماره مکان	گونه‌های جذاب و مورد استفاده زنبور عسل	تراکم (تعداد در هکتار)	درصد تراکم نسبی
A	Veronica sp.	173000	94/16
	Plantago ovata	162000	99/9
	Crepis sancta	61000	97/5
	Lophochloa phloides	60000	88/5
	Medicago polymorpha	47000	60/4
	Lolium rigidum.	33000	23/3
	Stipa capensis	27000	65/2
	Mathiola longipetala	24000	35/2
	Asphodelus tennifolius	20000	96/1
	Calendula arvensis	20000	96/1
	Allium eriophyllum	19000	86/1
	Malcolmia africana	19000	86/1
	Astragalus sp.	17000	67/1
	Silene chlorifolia	17000	67/1
	Trigonella anguina	17000	67/1
	Dicyclophora persica	14000	37/1
	Diplotaxis harra	13000	27/1
C	Plantago ovata	96250	00/20
	Veronica sp.	91250	96/18
	Londesia eriantha	87500	20/18
	Stipa capensis	72500	10/15
	Asphadelus tenuifolia	28750	97/5
	Diplotaxis harra	25000	20/5
	Gagea sp.	17500	64/3
	Amygdalus scoparia	12500	60/2

 

E	Anthemis rhodocentra	960000	18/36
	Rumex crispus	346667	07/13
	Calendula persica	293333	10/11
	Malva silvestris	146667	52/5
	Mathiola longipetala	93333	51/3
	Silene chlorifolia	93333	51/3
	Schismus arabicus	66667	51/2
F	Vicia villosa	240000	43/21
	Calendula persica	146667	67/16
	Veronica sp.	146667	10/13
	Silene chlorifolia	120000	72/10
	Rumex vesicarius	120000	71/10
	Diplotaxis harra	66667	95/5
	Medicago polymorpha	40000	76/4
	Phalaris sp.	40000	57/3
G	Veronica sp.	1306667	01/5
	Londesia eriantha	200000	81/7
	Stipa capensis	186667	29/7
	Plantago lanceolata	93333	64/3
	Linum strictum	80000	12/3
H	Narcissus Tazetta	1352381	8/52
	Calendula persica	638095	9/24
	Veronica sp.	66667	60/2
I	Plantago psyllium	116667	01/26
	Veronica sp.	55000	26/12
	Asphodelus tennifolius	43333	66/6
	Silene chlorifolia	33333	43/7
	Stipa capensis	28333	31/6
	Anthemis altissima	25000	58/5
	Crepis sancta	25000	58/5
	Glacium flavum	16667	72/3
	Rumex crispus	98000	72/3
J	Asphodelus tennifolius	98000	40/14
	Silene sp.	90000	20/13
	Veronica sp.	83000	16/12
	Cocculus pendulus	60000	80/8
	Plantago ovata	60000	78/8
	Lolium sp.	52000	61/7
	Stipa capensis	42500	21/6
K	Veronica sp.	250000	37
	Asphodelus tennifolius	116667	3/17
	Lolium rigidum	43333	42/6
	Plantago ovata	36667	43/5

 

ادامه جدول 3

شماره مکان	گونه‌های جذاب و مورد استفاده زنبور عسل	تراکم (تعداد در هکتار)	درصد تراکم نسبی
K	Veronica sp.	200000	64/26
	Asphodelus tennifolius	116667	3/17
	Lolium rigidum	43333	42/6
	Erucaria hispanica	26667	95/3
	Anthemis altissima	26667	95/3
	Rumex vesicarius	15000	22/2
L	Veronica sp.	200000	64/26
	Linum strictum	160000	30/21
	Lolium rigidum	60000	99/7
	Crepis sancta	90000	99/11
	Silenespergulifolia	38000	06/5
	Plantagopsyllium	30000	99/3
	Echinops Aucheri	22000	93/2

 

جدول 4- تراکم و درصد تاج پوشش گونه‌های درختچه‌ای کنار و بادام در مکان‏های مورد مطالعه

درصد تاج پوشش بادام	درصد تاج پوشش کنار	تعداد درخت بادام در هکتار	تعداد درخت کنار در هکتار	شماره مکان
0	6/25	0	122	B
0	4/8	0	19	D
0	82/5	0	18	I
5/25	0	500	0	L
5/26	0	61	0	M

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

تصویر2- تصویر ماهواره‌ای منطقه مورد مطالعه از نظر تیپ‌بندی گیاهی و بازه زمانی گلدهی

 

 

 

1-Ziziphus spina-christii/Convulvulus acanthocladus- platychaete aucheri- Astragalus fasiculifolius

2- Ziziphus spina-christii/Astragalus fasiculifolius- Convulvulus acanthocladus- platychaete aucheri

3- Ziziphus spina-christii/Convulvulus acanthocladus- Astragalus fasiculifolius

4- Amygdalus eburnea- Ziziphus spina-christii/Astragalus fasiculifolius- Convulvulus acanthocladus- platychaete aucheri

5-Ziziphus spina-christii/Convulvulus acanthocladus

6- Amygdalus eburnea- Ziziphus spina-christii/Convulvulus acanthocladus- Astragalus fasiculifolius

 

 

 

 

بحث و نتیجه‏گیری

نتایج حاصل از مطالعات گیاه‌شناسی منطقه و تعیین گونه‌های اصلی تشکیل دهنده تیپ‌های گیاهی در حوزه آبخیز گله‌دار (تصویر 2) نشان می‌دهد که تیپ گیاهی غالب منطقه 1 (مکان‏های H,J) شامل:

Ziziphus spina-christii/Convolvulus acanthocladus- Platychaete aucheri- Astragalus fasiculifolius

 تیپ‌ گیاهی غالب منطقه 2 (مکان K) شامل:

Ziziphus spina-christii/ Astragalus fasiculifolius- Convolvulus acanthocladus- Platychaete aucheri

تیپ‌ گیاهی غالب منطقه 3 (مکان D) شامل:

Ziziphus spina-christii/Convolvulus acanthocladus- Astragalus fasiculifolius

تیپ‌ گیاهی غالب منطقه 4 (مکان‏های L,M) شامل:

Amygdalus eburnea- Ziziphus spina-christii/Astragalus fasiculifolius- Convulvulus acanthocladus- Platychaete aucheri

تیپ گیاهی غالب منطقه 5 (مکان C) شامل:

Ziziphus spina-christii/ Convolvulus acanthocladus

تیپ گیاهی غالب منطقه 6 (مکان‏‌های A, B, G) شامل:

Amygdalus eburnea- Ziziphus spina-christii/Convolvulus acanthocladus- Astragalus fasiculifolius

می‌باشد و بازه زمانی گلدهی تیپ‌های گیاهی مورد استفاده زنبورعسل در مکان‏‌های مورد مطالعه از اواسط اسفند تا اواخر اردیبهشت است. همچنین بررسی درصد تاج پوشش کل و نسبی گیاهان مورد استفاده زنبورعسل در مکان‏های مختلف حوزه گله‌دار (جدول 2) نشان می‌دهد که بالاترین درصد تاج پوشش نسبی گونه‌های گرده‌زا و شهدزای مورد استفاده زنبورعسل در مکان A، به ترتیب متعلق به فرم رویشی علفی (Forb) با 10/36 درصد، فرم رویشی بوته‌ای (Shrub) با 18/34 درصد؛ در مکان C، به ترتیب متعلق به فرم بوته‌ای با 00/51 درصد و فرم علفی با 03/31 درصد؛ در مکان‏های E، F، G، H و K به ترتیب متعلق به فرم علفی با 20/98، 89/89، 88/60، 100 و 08/57 درصد؛ در مکان‏های I و J متعلق به فرم بوته‌ای با 90/50 و 37/67 درصد و در مکان L به ترتیب متعلق به فرم درختی (Tree) با 10/54 درصد و فرم بوته‌ای با 44/30 درصد می‌باشد. بنابراین فرم رویشی علفی بالاترین درصد تاج پوشش گیاهان مورد استفاده زنبور‏عسل را در منطقه مورد مطالعه به خود نسبت داده‌ است.

همچنین بررسی درصد تراکم نسبی گیاهان جذاب و مورد استفاده زنبور‏عسل در سایت‌های مختلف حوزه گله‌دار (جدول 3) نشان می‌دهد که در مکان A (زیر اشکوب کنار) به‌ترتیب Veronica sp. با تراکم نسبی 94/16 درصد، Lophochloa phloides با تراکم نسبی 88/5 درصد، Loliumrigidum با تراکم نسبی 23/3 درصد و Stipa capensis با تراکم نسبی 65/2 درصد بالاترین درصد تراکم نسبی را داشته‌اند. در مکان C (زیر اشکوب کنار) به ترتیب Plantago ovata با تراکم نسبی 20 درصد، Veronica sp با تراکم نسبی 96/18 درصد، Londesia eriantha با تراکم نسبی 20/18 درصد، Stipacapensis با تراکم 10/15 درصد و Diplotaxisharra با تراکم نسبی 20/5 درصد بالاترین درصد تراکم نسبی را داشته‌اند. در مکان E (حاشیه اراضی کشاورزی)، به ترتیب Anthemisrhodocentra با تراکم نسبی 18/36 درصد، Plantago psylium با تراکم نسبی 07/15 درصد، Rumex crispus با تراکم نسبی 07/13 درصد و Calendula persica با تراکم نسبی 10/11 درصد بالاترین درصد تراکم نسبی را داشته‌اند. در مکان F (حاشیه اراضی کشاورزی) به ترتیب Vicia villosa با تراکم نسبی 43/21 درصد، Calendula persica با تراکم نسبی 67/16 درصد، Veronica sp. با تراکم نسبی 16/13 درصد، Silene chlorifolia با تراکم نسبی 72/10 درصد و Rumexvezicarius با تراکم نسبی 71/10 درصد بالاترین درصد تراکم نسبی را داشته‌اند.

در مکان G (زیراشکوب کنار) به ترتیب Veronica sp. با تراکم نسبی 01/51 درصد، Londesia eriantha با تراکم نسبی 81/7 درصد وStipacapensis با تراکم نسبی 29/7 درصد بالاترین درصد تراکم نسبی را داشته‌اند.

در مکان H (نرگس‌زار) به ترتیب Narcisustazetta با تراکم نسبی 80/52 درصد، Calendulapersica با تراکم نسبی 90/24 درصد و Rumexvesicarius با تراکم نسبی 38/13 درصد بالاترین درصد تراکم نسبی را داشته‌اند.

در مکان I (زیراشکوب کنار) به‌ترتیب Plantagopsyllium با تراکم نسبی 01/26 درصد، Onobrychis crista-galli با تراکم نسبی 26/12 درصد، Asphodelus tennifolius با تراکم نسبی 66/9 درصد و Silenechlorifolia با تراکم نسبی 43/7 درصد بالاترین درصد تراکم نسبی را داشته‌اند. در مکان J (زیراشکوب کنار) به ترتیب Asphodelustennifolius با تراکم نسبی 40/14 درصد،Silenesp. با تراکم نسبی 20/13 درصد، Onobrychis crista-galli با تراکم نسبی 16/12 درصد، Cocculus pendulus با تراکم نسبی 80/8 درصد، Plantago ovata با تراکم نسبی 78/8 درصد بالاترین درصد تراکم نسبی را داشته‌اند. در مکان K (زیراشکوب کنار) به‌ترتیب Veronica sp. با تراکم نسبی 37 درصد، Asphodelus tennifolius با تراکم نسبی 30/17 درصد، Loliumrigidum با تراکم نسبی 42/6 درصد و Plantagoovata با تراکم نسبی 43/5 درصد بالاترین درصد تراکم نسبی را داشته‌اند. در مکان L (زیراشکوب بادام) به‌ترتیب Veronica sp با تراکم نسبی 64/26 درصد، Linum strictum با تراکم نسبی 30/21 درصد، Crepis sancta با تراکم نسبی 99/11 درصد، Lolium rigidum با تراکم نسبی 99/7 درصد و Silene spergalifolia با تراکم نسبی 06/5 درصد بالاترین درصد تراکم نسبی را داشته‌اند.

نتایج حاصل از بررسی تراکم و درصد تاج پوشش گونه‌های درختچه‌ای در مکان ‌های مختلف (جدول 4) نشان می‌دهد که بالاترین درصد تاج پوشش کنار با 60/25 درصد و بالاترین درصد تاج پوشش بادام در مکان M با 50/26 درصد می‌باشد.

همچنین در این بررسی 58 تیره، 142 سرده (جنس) و 191 گونه گیاهی از بین گیاهان جمع‌آوری شده شناسایی شده‌‌است که مهمترین تیره‌های مورد استفاده زنبور عسل با بیشترین گونه‌های شهدزا و گرده‌زا عبارتند از:32 گونه (7/16%) از تیره مینا (Asteraceae)، 24 گونه (6/12%) از تیره نخود (Papilionaceae)،12 گونه (3/6%) از تیره نعناعیان (Lamiaceae)، 10 گونه (2/5%)از تیره گندمیان (Poaceae)، 5 گونه (6/2%) از تیره پیچکیان (Convolvulaceae)، 5 گونه (6/2%) از تیره مرکبات (Rutaceae) 4 گونه (1/2%) از تیره شب‌بو (Brassicaceae)، 4 گونه (1/2%) از تیره مورد (Myrtaceae)، و 9/49% باقیمانده مربوط به 50 تیره مختلف، نظیر گل لاله (Liliaceae)، گاوزبان (Boraginaceae)، گل سرخ (Rosaceae)، اسفناج (Chenopodiaceae)، چتریان

 

(Apiaceae)، کنار (Rhamnaceae) و غیره می‌باشد که این نتایج تا حدود زیادی با یافته‌های عبادی و همکاران (1369)؛ منافی (1373) ؛ اسدی و همکاران (1374)؛ افضلی و همکاران (1376)؛ نظریان و همکاران (1376) و کریمی و همکاران (1383)، مطابقت دارد.

 از بین 191 گونه گیاهی شناخته شده، 146 گونه علفی (5/76%) هستند که از این تعداد 81 گونه (7/42%) علفی پایا، 53 گونه (6/27%) علفی یک‌ساله و 12گونه (2/6%) علفی دو‌ساله می‌باشند. 17گونه (9/8%) درختچه‌ای، 19 گونه(9/9%) درختی و 9 گونه (7/4%) بوته‌ای است.

 پیشنهادها

• در کوچ زنبورعسل به تاریخ گلدهی گیاهان، توجه کافی صورت گیرد و زمانی کندوهای زنبورعسل در یک منطقه مستقر شوند که گیاهان غالب منطقه در حال گلدهی باشند تا بتوان به نحو مطلوبی از این منابع استفاده نمود.
• آگاه نمودن زنبورداران استان نسبت به گیاهان مورد استفاده زنبورعسل از نظر تولید شهد و گرده در منطقه و میزان ظرفیت زنبورپذیری منطقه با توجه به تراکم گیاهان.

 

References

 

 

 

 

 

مراجع

 

• Afzali, M., GH, Tahmasbi., H, Nazarian & H, Rafiee. 1997. Identify pollen and nectar plants uses by honey bees in Gilan province. 3th Research Conference of Honey Bees, Research Institute of Animal Husbandry, Tabriz, Iran. Pages: 35-36. (In persian).
• Asadi, N., GH, Tahmasbi., H, Nazarian., M, Ranjbar & H, Mirdavoodi. 1997. Identification and investigation of plants which are used by honey bees in central province. Second Seminar of beekeeping, livestock research institute. Tehran, Iran, 51-52. (In persian).
• Carreck, N.L., I.H, Williams & D.J, Little. 1997. The movement of honeybee colonies for crop pollenation and honey production by beekeepers in Great Britain. Bee World. 78 (2): 67-77.
• Coffey, M.F & J, Breen. 1997. Seasonal variation in pollen and nectar sources of honeybees in Irland. J. Apic. Res. 36 (2): 63-76.
• Cook, S.M., C.S, Awmack., D.A, Murray& I.H, Williams. 2003. Are honey bees foraging preferences affected by pollen amino acid composition? Ecological Entomology. 28: 622-627.
• Ebadi, R & Ahmadi, A. 1990. Bee keeping. Publication Rahe Nejate Esfahan. 565 pp. (In persian).
• Edvard, E. 1992. Bee pollination in the European community. American Bee J. 7: 469-470.
• Faghih, A.R. 2000. Identification and study of honey plant resources in Khansar and Faridan regions of Esfahan province. MSc thesis, super central education of Emam Khomeini, 213 pp. (In persian).
• Faghih, A.R., R, Ebadi., H, Nazarian & M, Noroozi. 2005. Determination of attractiveness of different plants for honey bess in Khansar and Faridan regions of Esfahan province. Iranian Journal of Agriculture Science 36(3), 521-536. (In persian).
• Ghlichnia, H. 1997. Identify and evaluate of honey plant resources in mountainous and forested areas of Mazandaran province. Fourth Seminar of Honeybee. Animal Science Research Institute. Tehran. 78-79. (In persian).
• Ghoraishi-Al Hosseni, j & F, Memariani. 2000. Palynology study of some samples of honeys of Khorasan province. Pajouhesh & Sazandegi 49: 76-83. (In persian).
• Iannuzzi, J. 1993. Pollen: Food for honeybee and man. American Bee J. 7: 496-500.
• Javaheri, D. 1995. Study of excitatory feed bees with pollen supplement and substitute protein and their effects on growth and resistance colonies and honey production. MSc thesis. Faculty of Agriculture, Tehran University. (In persian).
• Karimi, A., H, Nazarian., E, Jafari., B, Eilami & A, Hatami. 2004. Identification of Fars honey plant resources. Publication of Research Institute of Forests & Rangelands., the final report, Agriculture and Natural Resources Research Center of Fars province. 67 PP. (In persian).
• Karimi, A., H, Nazarian., E, Jafari. (2007). Identification of Fars hony bee plant resources from three families (Asteraceae, Papilionaceae and Lamiaceae) in Fars Province.Pajouhesh & Sazandegi. 75: 101-111. (In persian).
• Larti, M., P, Ghasempour., A, Karimi & H, Nazarian. 2005. Identification of Roze Chae watershed honey plant resources. Scientific Meeting of medicinal plants, honey. Urmia. Agriculture Organization of West Azarbaijan. 17-18. (In persian).
• Manafi, H. 1994. Palynology study of honeys of Azarbayjan province. Pajouhesh & Sazandegi 22: 180-182. (In persian).
• Mohammadi, J 1993. The honey bee and its role in plant pollination. (Translated and compiled). University of Zanjan. 88 PP.
• Mulder, P. 1990. Nectarand Pollen Plants of Oklahoma. Division of Agricultural Sciences and Natural Resources. Oklahoma State University. http://www.okrangelandswest.okstate.edu/pdfFiles/OSUextPubs/F-7155.pdf
• Nazarian, H., M, Shriat penahi., Gh, Tahmasbi., R, Taghavi zadeh & A, Zareabadi. 1998. Identify plants uses by honey bees in Tehran province. Research Institute of Animal Husbandry, Tehran, Iran. 70. (In persian).
• Razaghi kamrodi, S.H. 2000. Identification and studying of flowering period and attractivity of honey bee plants in noorrod basin of mazandaran province. MSc thesis, super central education of Emam Khomeini, 220PP. (In persian).
• Rechinger, K.H. 1963. Flora Iranica. Vol. 1- 176.
• Saadatmand, J. honey bee. 1998. Publication Noor PardazanTehran: 434 PP. (In persian).
• Southwick, E.E. 1991. Pollen. American Bee J. 304-335.
• Szklanowska, K & J, Wieniarska. 1993. The effect on yield by the bees visit on raspberry flowers (Rubusidaeus L.) the successive ramifications in inflorescence. J. Apic. Res. 352: 231-235.