خویشکاری‌های منظومة همای و همایون بر اساس نظریة ولادیمیر پراپ

فصلنامه تخصصی زبان و ادبیات فارسی

مقاله 3، دوره 12، شماره 7، آبان 1395، صفحه 50-78   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

نویسندگان

لیلا عدل پرور^{* 1}؛ حمیدرضا فرضی²؛ علی دهقان²

¹دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تبریز

²استادیار دانشگاه آزاد اسلامی، واحد تبریز، گروه زبان و ادبیّات فارسی، تبریز، ایران

چکیده

ولادیمیر پراپ، فولکلور شناس روسی، برای تجزیه و تحلیل قصّه‌های پریان، الگویی را پیشنهاد کرده و معتقد است می‌توان این الگو را در مورد سایر قصه‌های عامیانه نیز به کار برد. منظومة همای و همایون از جمله داستان‌های عاشقانه است. در این مقاله سعی شد تا نمودار خویشکاری‌های پراپ و روش ریخت شناسانة وی در داستان همای و همایون اجرا شود تا مشخص گردد نظریة پراپ تا چه اندازه با آن انطباق دارد. برای این منظور ابتدا مقدّمه‌ای دربارة تحلیل ساختاری متن و روش پراپ مطرح شده است. سپس کارکردهای پیشنهادی پراپ از قصّة همای و همایون استخراج شده و همسانگردی پراپ با ذکر مثال‌هایی توضیح داده شد. یافته‌های این پژوهش گویای تطابق داستان همای و همایون با کارکردهای ریخت شناسانة پراپ است و توالی کارکردهای مورد نظر پراپ با اندکی تغییر در این داستان دیده می‌شود.

کلیدواژه‌ها

ولادیمیر پراپ؛ خویشکاری؛ همای و همایون؛ همسانگردی

اصل مقاله

مقدّمه

تحلیل ساختاری یکی از شگفت‌انگیزترین دستاوردهای نقد ادبی معاصر است. یکی از زمینه‌های موفقیّت ساختارگرایی، روایت‌شناسی است. «روایت‌شناسی علم نسبتاً نوبنیانی است که به بررسی ساختارهای مختلف روایت، مانند؛ راوی، طرح، شخصیّت و... می‌پردازد». (اخوت، 1371: 2)

«می‌توان گفت که بررسی ساختاری داستان، به رغم میراثی که از ارسطو تا به امروز به جا مانده تقریباً از کاری که ولادیمیر پراپ روی حکایات پریان روسی انجام داد شروع شده است». (اسکولز، 1383: 91)

پراپ در سال 1928 نخستین کتاب خود به نام «ریخت‌شناسی قصّه‌های پریان» را به چاپ رسانید. ترجمۀ کتاب در محافل و در میان فلکلور شناسان با استقبال کم نظیری رو‌برو شد آن را بسیار نقد و تحسین کردند، روش‌های پراپ را سرمشق قرار دادند و از آن الهام گرفتند و «ریخت‌شناسی» به‌عنوان یک علم جدید و مفید مورد توجّه بسیاری از محققین قرار گرفت». (خدیش، 1387: 51 -52)

پراپ در بررسی افسانه‌های جادویی به این نتیجه رسید که شخصیّت‌های قصّه‌ها مختلف‌اند، ولی عملکردهایی که دارند، محدود است. «اگر چه در این قبیل افسانه‌ها جزییات زیادی وجود دارد، امّا پیکرة کلی آنها بر مجموعه اساسی کارکردهای سی و یک‌گانه بنا شده است». (سلدن و ویتسون، 1384: 141)

وی واحدهای سازنده روایت را «کارکرد» نامید. که مترجمان فارسی زبان «function» را به کارکرد خویشکاری، کنش و نقش ویژه ترجمه کرده‌اند. «خویشکاری» یا کارکرد یعنی عمل شخصیّتی از اشخاص قصّه که از نقطه نظر اهمیّتی که در جریان عملیّات دارد تعریف می‌شود. خویشکاری شخصیّت‌های قصّه، سازه‌های بنیادی قصّه هستند و قبل از هر چیز باید آن‌ها را جدا کرد. (پراپ، 1386: 52)

وی پس از تجزیه و تحلیل صد قصّه به سی و یک خویشکاری دست پیدا می‌کند و هر کدام از آنها را با نمادی مشخّص می‌کند:

 

جدول شمارة 1- خویشکاری پراپ

1	غیبتb	12	اولین بخشندهD	23	رسیدن به صورت ناشناسO
2	قدغنd	13	واکنش قهرمانE	24	ادعای قهرمان دروغین L
3	سرپیچیg	14	F دست یابی به‌وسیلة سحرآمیز	25	کار سختM
4	خبرگیریe	15	انتقال به سرزمین دیگرG	26	انجام کار سخت N
5	خبردهی  z	16	مبارزهH	27	شناساییQ
6	نیرنگh	17	علامت گذاریJ	28	افشاگریEX
7	همکاری ناخواستهq	18	پیروزیI	29	تغییر شکلT
8	کمبودa  یا شرّA	19	رفع شرّK	30	مجازات U
9	میانجیگریB	20	بازگشت¯	31	عروسیW
10	مقابلة آغازینC	21	تعقیب Pr
11	عزیمت­	22	نجات SR

 

هر یک از این سی و یک کارکرد دارای زیر مجموعه‌هایی هستند که فهرست کامل آن در کتاب ریخت‌شناسی پریان آمده است. «کارکردها و سازه‌ها به مثابة بخش‌بندی جمله به واج‌ها و تک واژها هستند، امّا دقّت آن را ندارند». (تسلیمی، 1388: 68)

«پراپ برای تحلیل ساختاری جزییات را مدنظر قرار داد. توجّه بیش از حد او به این عناصر، سبب شده تا برخی از محققان آن را به مثابه چیدن آجرهای ساختمانی در نظریه او تلقی کنند». (هارلند، 1385:247)  

هدف وی این بود که بتواند به ساختار روایی همه داستان‌ها دست یابد. هدف روایت‌شناسی عبارت از کشف الگوهای عام روایت است که همه شیوه‌های ممکن برای گفتن داستان را در بر می‌گیرد. (برتنز، 1382: 99)

با وجود انتقادات بر الگوی پراپ «کمتر نویسنده و نظریه‌پردازی را در زمینة ادبیّات می‌توان یافت که به نوعی از شیوه‌ها و دیدگاه‌های پراپ و دنباله روانش تأثیر نپذیرفته باشد». (بیات و دیگران، 1377: 3)

 

 

 

پیشینة تحقیق

پس از پراپ، مطالعات بسیاری در کشورهای مختلف انجام شد. در ایران پگاه خدیش (1384) دربارة ریخت‌شناسی افسانه‌های جادویی ایران تحقیقاتی انجام داد و به نتایج ارزنده‌ای دست یافت.

جلالی‌پور (1391) دربارة ریخت‌شناسی قصّه‌های اساطیری و پهلوانی شاهنامه فردوسی بر اساس روش ولادیمیر پراپ تحقیق کرده و به 21 کارکرد دست یافت.

علاوه بر اینها مقالاتی نیز دربارة ریخت‌شناسی برخی متون نوشته شده است:

قافله‌باشی و بهروز(1386) «ریخت‌شناسی حکایت‌های کشف‌المحجوب و تذکرةالاولیاء» را بررسی و تحلیل کرده‌اند. خانفی و فیضی (1386) قصّه سمک عیار را از این دیدگاه تجزیه و تحلیل کرده‌اند. ذوالفقاری(1389) با «ریخت‌شناسی افسانة عاشقانه گل بکاولی» معتقد است با اندک جابه‌جایی در خویشکاری‌ها و حذف برخی دیگر می‌توان نظریة پراپ را در مورد قصّه‌های پریان ایرانی و هندی تسرّی داد.» یوسفی نیکو (1389) با جستجو در «داستان پیامبران در تفاسیر سورآبادی و طبری» 26 خویشکاری مشاهده کرد و به نتایج مشابهی دست یافت.

عباسی (1389) با «نقد و بررسی قصّة گنبد سفید» معتقد است «سازه‌های قصّه‌ای «گنبد سفید» بر اساس ریخت‌شناسی قصة پریان قابل تنظیم است. روحانی و قادیکلایی (1390) در بررسی «قصّه دیوان در شاهنامه فردوسی» نشان داده است که الگوی پراپ با این قصّه‌ها همخوانی دارد. آذر و پور سیّد (1390) داستان «گنبد سرخ» در هفت پیکر نظامی را بررسی کرده‌اند و به 13 کارکرد دست یافته‌اند.

در تمام مقاله‌های مذکور و برخی دیگر از تحقیق‌های بررسی شده، اگر چه در مواردی عدم توالی کارکردها مشهود است، امّا مؤلفان به نتیجه‌ای موافق با الگوی پراپ دست یافته‌اند. و ما در این مقاله قصد داریم داستان «همای و همایون» را از این دیدگاه مورد بررسی قرار دهیم.

 

 

معرفی خواجوی کرمانی و همای و همایون:

«کمال‌الدین ابوعطا محمودبن‌علی‌بن‌محمود کرمانی، متخلص به خواجو، معروف به نخلبند شعرا متولّد کرمان به‌سال 698 ﻫ. است.» (سبحانی، 1382: 42)

«مجموعۀ آثارش قریب چهل و چهار هزار بیت است. دیوانش شامل دو بخش صنایع‌الکمال و بدایع‌الجمال است. دیگر آثار او عبارتند از: همای و همایون، گل و نوروز، کمال نامه، روضة‌الانوار، گوهرنامه، سام‌نامه. گزیدة اشعارش به نام مفاتیح‌القلوب است. دو رسالة دیگر به نام‌های «سبع‌المثانی» و «مناظرة شمس و سحاب» دارد. وفاتش در شیراز در سال 753 ﻫ. واقع شده و آرامگاهش در شیراز در بیرون دروازة الله‌اکبر شیراز است».

 (صفا، 1372: 44- 48)

همای و همایون مثنوی است عاشقانه در داستان عشق همایون با همای دختر فغفورچین به بحر متقارب که خواجو آن را در سال 732 در 4407 بیت به اتمام رسانید. در این منظومه گذشته از نظامی تأثیر سبک شاهنامه کاملاً محسوس است. (رضازاده، 1369: 383)

منظومة همای و همایون خواجو، در میان همانندهای خود سرنوشتی استثنایی یافته است؛ بدین ترتیب که سال‌ها بعد گویندة ناشناس با تبدیل و تغییر و حذف اسامی، واژه‌ها و ابیات، و افزودن افسانه‌هایی از پریان و دیوان، منظومة سام‌نامه را در بیش از 14500 بیت پدید آورده است. (یان ریپکا، 1383: 305)

در این مقاله سعی بر این است داستان همای و همایون، بر اساس خویشکاری‌های پراپ مورد بررسی قرارگیرد. ابتدا خویشکاری‌های اشخاص قصة را، از داستان همای و همایون استخراج کرده و بر می‌شماریم. سپس توضیحی در مورد خویشکاری داده، و نشانة قراردادی خویشکاری همراه با مثال‌هایی از داستان همای و همایون به‌عنوان نمونه، آورده می‌شود، تا مشخص شود، نظریة پراپ تا چه حد بر این داستان انطباق دارد.

خویشکاری‌ها و کارکردهای داستان همای و همایون

1-کارکرد دور شدن یا غیبت:β در این خویشکاری یکی از اعضای خانواده، از خانه غیبت می‌کند. شخصی که غیبت اختیار می‌کند می‌تواند یکی از اعضای نسل مسن‌تر باشد.(¹β) یکی از شکل های حاد غیبت به‌صورت مرگ پدر و مادر نموده می‌شود.(²β)گاهی اعضای نسل جوانتر خانواده غیبت می‌گزینند. (³β) (پراپ، 1386: 61)

1-1 غیبت همای³β: همای به علت دلتنگی از خانواده‌اش دور می‌شود.

یکی باد پا برق هامون نورد  بیاورد و شهزاده را برنشاند

زمین کوب دریا برو چرخ گرد... چو باران گهر بر سرش برفشاند                          (خواجو،1370: 287)

1-2 مرگ منوشنگ²β: طبق الگوی پراپ یکی از شکل‌های حاد غیبت مرگ پدر و مادر است.                                    

که شد سوی خلد از سپنجی سرای

منوشنگ قرطاس خورشید رای                                (خواجو، 455)

1-3 مرگ همایون: وقتی پسر همایون به ده سالگی می‌رسد، همایون از دنیا می‌رود.

چو ده ساله شد آن مه چارده

فرو شد همایون شبی همچو مه                                 ( همان، 457)

2-کارکرد قدغنg: این کارکرد به دو صورت امر و نهی به‌کار می‌رود.

2-1 کارکرد نهی¹:g در این کارکرد قهرمان قصّه از کاری نهی می‌شود.

2-1-1 همایون، همای را از تیمار و درد برحذر می‌دارد.

بگفتا مده دل به تیمار و درد

که انده بر آرد ز غمخواره گرد                                 (همان، 385)

2-1-2 لشکریان همای را از عشق ورزی به نقش همایون بر حذر می دارند:

مده دل به نقشی که باشد خیال

که ممکن نباشد زنقش اتصال                                  (همان، 292)

2-2 دستور یا فرمان²g: «شکل وارونه نهی به شکل امر یا پیشنهاد ابراز می‌گردد.»

(پراپ، 1386: 62)

2-2-1 پادشاه منوشنگ به همای می‌گوید اگر قصد شکار دارد به شکار برود و یک روزه برگردد:

و لیکن گرت صید آهو هواست

به یک روز اگر باز گردی رواست                           (همان، ص 285)

2-2-2 سعد بازرگان به همای توصیه می‌کند از زند جادوگر دوری کند.

ولی چون مرا با تو افتاد مهر

حذر کن ازین جادوی دیو چهر                                  (همان، 327)

2-2-3 فغفور چین به وزیرش دستور می‌دهد همایون را پنهان کند:

که فغفور چین چون به دستور گفت

که این در به درجی بباید نهفت                                 (همان، 418)

3- کارکرد سرپیچی و نقض نهی d: این کارکرد بلافاصله پس از کارکرد نهی می‌آید.

3-1 قهرمان موارد نهی شده را نقض می‌کند.¹d» (پراپ، 1386: 63)

3-1-1 همای به تعقیب گور می رود بازگشتش به تأخیر می‌افتد. از دستور پدر سرپیچی می‌کند.  

چنان تا به گاه سپیده براند دم صبح بر جویباری رسید

که مه در رکابش پیاده بماند به خرم لب کشت زاری رسید                          (خواجو، ص288)

3-1-2 همای به توصیة لشکریان گوش نمی‌کند:

به پاسخ چنین گفت کای سروران چو آگه نه اید از دل ریش من

مگوئید با من ز مه پیکران مرانید ازینسان سخن پیش من         ( همان،2 91)

3-1-3- همای به توصیة سعد بازرگان عمل نکرده و می‌گوید باکی از زند جادو ندارد.

و لیـکن نـیندیشـم از جـادوی

به جـادو نـمایم کـف موسـوی                                (همان، 327)

3-2 انجام دادن دستور یا فرمان²d:

3-2-1 وزیر، فرمان فغفور چین را اطاعت کرده و همایون را در قعر چاه پنهان می‌کند:

همایون بت روی را همچو ماه

نهان کرد در قعر آن تیره چاه                                (همان، 418)

3-2-2 همای به خواستة فغفور چین عمل می‌کند و همایون را به چین بر می‌گرداند:

به زرین عماری به ایوان رساند

چو سرو روانش به بستان رساند                                (همان، 403)

4-کارکرد پرس و جو یا خبرگیریe: «با این خویشکاری شخصیّت جدیدی که می‌توان او را اصطلاحاً شریر نامید، وارد قصّه می‌شود. نقش او به هم زدن آرامش خانواده خوشبخت، ایجاد یک نوع مصیبت، یا وارد آوردن صدمه و زیان است». (پراپ، 1386: 64)

4-1 خبرگیری شریر از قهرمان¹e:کشت زاری که همای بدانجا می‌رود اقامت‌گاه پری است در این قصّه پری نقش شریر را دارد که تعادل و آرامش زندگی همای را بر هم می‌زند.

 4-1-1 پری به پیشواز همای آمده خبرگیری می‌کند تا اطلاعات لازم را در مورد او به‌دست آورد:

که شاها بدین جای چون آمدی

شب اینجا بدی یا کنون آمدی                             (همان، 288)

4-2 خبرگیری قهرمان از شریر²e: قهرمان آینده از شریر چیزهایی می‌پرسد.

 (پراپ،1386: 65)

در داستان همای و همایون، قهرمان از شخصیّت‌های دیگر داستان خبرگیری می‌کند.

4-2-1- همای از سعد بازرگان پرس‌وجو می‌کند:

که اینجا ز بهر چه دارید جای

و زینجا به سوی که دارید رای                              (خواجو، 326)

4-2-2 همای در یک روز بهاری در کنار جویبار زیبارویی می‌بیند و از او پرس‌وجو می‌کند:

بپرسـید که‌ای لـعبت آذری

مـه نخـشبی یـا ملـک یا پـری                             (همان، 455)

4-3 خبرگیری به‌وسیلة اشخاص دیگر³e:

4-3-1 سعد بازرگان در مورد نام و نشان همای سؤال می‌کند:

بفرما که فرخنده نام تو چیست

مقامت کجا و نژادت ز کیست                             (همان، 325)

4-3-3 همایون از همای پرس‌وجو می‌کند و در مورد نام و نشانش از او سوال می‌کند:

بگفتا بدین جای کام تو چیست

نژاد از که داری و نام تو چیست                                     (همای، 384)

5-کارکرد خبر دهی  z: «شریر اطلاعات لازم را به‌دست می‌آورد». (پراپ، 1386: 65)

5-1-1 همایون با سؤالاتی که از همای می‌کند اطّلاعات لازم را به‌دست می‌آورد¹z:

بگفت ار بکویش بود راه من

دو عالم بسوزد به یک آه من                             (همان، 385)

5-2خبرگیری قهرمان از اشخاص دیگر ³ z:

5-2-1 خبردهی پری‌زاد به همای: پری‌زاد به همای پاسخ می‌دهد دختر خاقان چین است:  

منم دخت خاقان پری زاد نام

در افتاده چون مرغ وحشی به دام                             (همان،330 )

5-2-2 سعد بازرگان به همای خبر می‌دهد:

منم تاجر دخت فغفور چین

و لیکن نژادم ز ایران زمین...                                     (همان، 326)

6- کارکرد فریب کاری یا نیرنگ h: در این خویشکاری شریر می‌کوشد قربانی را بفریبد تا بتواند بر او یا چیزهایی که به وی تعلّق دارد دست یابد. (پراپ، 1386 :66)

6-1 به کار بردن وسایل جادویی به‌وسیلة شریر²h: همای وقتی وارد قصر پری می‌شود در آن جا دیبایی زرنگار می‌بیند که تصویر پری چهره بر آن نگاشته بودند. پری به او می‌گوید این تصویر دختر فغفور چین است. همای در آن تصویر خیره شده و از می عشق مست می‌شود.

در مورد عمل نیرنگ باید گفت که تصویر شه‌زاده چینی که همای می‌بیند، اگر چه نوعی ساحری محسوب نمی‌شود، امّا نتیجه‌ای همچون نتیجۀ سحر را به دنبال دارد.

که نقشی برین گونه از کفر و دین

نبینی مگر دخت فغفور چین...                                   (خواجو، 290)

لشکریان همای که وی را از این عشق بر حذر می‌دارند به صراحت اعلام می‌کنند که تصویری که همای دیده جادویی است تا بدین وسیله وی را فریب دهند:

ترا جادو از ره برون می‌برد

بدین نقش در دام خون می‌برد                                (همان، 292)

7- همکاری ناخواستهq: «قربانی به همة اغواگری‌های شریر تسلیم می‌شود، نهی و تحذیرها نقض می‌گردند، و پیشنهادهای فریبنده مورد قبول قرار می‌گیرد». (پراپ، 1386: 68)

7-1 قهرمان بی اختیار مغلوب تأثیرات عوامل جادویی می‌شود²q: همای نمی‌داند پری سعی می‌کند وی را با تصویر فریب دهد. به همین خاطر درخواست وی را قبول می‌کند.

ندانست شهزاده کان خود پری ست

که از مهر دل شاه را مشتری ست                              (خواجو، 289)

7-2 قهرمان تسلیم فریب‌های شریر می‌شود³ :qفغفور چین با دادن وعدة ازدواج همای با همایون، وی را فریب می‌دهد و هر دو را به چین بر می‌گرداند.

علم بر در چین بر افراختند

چو آهوی مشکین به چین تاختند                             (همان، 403)

8- شرارتA یا کمبود a: پراپ معتقد است عناصرA(شرارت) یا a (کمبود) برای هر قصّه‌ای ضروری است و صورت‌های دیگری از فاجعه و گره در قصّه وجود ندارد.

(پراپ،1368: 79 )

8-1 شرارتA: این خویشکاری اهمیتّی استثنایی دارد، زیرا با آن تحرّک واقعی قصّه آغاز می‌شود. غیبت، نادیده گرفتن نهی، خبردهی و... راه را برای این خویشکاری آماده می‌سازد. (پراپ،1386 :69)

8-1-1 شرارت پری: پری شریری است که همای را افسون می‌کند. ¹¹A و به زور او را برای ازدواج می‌خواهد. ¹⁶A و پس از فریب دادن همای ناپدید می‌شود.

نه گلزار دید و نه قصر بلند به یاد آمدش صورت دلربا

نه بستان سرای و نه کحلی پرند گهر ریخت از جزع بر کهربا                           (خواجو، 291)

8-1-2 شرارت ربودن قهرمان¹A: قصّه ممکن است مصیبت و بدبختی دیگری برای قهرمان در آستین داشته باشد. شرارت آغازین قصّه تکرار می‌شود. (پراپ، 1386 : 122)

شریر دوّم، زنگی آدم خوار به نام سمندون است که همای را می‌رباید.

مرو را سمندون زنگی لقب گرفتند فرزانه بهزاد را

کمین کرده بر کاروان روز و شب... دگر ره همای نکو زاد را                           (خواجو، 297)

8-1-3 شرارت زند جادو: که به دزدی و چپاول می‌پردازد.(⁵A) و راه گذر کاروانیان را بسته است.

درو زند جادو گرفته قرار

فرو بسته بر مرغ و ماهی گذار                            (همان، 326)

8-ا-4 شرارت زندانی کردن قهرمان¹⁵A: فغفور چین همای را در توران دژ زندانی می‌کند.

همان دم بفرمود کاندر زمان

در آرند شه را به بند گران...                             (همان، 363)

8-1-5 شرارت طرد کردن قهرمان ⁹A: همای پس از این که توسط سمن رخ آزاد می‌شود به ملاقات همایون می‌آید امّا همایون وی را طرد کرده و می‌گوید به نزد سمن رخ برگرد.

چه گویی زراه دراز آمدم

برو باز گرد از تو باز آمدم                            (همان، 371)

8-1-6 شرارت اغواکردن فغفور همای را ⁸A: «شریر قربانی خود را می‌طلبد، یا اغوا‌می‌کند و به‌دام‌می‌اندازد. معمولاً این صورت نتیجة یک پیمان خدعه‌آمیز است».

 (پراپ، 1386: 73) 

فغفور با دادن وعدة ازدواج به همای از او می‌خواهد همراه همایون به چین برگردد و با این نیرنگ همای را اغوا کرده و زندانی می‌کند.

که گر زانک مهلت دهد شهریار تو فرزندی و تاج و تختم تراست

به ماهی توان کرد ترتیب کار که جز با تو پیوند کردن خطاست...                     (خواجو، 399ـ400)

8-2 نیاز یا کمبود a: وقتی قصّه‌ای «شرارت» را ندارد، با کمبود آغاز می‌شود. (همان، 77)

8-2-1 نیاز به عروس یا همسر برای یک نفر¹a: تصویری که همای در قصر پری می‌بیند گویاترین مثال در این مورد است که همای با دیدن آن جستجوی خود را آغاز می‌کند.«قهرمان داستان کمبود یا نبودن چیزی را از طریق شخصیّت‌های میانجی در می‌یابد.» (پراپ، 1386: 157)

پری نیز نقش میانجی دارد که همای کمبود و فقدان را از طریق وی در می‌یابد و پری از همای می‌خواهد که با دیده باطن در تصویر دختر فغفور چین بنگرد:

درین صورت از راه معنی ببین

فرو مانده صورت پرستان چین                           (خواجو، 290)

8-2-2 نیاز به داشتن فرزند⁶a: پادشاه منوشنگ با وجود داشتن رفاه و آسایش آرزوی داشتن فرزندی را در سر می‌پروراند. تنها خواسته‌اش از خداوند این بود که فرزندی به وی عطا کند.

به فرزند بودیش دایم هوس

ز یزدان همین حاجتش بود و بس                                   (خواجو، 285)

9- میانجی‌گری، رویداد ربط‌دهندهB: «در این خویشکاری مصیبت یا نیاز علنی می‌شود؛ از قهرمان قصّه درخواست و یا به او فرمان داده‌می‌شود که به اقدام پردازد». (پراپ، 1386: 80)

9-1 قهرمان مستقیماً اعزام می‌شود²B: در داستان همای ندای سروش به گوش همای می‌رسد و به او پیشنهاد می‌کند برای رسیدن به دلبر باید رنج سفر بر خود هموار کند.

ره چین سپر چون مغ بت پرست

که در چین دهد نقش فرخار دست                          (خواجو، 291 )

9-2 بردن قهرمان از جایی به جای دیگر⁵B: مأموران فغفور چین همای را در توران دژ زندانی می‌کنند خودشان به چین بر می‌گردند.

به توران دزش آشیان ساختند وز آنجا نهادند رخ سوی چین

به بند گرانش در انداختند سری پر ز شور و دلی پر زکین                             (همان، 363)

9-3 نوحه سرایی قهرمان⁷B: همای در زندان نوحه سرایی می‌کند.

بنـالـید از گـردش روزگار

بر آشفت از بخت آشفته کار                             (همان، 364)

9-4 آزاد شدن مخفیانه قهرمان ⁶B: همای مخفیانه توسط یاریگری به نام سمن رخ آزاد می‌شود.

چو یک نیمه بگذشت از آن تیره شب چو بند گرانش سبک بر گرفت

به زندان در آمد مهی قند لب... چو سرو روانش به بر در گرفت                             (همان، 367)

10- مقابله آغازینc: قهرمان به‌دنبال تصمیم ارادی، به جستجو می‌پردازد. (پراپ،1386: 84)

10-1 همای به پیشنهاد سروش تصمیم می‌گیرد به جستجوی معشوق به دشت و صحرا رود:

ملک زاده را جمله در جست و جوی

به هر سو نهاده بر آن دشت روی                           (خواجو، 292)

10-2 همای به قصد مقابله و نبرد با زند جادو به زرینه دژ می‌رود.

پس آنگه به زرینه دژ کرد روی

بر آهنگ جادو شده جنگ جوی                                   (همان، 327)

11- کارکرد عزیمت ­: در این خویشکاری عزیمت معنایی متفاوت از غیبت موقتی که خود یکی از عناصر قصّه است دارد. (پراپ، 1386 : 85)

 11-1 عزیمت همای­: همای پس از این که تصمیم می‌گیرد به جستجو بپردازد از لشکریان می‌خواهد پیغام وی را به پدر و مادرش برسانند و بگویند جگر گوشه شما به سرزمین ختن رفت.

و گر پرسد از من منوشنگ شاه خطا کرد و راه ختن بر گرفت

بگویید کای شاه گیتی پناه... دل خسته از جان و تن بر گرفت                          (خواجو، 294)

 11-3 عزیمت همایون: همایون به خاطر جستجوی همای حرکت می‌کند.

چو مهجور ماند از وفادار خویش چو مه بر ابر که کوهه بست

خجل شد ز گفتار و کردار خویش چو خورشید بر کوهه زین نشست...                                    (همان ،382 )

12- کارکرد بخشنده  :Dدر این خویشکاری شخصیّت جدیدی وارد قصّه می‎شود؛ این شخصیّت را می‌توان بخشنده یا تدارک بیننده نامید. (پراپ، 1386: 86)

12-1 اولین بخشنده⁷D: همای و بهزاد، پس از رهایی از دست زنگیان، جمعی را می‌بیند که به سوی آنان آمده و می‌گویند: رسمی کهن در شهر ماست که وقتی عمر شاه به پایان رسید، نخستین کسی که از راه می‌رسد به سلطانی برگزینیم. بخشندگان از همای درخواست می‌کنند که پادشاهی سرزمین خاور را بپذیرد.

بدان ای جهانجوی کشور گشا که چون شاه ما را سر آید جهان هر آنکو ز ره پیشتر در رسد

که رسمی قدیم است در شهر ما به صحرا رویم از کهان و مهان به سلطانی ملک خاور رسد                            (خواجو، 300)

12-2 دومین بخشنده ² :Dطبق الگوی پراپ «بخشنده به قهرمان سلام می‌کند و از او پرسش‌هایی می‌کند. این‌صورت را می‌توان گونه ضعیف‌تری از آزمون شمرد».

(پراپ، 1386: 87)

بخشنده دوم پیرمردی به نام سعد بازرگان است در مورد نام و نشانش سؤال می‌کند:

بفرما که فرخنده نام تو چیست

مقات کجا و نژادت ز کیست                         (خواجو، 325)

12-3 بخشندة سوم¹D: بخشندة سوم همایون است که همای را می‌آزماید، همایون برای آزمودن همای از وی سؤالاتی می‌پرسد تا به میزان عشق وی پی ببرد.

گرش زانکه می‌آزمایی رواست

که در زور و مردانگی تا کجاست                                     (همان، 384 )

13- واکنش قهرمان E: «در این خویشکاری قهرمان در برابر نخستین خویشکاری بخشنده، واکنش مثبت یا منفی نشان می‌دهد. (پراپ، 1386: 91- 92)

 13-1 واکنش همای⁷E: همای به درخواست افرادی که از وی می‌خواهند پادشاهی را بپذیرد پاسخ مثبت می‌دهد، حکومت را به دست می‌گیرد و وزارت خود را به بهزاد می‌سپارد:

به ناکام کام دل از سر نهاد به سر بر نهادند تاج زرش

چو خورشید رخ سوی خاور نهاد... فشاندند لعل و گهر بر سرش                              (خواجو، 300)

13-2 واکنش قهرمان²E: همای به سؤالات سعد بازرگان پاسخ می‌دهد:

غریبم ز اقصای شام آمده

چو آهوی وحشی به دام آمده                                (همان، 325)

13-3 واکنش قهرمان¹E: همای به سؤالات همایون، پاسخ می‌دهد:

بگفتا که گر جان دهم در خور است

چو جانم همایون مه پیکر است                               (همان، 384)

14- انتقال از سرزمینی به سرزمین دیگرG: در این خویشکاری قهرمان به مکان چیزی که در جستجوی آن است انتقال داده می‌شود، یا راهنمایی می‌شود. (پراپ، 1386: 107)

14-1 قهرمان بر روی زمین یا دریا سفر می‌کند²G: همای به سرزمین خاور می‌رود.

همای سپهری ز چرخ برین

همای آشیان کرد خاور زمین...                           (خواجو، 301)

14-2 قهرمان پرواز می‌کند¹:G بهزاد و فرینوش برای یافتن همای به معبر صعب‌العبوری می‌رسند بهزاد با اسب خود پرواز می‌کند و از آن گذرگاه باریک می‌گذرد.

فرینوش چینی دران تیره شب کزان گونه پرواز کرد از هوا

ز شبرنگ بهزادش آمد عجب فرود آمد از کوه چون اژدها                             (همان، 421)

15- رسیدن به صورت ناشناسo: طبق الگوی پراپ «در اینجا دو رده درخور تشخیص است:

1) به خانه رسیدنی که در آن قهرمان نزد صنعت‌گران به سر می‌برد.

2) به دربار پادشاهی می‌رسد در عین حال گاهی لازم می‌نماید که رسیدن ساده را همین‌گونه بنمایانیم.» (پراپ،1386: 125)

 15-1 همای در صحرا سواری ناشناس می‌بیند که شتابان به سوی آنها می‌آید.

چو شهزاده رخ سوی صحرا نهاد

سواری بر آمد ز صحرا چو باد                              (خواجو، 314)

16- شناسایی قهرمانQ: «قهرمان از روی علامتی، داغی یا از روی چیزی که به او داده می‌شود شناخته می‌شود.» (پراپ،:129:1386)

16-1 شناسایی همای توسط لشکریان: لشکریانی که به تعقیب همای می‌آیند از روی تیری که نام همای بر روی آن نوشته شده (علامتی برای شناسایی قهرمان) وی را می‌شناسند.

نوشته بران نام فرخ همای ز شادی سران سپاه و سپاه

شه عالم آرای خورشید رای ز زین در فتادند بر خاک راه                           (خواجو، 391)

17- تغییر شکلT: «قهرمان شکل و ظاهر جدید پیدا می‌کند.» (پراپ، 1386: 130)

17-1 تغییر شکل همای³T: همای در گفتگو با سعد بازرگان خود را به شکل بازرگانی درآورده و خود را قیس پسر قیسان بازرگان معرفی می‌کند.

مرا قیس قیسان شامی ست نام مـنم پـور قیـسان بازارگان

به چینم هوا و مقامم به شام زبون گشته بر دست خونخوارگان                           (خواجو، 326)

17-2 تغییر شکل همایون ²T: همایون برای آزمودن میزان زور و مردانگی همای، چهره‌اش را می‌پوشاند و خود را «هام» معرفی می‌کند.

مرا هام خوانند جنگ آوران

همه سرفرازان و کد آوران                            (همان، 386)

18- کار سخت M: «کار و مأموریت دشوار به قهرمان داده می‌شود.» (پراپ،1386: 126)

همای با ورود به زرینه دژ با دریای آتش روبرو می‌شود.

جهان دید از آتش به جوش آمده

ز تابش فلک در خروش آمده ...                         (خواجو، 327)

19- دست یابی به‌وسیله سحر آمیزF: «پراپ می‌گوید چیزهایی که یاد می‌کنیم همه می‌توانند به‌عنوانیک عامل جادویی عمل کنند: 1) جانوران، 2) اشیایی مانند سنگ آتشزنه یا انگشتری3) اشیایی که دارای خواص جادویی هستند4) صفات و توانایی‌هایی که مستقیماً به قهرمان داده می‌شود." (پراپ،1386: 94)

19-1دریافت عامل جادوییF: همای با گفتن اسم اعظم از دریای آتش می‌گذرد.

«موضوع تأثیر نام یزدان در باطل کردن سحر ساحران در حماسه‌های ملّی ایران سابقه دارد ایرانیان چون به جادو گرفتار می‌شدند به نام یزدان و یاری او بر آن فایق می‌شدند».

 (صفا، 1374: 328)

خدا را به اسماء اعظم بخواند در آتش جهاند ادهم دستکش

عنان برزد و اسب سر کش براند گذر کرد از آتش سیاوخش وش                          (خواجو، 327)

 

19-2 دریافت هدیة مادی¹ f: سمن رخ سلاح و اسبی به همای می‌دهد:

از آن پس ملک را مه خوش خرامدگر باد پایی چو ابر بهار

بیاورد دستی سلاح تمام نوندی زمین کوب و دریا گذار                                   (همان، 369)

20- مبارزه¹H: درگیری و نبرد بین قهرمان و شریر کشمکش نامیده‌می‌شود.

(پراپ، 1386: 109)

20-1 نبرد و درگیری با زند جادو¹H: همای با زند جادوگر در فضایی باز می‌جنگد.

پدید آمد از دامن کوهسار چنان زد بران پیل پیکر پلنگ

یکی دیو پتیاره مانند قار... که از سهم تیرش فرو ریخت چنگ                              (خواجو،328)

20-2 نبرد همای با همایون:

به هم در فتادند چون پیل مست

یکی و تیغ و دیگر کمندی به دست                            (همان، 387)

20-3 نبرد همای با فغفور چین¹H:

بر آورد از پیل و از شاه گرد

بزد شه رخ و شاه را مات کرد                       (همان، 429)

21- کارکرد پیروزی¹I:

21-1 پیروزی همای در نبرد با زند جادو¹I: با یاری خداوند همای بر زند جادو غلبه می‌کند.

بزد بر کمرگاه زند نژند

سر ودست و دوشش به‌صحرا فکند                                (همان،328)

21-2 پیروزی همای در نبرد با همایون:

به کردار برق از تکاور بجست

سرش را زتن خواست ببرید پست                            (همان، 388)

21-3 پیروزی همای بر فغفور چین و کشتن وی:

بیازید چنگ و بغل بر گشود

به خنجر سرش را زتن در ربود                 (همان، 429)

22- انجام کار سخت یا حل کردن مسئله دشوارN:

22-1 عبور از آتش: همای خداوند را به اسم اعظم خواند و از دل آتش عبور کرد:

خدا را به اسماء اعظم بخواند                         در آتش جهاند ادهم دستکش

عنان برزد و اسب سر کش براند گذر کرد از آتش سیاوخش وش                          (خواجو، 327)

22-2گشودن گنج کیخسرو¹f: همای با شکستن طلسم‌ها گنج کیخسرو را به‌دست می‌آورد.

چوبر خواندی این لوح سیمین تمام بیازید بازو و بگشود دست

زما بر تو بادا درود و سلام... در و قفل و زندان بهم در شکست                              (همان، 332)

22-3 آزاد کردن اسیر¹⁰k: همای، پری‌زاد دختر عموی همایون را، از اسارت آزاد می‌کند:

به گیسو فرو بسته در پای تخت

برو سایه افکنده زرین درخت...                                   (همان،330)

22-4 شکستن طلسم ⁸k: «یکی از طلسم هایی که زند جادو بر پا کرده بود نقشی به شکل شیر بود که همای هنگام جست‌وجوی زر و سیم با آن روبرو می‌شود. سروش از طلسم بودن آن نقش به همای خبر می‌دهد.» (قدمیاری،1392: 233)

کمین کرده بر در یک نرّه شیر شهنشه بغرید و بگشود دست

ز بالای که رخ نهاده به زیر... به زخم عمودش بهم در شکست                                (خواجو، 329)

23- کارکرد رفع شرّ  :Kمصیبت آغاز قصّه التیام می‌پذیرد.

(پراپ، 1386 : 112)

23-1 رفع شرّ زند جادو⁵K: همای با کشتن زند جادو، گنج زیادی به دست می آورد.

چو شد گنج زیرینه دز بر گشاد

جهان را بشد گنج قارون ز یاد                              (همان، 334)

23-2 رفع کمبود پادشاه منوشنگ ⁶k: فقدان بی‌فرزندی منوشنگ با تولّد همای، رفع‌می‌شود.

از ین چار مادر و زان نه پدر

یکی طفلش آمد قضا را پسر                                   (همان، 285)

24- کارکرد بازگشت¯: بازگشت عموماً به همان صورت‌هایی تحقّق می‌پذیرد که رسیدن و درآمدن قهرمان به صحنه قصّه است. (پراپ، 1386: 117)

24-1 بازگشت همای: همای پس از ازدواج با شنیدن خبر مرگ پدرش به شام برمی‌گردد:

به روزی نکو شاه شاهان دهر برآمدبه تخت منوشنگ شاه

به فال همایون در آمد به شهر... برافراخت از چرخ اطلس کلاه                         (خواجو، 456)

25- کارکرد ادّعای قهرمان دروغین L: «قهرمان دروغین ادّعای بی‌پایه می‌کند».

 (پراپ، 1386: 125)

همایون ادّعای پهلوانی کرده و می‌گوید: اگر همای، مثل اسفندیار و اسکندر باشد قدرت مقابله با وی را ندارد.

من آن شیر گیر پلنگ افکنم گر اسفندیاری ور اسکندری

که چنگال در شیر گردون زن... هم اکنون ز دستم کجا جان بری...                         (خواجو، 386)

26- کارکرد رسوایی قهرمان دروغین(EX):

26-1 همای، همایون (که خود را هام معرفی کرده است) را بر زمین می‌زند و می‌خواهد سر از تنش جدا کند که همایون کلاهخود را از سرش برمی‌دارد و همایون شناسایی می‌شود. ادّعاهای دروغین همایون فاش می‌شود و وی شناسایی و رسوا می‌شود.

بخندید و گفت ای شه پاک دین اگر زانک این با همایون کنی

همایون منم دخت فغفور چین ندانم که با دیگران چون کنی                          (همان، 388)

26-2 کارکرد افشاگری Ex: با پیدا کردن و رها ساختن همایون از زندان وزیر، ادّعای دروغ فغفور چین آشکار می‌شود.

علم بر سر حـفره بفراشتند چو دیدند در قعر آن تیره چاه

سر روزن حفره برداشتند پری چهره ای همچو تابنده ماه                          (همان، 426)

27- کارکرد تعقیب²Pr: «تعقیب‌کنندگان شخص گناهکار را طلب می‌کنند».

 (پراپ، 1386: 118)

لشکریان به تعقیب همای و همایون می‌آیند.

همه گرد بتخانه لشکر گرفت

نفیر تبیره جهان بر گرفت                             (خواجو، 390)

 28- کارکرد نجات و رهایی قهرمان از دست تعقیب‌کنندگانRs:

 28-1 همای تیری به طرف لشکریان می‌اندازد وقتی آنها بر روی تیر نام همای را می‌بینند وی را می‌شناسند و همای و همایون از دست تعقیب‌کننده‌ها نجات می‌یابند:

چو از دور دیدند فر همای

فتادند در زیر پر همای                                   (همای، 391)

29- کارکرد مجازاتU: «شریر یا قهرمان دروغین مجازات می‌شوند».

 (پراپ، 1386: 132)

29-1 فغفور چین پس از آشکارشدن ادّعای دروغش مجازات می‌شود و به سزای عملش می‌رسد.

اگر زانک بد کرد فغفور دید

ز تیغم چشید آنچه باید چشید...                        (خواجو، 433)

30- عروسیW**: قهرمان ازدواج کرده و بر تخت پادشاهی می‌نشیند.

30-1 همای پس از کشتن فغفور چین با همایون ازدواج می‌کند و بر تخت پادشاهی می‌نشیند.

پس آنگه گرفتش بلورینه دست

به رسم ملوک عجم عقد بست                              (همان، 442)

اگر کارکردهای داستان همای و همایون با سی و یک کارکرد پراپ، مقایسه شود بدون در نظر گرفتن کارکردهای تکراری از سی و یک کارکرد پراپ، سی کارکرد در داستان همای و همایون وجود دارد.

جدول شمارة 2- خویشکاری‌های استخراج شده از همای و همایون

شماره	خویشکاری	شماره	خویشکاری	شماره	خویشکاری
1	غیبتb	11	عزیمت­	21	پیروزیI
2	قدغنd	12	اولین بخشندهD	22	انجام کار سخت N
3	سرپیچیg	13	واکنش قهرمانE	23	رفع شرّK
4	خبرگیریe	14	انتقال به سرزمین دیگرG	24	بازگشت¯
5	خبردهیz	15	رسیدن به صورت ناشناسO	25	ادعای قهرمان دروغین L
6	نیرنگh	16	شناساییQ	26	افشاگریEX
7	همکاری ناخواستهq	17	تغییر شکلT	27	تعقیب Pr
8	کمبودa   یا شرّA	18	کار سختM	28	نجات SR
9	میانجیگریB	19	دست یابی به وسیلة سحر آمیزF	29	مجازات U
10	مقابلة آغازینC	20	مبارزهH	30	عروسیW

 

همسانگردی:

در داستان همای و همایون مواردی است که به نظر می‌رسد برخی از کارکردها تکرار شده است که این موارد از همسانگردی خویشکاری‌ها محسوب می‌شود.

مراد پراپ از همسانگردی «مواردی است که یک خویشکاری واحد، معنای ریخت‌شناسی دوگانه‌ای دارد». (پراپ، 1386: 145) به‌عنوان مثال:

1- پری نقش میانجی (B) دارد که همای کمبود و فقدان را از طریق وی درمی‌یابد. پری از همای می‌خواهد که با دیده باطن (امر²g) در تصویر دختر فغفور چین بنگرد و چون با وسوسه‌های خود همای را در نقض نهی پدرش ترغیب‌می‌کند به نوعی در ایجاد شرارت و افسون‌کردن (¹¹A) همای و مجبور کردن او به ازدواج (¹⁶A) با همایون نقش دارد.

2- شکستن طلسم نقش شیر توسط همای معنای ریخت‌شناسی دوگانه‌ای دارد یعنی همای همزمان با کارکرد رفع شر (⁸k) کار سخت نیز (N) انجام می‌دهد.

سروش با مطلع‌کردن همای از طلسم بودن آن نقش، همای را از ماجرا باخبر کرده (آگاهانیدن §) و با میانجیگری (B) به وی کمک می‌کند و به او سفارش می‌کند هوشیار باشد (امر²g).

3- پیروزی همای بر زند جادو معنای ریخت‌شناسی دوگانه دارد که هم زمان بر حریف غلبه‌می‌کند (¹I) و با کشتن وی رفع‌شرّ (⁵K) و کار سخت (N) را نیز با موفقیت انجام می‌دهد.

4- همای با آزاد کردن پری‌زاد از زندان زند جادو، اسیری را آزاد کرده (¹⁰k) و با شکستن طلسم این کار سخت (N) را با موفقیّت انجام می‌دهد.

5- همایون پس از طرد کردن همای پشیمان‌می‌شود و به دنبال وی می‌رود و برای آزمودن همای سؤالاتی می‌پرسد. همایون بخشنده‌ای است که همای را می‌آزماید (D) و با تغییر قیافه و نیرنگ (h) از او پرس‌وجو می‌کند(e) و لاف‌زنی و ادّعای پهلوانی می‌کند (L).

6- همای وقتی به ملاقات همایون می‌رود باغبانی از او سؤال می‌کند که کیست و چرا بدان‌جا آمده است، همای با او درگیر می‌شود. باغبان از همای خبرگیری کرده (e) و با امر و نهی (g) به او به نوعی در ایجاد شرارت (A) و تهدید همای دست دارد.

نتیجه

در این نوشتار سعی شد کارکردهای سی و یک گانه پراپ، با منظومة همای و همایون تطبیق داده شود و نتایج آن با نتایج کار پراپ مقایسه شود. با مقایسة جدول خویشکاری‌های همای و همایون (جدول شمارة1) با الگوی پراپ (جدول شمارة 1) مشخص می‌شود:

- از سی و یک کارکرد پراپ، سی کارکرد در داستان همای و همایون وجود دارد و به غیر از کارکرد نشان گذاشتن و داغ کردن بقیه کارکردها مطابق با الگوی پراپ است. پراپ اشاره کرده است که هیچ‌گاه قصّه‌ای یافت نمی‌شود که این سی و یک خویشکاری تماماً در آن به‌کار رفته باشد. این سی کارکرد عناصر ثابت و پایدار قصة همای و همایون را تشکیل می‌دهند و سازه‌های بنیادی این اثر محسوب می‌شوند.

- در توالی کارکردها جابجایی اندک با الگوی پراپ دیده می‌شود. طبق الگوی پراپ کارکردهای؛ رسیدن به‌صورت ناشناس، شناسایی قهرمان و تغییر شکل بعد از کارکردهای مبارزه و پیروزی است امّا در داستان همای و همایون این کارکردها بعد از مبارزه و پیروزی است.

در الگوی پراپ کارکردهای تعقیب و نجات قهرمان بعد از کارکرد بازگشت است امّا در داستان همای و همایون بعد از رسوایی قهرمان دروغین و قبل از مجازات وی است.

در نگاهی کلی می‌توان نتیجه گرفت توالی کارکردها تا شمارة 13 کاملاً با الگوی پراپ مطابقت داشته امّا از شمارة 14 به بعد توالی کارکردها با اندکی جابجایی با الگوی پیشنهادی پراپ آمده است.

طبق توضیح پراپ این جابجایی‌ها توالی خویشکاری‌ها را نقض‌نمی‌کند و توالی جدید به وجود نمی‌آورد.

- در برخی کارکردها همسانگردی مشهود است یعنی یک کارکرد معنی ریخت‌شناسی دوگانه دارد و یک شخصیّت همزمان دو یا سه عمل را با هم انجام می‌دهد.

 - طبق الگوی پراپ؛ قصّه با غیبت قهرمان داستان آغاز می‌شود، با نادیده گرفتن نهی و نقض‌ها زمینه برای ایجاد شرارت فراهم می‌شود، با مبارزه و درگیری قهرمان با شریر و ضد قهرمان ادامه می‌یابد و در نهایت با مجازات شریر و عروسی و رسیدن قهرمان به پادشاهی خاتمه می‌یابد. همین توالی کارکردها در داستان همای و همایون مشهود است و ساختار کلی داستان همای و همایون نیز با این توالی مطابقت دارد.

بنابراین یافته‌های پژوهش بیانگر این است که داستان همای و همایون با الگوی پیشنهادی پراپ مطابقت دارد.

 

 

 

 

 

 

مراجع

1. اخوت، احمد، (1371)، دستور زبان داستان، اصفهان: نشر فردا، چاپ اوّل.
2. اسکولز، رابرت، (1383)، درآمدی بر ساختارگرایی در ادبیّات، تهران: اگه، چاپ دوّم.
3. برتنس، هانس، (1383)، مبانی نظریۀ ادبی، ترجمه محمدرضا ابوالقاسمی، تهران: نشر ماهی، 288ص.
4. پراپ، ولادیمیر، (1386)، ریخت‌شناسی قصّه پریان، تهران: ترجمۀ فریدون بدره‌ای، توس،چاپ دوّم.
5. تسلیمی، علی، (1388)، نقد ادبی؛ نظریه‌های ادبی و کاربرد آن در ادبیّات فارسی، تهران: کتاب آمه
6. جلالی‌پور، بهرام،(1391)، ریخت شناسی قصه‌های اساطیری و پهلوانی شاهنامه فردوسی بر اساس روش ولادیمیر پراپ، تهران: انتشارات افراز، چاپ اول، 199ص.
7. خدیش، پگاه، (1387)، ریخت‌شناسی افسانه‌های جادویی، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی، چاپ اوّل.646ص.
8. خواجوی کرمانی، (1370)، خمسه خواجوی کرمانی، کرمان: به تصحیح سعید نیازکرمانی، انتشارات دانشگاه شهید باهنر کرمان، چاپ اوّل،760ص.
9. رضازاده، شفق، (1369)، تاریخ ادبیّات ایران، تهران: انتشارات آهنگ، چاپ اول.
10. صفا، ذبیح الله، (1372)، تاریخ ادبیّات ایران، جلد 2/3/4، تهران: انتشارات فردوسی.
11. سبحانی، توفیق، (1379)، تاریخ ادبیّات2، تهران: انتشارات دانشگاه پیام نور،200ص.
12. سلدن، رامان و ویتسون، پیتر، (1384)، راهنمای نظریه‌های ادبی معاصر، ترجمة عباس مخبر، تهران: انتشارات طرح نو.
13. هارلند، ریچارد،(1385)، پیش درآمدی تاریخی بر مطالعه نظریه ادبی از افلاطون تا بارت، تهران: گروه مترجمان زیر نظر شاپور جورکش، چاپ دوّم، نشر چشمه.
14. ریپکا، یان، (1383)، تاریخ ادبیّات ایران، با ترجمۀ ابوالقاسم سری، تهران: انتشارات سخن.

فهرست مقالات

1. آذر، عباس و پور سیّد، سیّده معصومه، 1390، «ریخت‌شناسی گنبد سرخ در هفت پیکر نظامی»، فصل‌نامة پژوهش‌های ادبی و سبک‌شناسی، (علمی- پژوهشی)، ش4، ص 30-9
2. ذوالفقاری، حسن، 1389،ریخت‌شناسی افسانة «گل بکاولی»، فصل‌نامة فنون ادبی دانشگاه اصفهان، سال دوم، شمارة 1،ص62-49.
3. بیات، سعیدرضا و همکاران، 1377، «ریخت‌شناسی و ریشه‌شناسی»، کتاب ماه (هنر)، ش2، ص14-12.
4. خانفی، عباس و فیضی گنجین، جعفر، 1386، «تجزیه و تحلیل قصّه سمک عیار بر اساس نظریه ولادیمیر پراپ»، فصل‌نامۀ پژوهش‌های ادبی، سال 5، شماره 18، ص51-33.
5.  روحانی، مسعود و عنایتی قادیکلایی، محّمد، 1390، بررسی«قصّه دیوان در شاهنامه فردوسی بر اساس نظریه ریخت شناسانه ولادیمیر پراپ»، پژوهشنامۀ زبان و ادبیّات فارسی دانشکده ادبیّات و علوم انسانی دانشگاه اصفهان، سال سوم، شماره 1، ص 122-105.
6. عبّاسی، سکینه، 1389، «نقد و بررسی قصّة گنبد سفید»، (بر اساس قصّة هفتم منظومة هفت‌پیکر حکیم نظامی‌گنجوی)، فصلنامة کاوش‌نامه، سال یازدهم، شمارة20، ص 224-203.
7. قافله‌باشی، سیداسماعیل و بهروز، سیّده زیبا، 1386، «نقد ریخت‌شناسیحکایت‌های کشف‌المحجوب و تذکرة‌الاولیاء» فصلنامۀ پژوهش‌های ادبی، سال 5، شماره 18، ص 140-117.
8. قدمیاری، کرمعلی، 1392، «کارکرد عناصر فانتزی در منظومة همای و همایون»، پژوهشنامة ادب غنایی دانشگاه سیستان و بلوچستان، سال یازدهم، شمارة بیستم، صص238-217.
9. یوسفی نیکو، عبدالمجید، 1389، «ریخت‌شناسی داستان پیامبران در تفسیر طبری و سورآبادی»، فصلنامۀ علمی پژوهشی کاوش‌نامه، سال یازدهم، شماره 21، ص141-11.