حسن و قبح: شرعی یا عقلی؟

مجله پژوهش های فقه و حقوق اسلامی

مقاله 1، دوره 8، شماره 28، شهریور 1391، صفحه 9-32   

نویسنده

زهره افشار^*

دانشگاه تهران

چکیده

از مهمترین مباحث فقهی که اثبات آن تأثیر بسزایی در علم حقوق خواهد داشت: اثبات حسن و قبح عقلی است. چنین به نظر می‌رسد که ادلّه مستقل عقلی یا به تعبیر دیگر مستقلّات عقلی، که حکم شرعی از آنها بدست می‌آید در یک مسأله منحصر می‌باشد و آن مسأله حسن و قبح عقلی است. سؤال این است که آیا برای افعال ما، حسن و قبح ذاتی وجود دارد و آیا کارهای ما در نظر شارع دارای ارزش ذاتی‌اند، پیش از آن که حکم شارع را درباره آنها فرض کنیم یا این طور نیست، بلکه خوب آن چیزی است که شارع خوب بداند و زشت و قبیح آن است که شارع زشت تلقی نماید و فعل بخودی خود و صرف نظر از حکم شارع نه حسن دارد نه قبح. فراموش نشود که مسلمانان اجماع دارند بر اینکه منشأ احکام تنها خداوند است و اختلاف آنان مربوط به راه‌های شناخت احکام است. پس از پاسخ به این سؤال، سؤال دیگری مطرح می‌شود که آیا عقل می‌تواند بدون تعلیم شارع و بیان او، مستقلاً جهات حسن و قبح را درک نماید؟ در نهایت پذیرش حسن و قبح عقلی، چه تأثیری بر جریان امور خواهد داشت؟ در مقاله‌ی حاضر تلاش شده که با بررسی منابع و نظرات متعدد فقهی بدین سؤالات پاسخ داده و اثبات نماییم که حسن و قبح عقلی است و حتی اگر شارع ما را به حسن راهنمایی نمی‌کرد به وسیله-ی عقل بدان می‌رسیدیم و حتی اگر شارع ما را از قبیح باز نمی‌داشت با عقل خود از آن امتناع می‌کردیم. این قضاوت عقلی راجع به افعال است که منجر به وحدت نظر مردم دنیا، صرف‌نظر از کیش و آیین آنها، راجع به قبیح بودن ظلم و خیانت و حسن‌بودن عدل و امانت شده است.

کلیدواژه‌ها

حسن؛ قبح؛ شرع؛ عقل