نقش اسطوره ای گناه نخستین در متون ادبی

تفسیر و تحلیل متون زبان و ادبیات فارسی (دهخدا)

مقاله 1، دوره 8، شماره 30، بهمن 1395، صفحه 11-29   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

نویسنده

تیمور مالمیر

استاد زبان و ادبیات فارسی دانشگاه تهران.تهران

چکیده

در متون ادبی گذشته برخی شخصیّت‌های بزرگ مرتکب گناهی می‌شوند که سبب تنزل مقام یا مرگ آن‌ها می‌شود، امّا همچنان اهمیّت گذشتة خود را حفظ می‌کنند. جمع این ناسازها مبتنی بر اندیشه‌ای کهن دربارة آفرینش است. آفریننده، نخست یک انسان (پیش نمونه) خلق کرده است. این انسان به دست نیروی شر (اهریمن) باید کشته شود تا باقی انسان‌ها از تجزیة او به‌وجود آیند. در روزگار ثبت و نگارش این اندیشه، برخی جابه‌جایی‌های اساطیری صورت گرفته است؛ مرگ انسان گاه به صورت اخراج از بهشت یا تنزّل مقام تغییر کرده است همچنین ضرورت اتّفاق این حادثه به صورت ارتکاب گناه بیان شده است. این گناه، برای خلق انسان ناخواسته، امّا ضروری است و در تفسیر متون دینی نیز به تفصیل بازتاب یافته است و معصیّتی خوانده شده که مستوجب جزاست. این تلقّی، برخی تناقض‌ها و اختلاف نظرها را پدید آورده است، و این مقاله در پی آن است که با تکیه بر ژرف‌ساخت اسطورة آفرینش تناقض‌ها را به وحدت نزدیک سازد.

کلیدواژه‌ها

آدم؛ آفرینش؛ اهریمن؛ گناه نخستین؛ نمونة نخستین انسان

مراجع

1. قرآن کریم
2. انجیل عیسی مسیح (ترجمه تفسیری عهد جدید) . (1364) . تهران: آفتاب عدالت.
3. ابوالفتوح رازی. (1377) .حسین بن محمد بن احمد الخزاعی النیشابوری، روضُ‌‌الجِنان و رَوح‌الجَنان فی تفسیر القرآن. به کوشش و تصحیح محمد جعفر یاحقی و محمد مهدی ناصح، مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی.
4. اسلامی ندوشن، محمد علی. (1372). «ابلیس در روایات و ادب فارسی». فصلنامه هستی. سال اول، شماره 4، صص139-130.
5. افشاری، مهران. (1376) . «همانندی های داستان نوح پیامبر و فریدون فرخ». سخنواره (پنجاه و پنج گفتار پژوهشی به یاد دکتر پرویز ناتل خانلری). به کوشش ایرج افشار و هانس روبرت رویمر، تهران: توس.
6. الیاده، میرچا. (1362) . چشم‌اندازهای اسطوره. ترجمة‌جلال ستاری، تهران : توس.
7. الیاده، میرچا. (1375) . مقدس و نامقدس. ترجمة نصرالله زنگوئی، تهران: سروش.
8. اسماعیل پور، ابوالقاسم. (1383) . اسطورة آفرینش (در آیین مانوی). تهران: کاروان.
9. بارتولد. (1369) . «دربارة حماسة ملی ایران». ترجمة‌کیکاوس جهانداری، هفتاد مقاله. به کوشش یحیی مهدوی و ایرج افشار، جلد اول، تهران: اساطیر.

10. بلعمی، ابوعلی محمدبن محمد. (1353) . تاریخ بلعمی (تکلمه و ترجمة تاریخ طبری). تصحیح محمد تقی بهار و به کوشش محمد پروین گنابادی، تهران: کتابفروشی زوّار.

1. بهار، مهرداد. (1375) . پژوهشی در اساطیر ایران. تهران: آگاه.
2. بهزادی، رقیه. (1368) . بندهش هندی. تهران: مؤسسة مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
3. بیرونی، ابوریحان. (1377) . آثارالباقیه. ترجمه اکبر داناسرشت، تهران: امیرکبیر.
4. پرتوی،‌ابوالقاسم. (1378) . «تجلی نماد ین هبوط» . مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه فردوسی مشهد.‌ سال سی و دوم ، شماره 127-126، صص422-405.
5. دوستخواه، جلیل. (1380) . حماسة ایران یادمانی از فراسوی هزاره‌ها. تهران: آگه.
6. دوستخواه، جلیل. (1370) . گزارش و پژوهش اوستا. تهران: مروارید.
7. ساندرز، ن، ک. (1382) . بهشت و دوزخ در اساطیر بین النهرین. ترجمه ابوالقاسم اسماعیل پور، تهران: کاروان.
8. ستاری،جلال. (1377) . پژوهشی در قصة یونس و ماهی. تهران: مرکز.
9. سورآبادی، ابوبکر عتیق نیشابوری. (1370) . قصص قرآن مجید. به اهتمام یحیی مهدوی، تهران: خوارزمی.

20. سورآبادی، ابوبکر عتیق نیشابوری. (1381). تفسیر سورآبادی مشهور به تفسیر التفاسیر. تصحیح علی اکبر سعیدی سیرجانی، تهران: نشر نو.

1. طباطبائی، محمّد حسین. (1370) . تفسیر المیزان. ترجمۀ ناصر مکارم شیرازی، قم: بنیاد علمی و فکری علامه طباطبائی.
2. طبرسی، الشیخ ابی علی الفضل بن الحسن. (1986) . مجمع البیان فی تفسیر القرآن. الجزء الاول، بیروت: دارالمعرفه.
3. طبری، محمد بن جریر. (1356) . تفسیر طبری. ترجمه جمعی از علمای بخارا، به اهتمام حبیب یغمایی، تهران: توس.
4. فردوسی، ابوالقاسم. (1374) . شاهنامه. به کوشش و زیر نظر سعید حمیدیان، تهران: داد.
5. قریب، بدرالزمان. (1371) . داستان تولد بودا به روایت سغدی. بابل: آویشن.

26. کریستن‌سن،آرتور. (1368) . نمونه های نخستین انسان و نخستین شهریار در تاریخ افسانه‌ای ایران. ترجمة‌احمد تفضلی و ژاله آموزگار، تهران: نشر نو.

1. گریمال، پیر. (1381) . اسطوره‌های بابل و ایران باستان. ترجمة ایرج علی‌آبادی، تهران: علمی و فرهنگی.

28. ماکینو، شینینا. (1363) . آفرینش و رستاخیز(پژوهشی معنی شناختی در ساخت جهان بینی قرآنی). ترجمة جلیل دوستخواه، تهران: امیرکبیر.

1. مالمیر، تیمور. (1383). «پیوند قهرمان آرمانی با نمونه‌های نخستین انسان». مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه فردوسی مشهد. سال 37، شمارة دوم، صص35-23.
2. مالمیر، تیمور.(1387) «تحول افسانه‌ای عارفان» . مجله زبان و ادب فارسی نشریه دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تبریز. سال 51، شماره مسلسل204، صص194-171.
3. مجاهد، احمد. (1370) .‌ مجموعة‌ آثار فارسی احمد غزالی.‌ تهران: دانشگاه تهران.
4. مجتبائی، فتح الله. (1369) . دائرة المعارف بزرگ اسلامی. جلد اول. تهران: مرکز دائرة ‌المعارف بزرگ اسلامی.
5. مختاری،محمد.(1369). اسطورة زال(تبلور تضاد و وحدت در حماسة ملی). تهران:آگه.
6. مستملی بخاری، ابو ابراهیم اسماعیل بن محمد. (1365) . شرح التعرف لمذهب التصوف. با مقدمه و تصحیح وتحشیه محمد روشن، تهران: اساطیر.
7. مکارم شیرازی، ناصر. (1374) . پیام قرآن (روش تازه‌ای در تفسیر موضوعی). جلد هفتم، قم: هدف.
8. مکارم شیرازی،ناصر. (1372) . تفسیر نمونه. جلد اول، با همکاری جمعی از نویسندگان، تهران: دارالکتب الاسلامیه.
9. میبدی، ابوالفضل. (1361) . کشف الاسرار و عدة الابرار. به اهتمام علی اصغر حکمت، تهران: امیرکبیر.
10. نیشابوری، ابواسحاق ابراهیم به منصور بن خلف. (1382) . قصص الانبیاء. به اهتمام حبیب یغمایی،‌ تهران: علمی و فرهنگی.
11. نیکلسون، رینولد. (1374) . تصوف اسلامی و رابطة انسان و خدا. ترجمة محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران: سخن.
12. هانزن، کورت هاینریش. (1374) . شاهنامة فردوسی (ساختار و قالب). ترجمة کیکاووس جهانداری، تهران: فرزان روز.
13. هینلز، جان. (1379) . شناخت اساطیر ایران. ترجمة ژاله آموزگار- احمد تفضلی، تهران: چشمه و آویشن.