بررسی فقهی حق بر محیط زیست با تأکید بر منفعت جمعی و مسئولیت همگانی

علوم اجتماعی

مقاله 9، دوره 9، شماره 29، شهریور 1394، صفحه 193-208   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

نویسندگان

ایران سلیمانی¹؛ مسعود راعی²؛ سیدحسین واعظی¹

¹گروه الهیات و معارف اسلامی دانشگاه آزاد اسلامی واحد اصفهان، اصفهان، ایران

²گروه حقوق دانشکده حقوق و الهیات و معارف اسلامی، واحد نجف آباد، اصفهان، ایران

چکیده

بحث در زمینه" حق بر محیط زیست در فقه "، از جمله مباحث بنیادی و پایه‌ای در استنباط است که شناخت لازم نسبت به آن مبنای بسیاری از احکام و فتوا و قوانین مستنبط از ادله در خصوص نحوه بهره برداری از محیط زیست قرار می‌گیرد، این بحث نو پیدایی است که تاکنون در فقه امامیه بطور جدی بحث نشده، آنچه در این مقاله بررسی می‌شود؛ گام جدید جهت قراردادن محیط زیست در قالب یک حق از حقوق نسل سوم که یک منفعت جمعی و حق جمعی و عمومی است؛ این واژه را از نسل سوم حقوق بشر در حقوق بین الملل به امانت گرفته‌ایم و به دنبال آن در فقه امامیه هستیم که چگونه به حق بر محیط زیست باید رسید. قاعدتاً برای اثبات این حق باید به ادله و منابع و مبانی و اهداف و ضمانت اجرایی این حق در فقه امامیه بپردازیم چرا که این حق، یک حق حقوقی است نه یک حق اخلاقی، یافته مقاله این است که؛ آموزه‌های فقه امامیه در حق بر محیط زیست توان حق انگاری محیط زیست را دارد وقتی سخن از حق است؛ دیگر مثل حق نسل اول و دوم نیست که یک طرف محق و طرف دیگر مکلف، یک طرف بدهکار و طرف دیگر طلبکار باشد، بلکه حق بر محیط زیست در فقه امامیه یعنی؛ تحقق یک مسئولیت جمعی وحقوقی است نه مسئولیت اخلاقی؛ سخن از حلال و حرام بودن، مجازات کردن ومجازات داشتن متعدیان و متجاوزان به محیط زیست است. بنابراین با توجه به محق و مکلف بودن انسان، امانت الهی (تعهد، تکلیف و ولایت الهی) و حق جمعی بودن محیط زیست، منفعت جمعی و اینکه سود و زیان این حق متوجه جامعه بشری است؛ حقی است عمومی که در قالب امر به معرف و نهی از منکر به عنوان یک فریضه همگانی بالاترین ضمانت اجرایی شکل گیری مسئولیت مشترک است؛ علاوه بر ضمانت اجرایی بیرونی، ضمانت اجرایی درونی منبعث از حق حقوقی است و شخص خاطی و ظالم، ضامن و پاسخگو و مستوجب مجازات گردد.

کلیدواژه‌ها

فقه؛ محیط زیست؛ حق؛ امانت؛ مسئولیت همگانی؛ منفعت جمعی

مراجع

قرآن کریم

1ـ آخوند خراسانی، ملا محمد کاظم. (1406)، الحاشیه علی المکاسب، تهران، انتشارات وزارت ارشاد اسلامی

2ـ ابن اثیر،مبارک بن محمد. (1376)، النهایه فی غریب الحدیث و الاثر، موسسه اسماعیلیان، قم،چاپ چهارم

3ـ ابن ادریس حلی،محمد بن منصور. (1411). سرائر، موسسه النشر الاسلامی، قم چاپ دوم

4ـ اردبیلی‌، احمد. (۱۴۰۲).مجمع‌الفائده‌البرهان، تصحیح‌مجتبی‌عراقی‌و علی‌پناه‌اشتهاردی‌و حسین‌یزدی‌اصفهانی‌، قم: نشر جامعة مدرسین‌حوزة علمیه قم

5ـ باهنر، محمد جواد. (1378)، انسان و خودسازی، به نقل از: صادق اصغری لفمجانی؛ مبانی حفاظت از محیط زیست در اسلام، دفتر نشر فرهنگ اسلامی و سازمان حفاظت محیط زیست، تهران

6ـ بجنوردی، سید حسن بن آقا بزرگ موسوی. (1419)، القواعد الفقهیه، قم، نشر الهادی

7ـ پارسا، علیرضا. (1365)، محیط زیست و حقوق بشر، اطلاعات سیاسی اقتصادی

8ـ حر عاملی، محمد بن حسن، (بی‌تا). وسائل الشیعه، موسسه آل البیت،ج1، ج5

9ـ حر عاملی، محمد بن‌حسن‌ابن‌علی. (۱۴۰۹)‍. وسایل‌الشیعه‌، قم: مؤسسة آل‌البیت‌، ج ‌۵، باب‌۸0

10ـ الحسینی‌المراغی‌، سید میر عبدالفتاح. (۱۴۱۷).، العناوین‌الفقهیه‌، قم: مؤسسه‌‌النشر الاسلامی‌

11ـ حسینی خامنه ای، سیدعلی، (1382). پیام به اولین همایش حقوق محیط زیست، روزنامه ایران، 22/3/1382

12ـ حسینی، سید عبدالرحیم. (1391)، بررسی فقهی ماهیت حق، مجله علمی پژوهشی پژوهش‌های فقهی، ش 1

13ـ حسینی‌عاملی‌، سید محمدجواد. (۱۴۱۹)‍. مفتاح‌الکرامه‌فی‌شرح‌قواعد العلامه‌، تحقیق‌محمدباقر مجلسی‌، تهران: مؤسسه‌‌النشر الاسلامی.

14ـ راعی، مسعود، (1393). ظرفیت‌های حقوق بشری فقه، 14/5/1393‌

15ـ ربانی، محمد. (1378). بهره گیری شایسته از محیط زیست با الهام از تعالیم اسلام، مجموعه مقالات همایش اسلام و محیط زیست، سازمان حفاظت محیط زیست، تهران

16ـ سبزواری، سید عبدالاعلی. (1413). مهذب الاحکام، قم، موسسه المنار

17ـ صدوق قمی، شیخ محمد بن علی بن بابویه. (1409). من لایحضره الفقیه، ترجمه علی اکبر غفاری، تهران: نشر صدوق

18ـ طباطبایی، سید محمد حسین. (1374)، تفسیر المیزان، ترجمه‌ی سید محمد باقر موسوی همدانی، ج 3، دفتر انتشارات اسلامی جامعه مدرسین حوزه‌ی علمیه‌ی قم، چاپ قم

19ـ گرجی، ابوالقاسم، (1363). اسلام و محیط زیست،مجله نور،ش4

 20ـ مامقانی، ملا عبدا...بن محمد. (1350). نهایه المقال فی تکمله غایه الامال، قم، مجمع الذخائر الاسلام

 21ـ مجلسی، محمد باقر. (1404). بحارلانوار، ج77، بیروت، مطبعه کتب الاسلامیه

22ـ مدرس‌، سید حسن. (۱۴۰۸). الرسائل‌الفقهیه‌، تهران: ستاد بزرگداشت‌پنجاهمین‌سال‌گرد شهید سید حسن‌مدرس‌‌.

 23ـ مکارم شیرازی، ناصر و دیگران. (1379). تفسیر نمونه، دار الکتب الاسلامیه، تهران، ج 9

24- مکارم‌شیرازی‌، ناصر. (۱۴۱۱)‍. القواعد الفقهیه‌، قم: نشر مدرسه‌الامام‌امیرالمؤمنین‌

25ـ مهجور، فیروز. (1384). محیط زیست در اسلام، مجموعه مقالات همایش اسلام و محیط زیست تهران، سازمان حفاظت محیط زیست

26ـ نائینی، محمدحسین. (1373). منیه الطالب، تهران، المکتبه المحمدی

27ـ نجفی، محمدحسن. (بی‌تا). جواهرالکلام‌فی‌مسائل‌الحلال‌و الحرام‌، تحقیق‌شیخ‌عباس‌قمی‌قوچانی‌، بیروت: دار احیاء التراث‌العربی‌‌

28ـ وحید خراسانی، حسین. (1387). العقد النضید، مقرر: محمدرضا انصاری قمی، قم، انتشارات دارالتفسیر.

29- Jason, M.F. (2005);”Third Generation Rights: What Islamic Law can teah the International human rights Movement”, Yale Human Righrs and Development.L.J., VOL.8, PP.91-102

30- Abubakr B, Abdullatif El-s, Mohamad Al-g, and mawil s. (2006). Enviroment protection in Islam. published on 10 Apr 2006.