اسطوره غیبت دختر

ادبیات عرفانی و اسطوره شناختی

مقاله 9، دوره 12، شماره 45، اسفند 1395، صفحه 249-282   

نوع مقاله: علمی پژوهشی

نویسنده

محمد مشهدی نوش آبادی

استادیار ادیان و عرفان دانشگاه کاشان

چکیده

یکی از اسطوره‌های مربوط به مکان‌های زیارتی در حوزه فرهنگ ایرانی اسطوره غیبت دختر در چشمه و یا چاه است که عمدتاً در باورهای عامیانه بازتاب دارد.شاید برخی داستان‌های ایرانی،از جمله داستان ربایش شهرناز و ارنواز، دختران جمشید به دست ضحاک و آزادی آنها به دست فریدون و همچنین ماجرای غیبت کی‌خسرو در چشمه، پیشینه‌ای برای اسطوره غیبت دختر باشد. برخی نیز ربایش دختر و یا گاو در فرهنگ آریایی را با فقدان باران مربوط می‌دانند. در بررسی‌هایی که به صورت میدانی و کتابخانه‌ای انجام گرفت معلوم شد که این اسطوره بر پنج رکن استوار است که عبارتند از: غیبت دختر در محل مورد توجه، مکان غیبت که معمولاً در ارتباط با عناصر مربوط به آب مانند چشمه و یا چاه است، وجود عنصر شر که دختر به خاطر خلاصی از دست آنان غایب شده است، رؤیایی که از طریق آن ماجرای غیبت و قداست محل گوشزد می‌شود و توجه به قداست محل و برگزاری آیین‌های زیارت. مکان‌های مربوط با این اسطورهشامل تمام پیران‌گاه‌های زرتشتی و تعدادقابل توجهی از موقعیت‌های زیارتی اسلامی به‌ویژه موقعیت‌های قدم‌گاهی است. در بررسی و تحلیل عناصر اسطوره، به ارتباط آن با موقعیت چشمه و آب، سنگ و صخره مقدس، شرارت نیروی اهریمنی و تازش بر نیروی قدسی، طلسم شدن آب و برکت و مسأله فقدان آب دقت شده است و با توجه به شواهد متعدد ارتباط این اسطوره با ناهید به اثبات رسیده است. با توجه به اینکه این اسطوره از طریق خواب ظاهر می‌شود،در پایان تحلیلی روان‌شناختی از آن ارائه شده است. در نتیجه می‌توان گفت که فقدان عنصر آب در چاه‌ها و چشمه‌های اعجاب‌انگیز که به غیبت ناهید در آن مربوط بوده است، در دوران اسلامی به غیبت دختر یکی از اولیا تغییر کرده است.

کلیدواژه‌ها

اسطوره غیبت دختر؛ مکان‌های مقدس در ایران؛ فقدان آب؛ ناهید

مراجع

احمدی، مهتاب. 1390.گزارش تحقیق میدانی درباره وجه تسمیه آدام قیه سی. زیر نظر محمد مشهدی نوش آبادی. گروه ادیان و فلسفه دانشگاه کاشان.

اصفهانی، ابونعیم.1379. ذکر اخبار اصفهان. ترجمه نورالله کسایی. تهران: سروش.

ابری، نرگس. 1390دختران سنگ شده در قبرستان شهر کلوانق از توابع شهرستان هریس(مصاحبه با منظر ابری، بهرام ابری و لیلا صمدزاده). زیر نظر محمد مشهدی نوش آبادی. گروه ادیان و فلسفه دانشگاه کاشان.

ابوالشیخ عبدالله بن محمد، اصفهانی. 1409هـ.1987 م. طبقات المحدثین باصبهان والواردین علیها. تحقیق عبدالغفار سلیمان البنداری وسید کسروی حسن. بیروت: دارالکتب العلمیه.

افشار، ایرج. 1383. گلگشت در وطن. تهران: اختران.

ــــــــــ.1374. یادگارهاییزد(ج اول). تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.

الیاده، میرچا.1372. رساله در تاریخ ادیان. ترجمه جلال ستاری. تهران: سروش.

اوستا.1382. گزارش و پژوهش جلیل دوستخواه. تهران: مروارید.

بادنج، معصومه.1379. «بی‌بی حکیمه»،دانشنامه جهان اسلام(ج5)، زیر نظر غلامعلی حداد عادل، تهران: بنیاددایرة المعارف اسلامی.

باستانی پاریزی، محمد ابراهیم.1373. خاتون هفت قلعه. تهران: روزبهان.

بیرونی،ابوریحان.1363. آثارالباقیه عن القرون الخالیه. ترجمه اکبر داناسرشت. تهران: امیرکبیر.

بویس، مری.1346. «بی‌بی شهربانو و پارس بانو»، بررسی‌های تاریخی، سال دوم، آبان،ش3و4، ص125-146.

بهار، مهرداد.1381. از اسطوره تا تاریخ. گردآورنده و ویراستار ابوالقاسم اسماعیل‌پور. تهران: چشمه.

پودینه، ناصر.1391. «زیارتگاه بی‌بی دوست»، وبلاگ ناصر پودینه،npoudineh.blogfa.com.

پورداود، ابراهیم.1377. یشت‌ها(ج2). تهران: اساطیر.

خادمی، غلامرضا. 1388. «امامزاده بی‌بی حکیمه»، سایت حضرت بی‌بی حکیمه،bibihakimeh.persianblog.ir.

خواندمیر، غیاث الدین بن همام الدین. 1362. ج 1. زیر نظر محمد دبیرسیاقی، تهران: کتابفروشی خیام.

دهخدا، علی اکبر. 1377. لغتنامه. زیر نظر محمد معین و جعفر شهیدی، تهران: موسسه لغتنامه دهخدا.

رضایی دشت ارژنه، محمود. 1388. «بازتاب نمادین آب در گستره اساطیر»،فصلنامه ادبیات عرفانی و اسطوره شناختی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران جنوب، سال پنجم، ش16.

روح الامینی، محمود.1383. آیین‌ها و جشن‌های کهن در ایران امروز. تهران: آگاه.

صفری، حسین.1382. تاریخ و فرهنگ دلیجان. تهران: بلخ.

فردوسی، ابوالقاسم.1375. شاهنامه. به کوشش پرویز اتابکی، کتاب یکم و دوم. تهران: علمی و فرهنگی.

«کتابچه حالات و کیفیت بلده و بلوکات و مزارع دارالمؤمنین کاشان(1296هـ )».1364. درقم نامه، به سعی سیدحسین مدرسی طباطبائی، قم: کتابخانه مرعشی.

کلانتر ضرابی، عبدالرحیم.1341. تاریخ کاشان. به کوشش ایرج افشار. تهران: امیرکبیر.

گدار، آندره و دیگران.1368. آثار ایران(ج4). ترجمه ابوالحسن سرومقدم. مشهد: آستان قدس رضوی. 

میرآقاسی، بتول. 1390.گزارش تحقیق میدانی درباره موقعیت «سنج روپیر». زیر نظر محمد مشهدی نوش آبادی. گروه ادیان و فلسفه دانشگاه کاشان.

مهرشاهی، داریوش. 1379. «بررسی علل پیدایش و اهمیت زیارتگاه‌های زرتشتیان در یزد»، تحقیقات جغرافیایی، ش 56و57.

نیکنام، کورش.1382. از نوروز تا نوروز. تهران: فروهر.

واتسون، آلیور. 1382. سفال زرین فام ایران. ترجمه شکوه ذاکری. تهران: سروش.

یونگ، کارل گوستاو و دیگران.1389. انسان و سمبولهایش. ترجمه محمود سلطانیه. تهران: جامی.

 

Englishand German sources

Boyce. Mary.1988. BANU PARS. Encyclopaedia Iranica. Vol. 3, Leiden.

Boyce. Mary.1989. BIBI SAHRBANU. Encyclopaedia Iranica. Vol.4, Leiden.

Langer. Robert(2008). Piran und Zeyarat-gah: schreine und  wallfahrtsstatten der zarathustier im neuzeitlichen iran. Leuven. Peeterz.