بررسی خاستگاه اسطوره‏ای نام در گستره ادبیات حماسی

ادبیات عرفانی و اسطوره شناختی

مقاله 3، دوره 13، شماره 46، خرداد 1396، صفحه 63-93   

نوع مقاله: علمی پژوهشی

نویسنده

محمود رضایی دشت ارژنه

دانشیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه شیراز

چکیده

نام‏پوشی یا افشای نام یکی از بن‏مایه‏های برجسته در ادبیات حماسی است. هدف ما در این جستار بررسی نام از این منظر در شاهنامه فردوسی، منظومه‏های پهلوانی، و طومارهای نقالی است. بدین منظور این آثار با روش کتابخانه‏ای و تحلیل محتوا واکاوی شده‏اند. حاصل آنکه پهلوانان در رویارویی با دشمن چهار شیوه را در پیش می‏گیرند؛ در بیست‏وپنج مورد بی‏محابا و آشکارا نام خود را فاش می‏کنند، در پنج مورد با نامی جعلی با دشمن رویاروی می‏شوند، در یک مورد تنها به لقب یا کنیه خود اشاره می‏کنند، و در نُه مورد از افشای نام و کنیه خود پرهیز می‏کنند. با اینکه این چهار شیوه در ظاهر تناقض‏آمیز می‏نماید، همه خاستگاهی اسطوره‏ای و آیینی دارند و نه تنها نقیض یکدیگر نیستند، بلکه نشان‏دهنده جایگاه خطیر نام در باور پیشینیان هستند؛ در گذشته عده‏ای چنین می‏اندیشیدند که نام بخشی حیاتی از وجود هر فرد است و در صورت فاش شدن آن نزد دشمن، طلسم می‏شوند و دشمن بر آن‏ها چیره می‏شود؛ بنابراین، از افشای نام پرهیز می‏کردند، یا با نامی جعلی با دشمن رویارو می‏شدند؛ گروهی معتقد بودند که اگر نام دشمنان را بر زبان برانند، دشمنان جانی دوباره می‏یابند و به یورش بر آن‏ها برانگیخته می‏شوند و از این‏رو، گاه اگر دشمن نام پهلوان را بر زبان نمی‏آورد، پهلوان خود پیش‏دستی می‏کرد و با فریاد کشیدن نامش، دشمنان را مرعوب می‏کرد؛ وجه سوم اینکه کنیه یا لقب برخلاف نام، جزء حیاتی وجود پهلوان به‏شمار نمی‏آمد و می‏توانستند در مقابل دشمن، با پرهیز از افشای نام، به کنیه یا لقب خود اشاره کنند.

کلیدواژه‌ها

اسطوره؛ شاهنامه؛ طومار نقالی؛ منظومه‏ های پهلوانی؛ نام

مراجع

 

قرآن کریم.

آیدنلو، سجاد. 1390. دفتر خسروان (برگزیده شاهنامه فردوسی). تهران: سخن.

اسدی توسی، ابومنصور علی‌بن احمد. 1319. لغت فرس، به تصحیح و اهتمام عباس اقبال. تهران: چاپخانه مجلس.

اسلامی ندوشن، محمدعلی. 1374. داستان داستان‌ها. تهران: آثار.

بانوگشسپ‌نامه. 1393. تصحیح روح‌انگیزکراچی. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.

برگ‌نیسی، کاظم. 1388. شاهنامه حکیم ابوالقاسم فردوسی. تهران: فکر روز.

تاریخ سیستان. 1314. تصحیحمحمدتقی بهار. به همت محمد رمضانی. تهران: مؤسسه خاور.

جوینی، عزیزالله. 1384. داستان رستم و اسفندیار. تهران: دانشگاه تهران.

خالقی مطلق، جلال. 1391. یادداشت‌های شاهنامه. تهران: مرکز دایرة‌المعارف بزرگ اسلامی(مرکز پژوهش‌های ایرانی و اسلامی).

خلف تبریزی، محمدحسین. 1357. برهان قاطع. به اهتمام محمد معین. تهران: امیرکبیر.

رستگار فسایی، منصور. 1386. حماسه رستم و اسفندیار. تهران: جام.

زریری، مرشد عباس. 1369. داستان رستم و سهراب. به ‌کوشش جلیل دوستخواه. تهران: توس.

زنجانی، محمود. 1372. فرهنگ جامع شاهنامه. تهران: عطایی.

سام‌نامه. 1386. تصحیح میترا مهرآبادی. تهران: دنیای کتاب.

شعار، جعفر و حسن انوری. 1384. رزم‌نامه رستم و اسفندیار. تهران: قطره.

شوالیه، ژان و آلن گربران. 1387. فرهنگ نمادها. ترجمه و تحقیق سودابه فضایلی. ج5. تهران: جیحون.

فردوسی، ابوالقاسم.1389. شاهنامه. به کوشش جلال خالقی مطلق. چ سوم. تهران: مرکز دایرة‌المعارف بزرگ اسلامی(مرکز پژوهش‌های ایرانی و اسلامی).

فروید، زیگموند. 1369. توتم و تابو. ترجمة محمدعلی خنجی. تهران: طهوری.

فریزر، جیمز جرج. 1384. شاخه زرّین. ترجمة کاظم فیروزمند. تهران: آگاه.

کزّازی، میرجلال الدین. 1387. خشم در چشم. تبریز: آیدین.

ــــــــــــــــــــ. 1385. نامه باستان (نه جلد). چ دوم. تهران: سمت.

کک کوهزاد. 1382. به‌ کوشش سیدمحمد دبیرسیاقی. تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.

کوسج، شمس‌الدین محمد. 1382. برزونامه. مقدمه، تحقیق، و تصحیح اکبر نحوی. تهران: میراث مکتوب.

مادح، قاسم. 1380. جهانگیرنامه. به‌ کوشش ضیاء‌الدین سجّادی. تهران: مؤسسه مطالعات اسلامی.

مینوی، مجتبی. 1369. داستان رستم و سهراب. به‌ کوشش مهدی قریب و مهدی مداینی. تهران: موسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی.

ناصرخسرو قبادیانی. 1363. جامع‌الحکمتین. ‌تصحیح محمد معین و هانری کربن. تهران: طهوری.

نظری، جلیل و افضل مقیمی. 1384. داستان‌های پرآب چشم. تهران: آسیم.

نوشین، عبدالحسین. 1386. واژه‏نامک (فرهنگ واژه‌های دشوار شاهنامه). تهران: معین.

هفت منظومه حماسی. 1394. تصحیح رضا غفوری. تهران: مرکز پژوهشی میراث مکتوب.

یاحقی، محمدجعفر. 1368. سوگنامه سهراب. مشهد: توس.