تحلیل داستان شیخ صنعان بر پایه نظریه ‌تک ‏‏اسطوره جوزف کمپبل

ادبیات عرفانی و اسطوره شناختی

مقاله 4، دوره 13، شماره 46، خرداد 1396، صفحه 95-122   

نوع مقاله: علمی پژوهشی

نویسندگان

محمد ریحانی¹؛ راحله عبداله زاده برزو^{* 2}

¹استادیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه آزاد اسلامی واحد شیروان

²عضو باشگاه پژوهشگران جوان و نخبگان دانشگاه آزاد اسلامی واحد شیروان

چکیده

برپایه نظریه تک‏اسطورة ‌جوزف کمپبل، قهرمان به دنبال دعوتی آیینی، از جامعة خویش جدا می‌شود و با بهره‌گیری از آموزه‌ها، پای در راه سفر می‌نهد. در سرزمینی ناآشنا تحت تعلیم نیروهایی آیینی قرار می‌گیرد، آیین تشرف را می‌آموزد، و ‌برای اصلاح به سوی جامعة خویش بازمی‌گردد. این سفر با نمادها و نشانه‌هایی در قالب کهن‏الگوها نمودار می‌شود و مصداقی از برخورد خودآگاه و ناخودآگاه در نظریة یونگ است. هدف این پژوهش تحلیل داستان شیخ صنعان با به‏کارگیری این نظریه و نمادهای مورد نظر یونگ و نظریه تک‏اسطوره کمپبل به روش توصیفی است. شیخ صنعان که نماد خودآگاه است، به ندای شبانة پیک ناخودآگاه، از سرزمین و مردم خویش ‌جدا می‏شود و در غرب که نمادی از سرزمین ناشناختة ناخودآگاه است، تحت تعلیم آنیمای وجود قرار می‌گیرد تا شایستة آشتی با ناخودآگاه روان گردد. دختر که نمادی از آنیمای شیخ است، عشق و ظرایف آن را به او می‏آموزد و شیخ علم و ایمان را که ره‏توشه عالم خودآگاه به‏حساب می‌آید، به دختر وامی‌گذارد. در این سفر، چهارصد مرید نیز که از عناصر خودآگاه هستند، تسلیم ارادة ناخودآگاه می‌شوند. بازگشت شیخ از سفر روم به مکه منطبق است با مرحله فردیت، کمال، و بازگشت قهرمان در نظریه کمپبل.

کلیدواژه‌ها

داستان شیخ صنعان؛ کهن‏ الگوی سفر؛ ناخودآگاه؛ نظریه تک‏ اسطورة کمپبل؛ یونگ

مراجع

قرآن کریم.

الیاده، میرچا. 1392. آیین‌ها و نمادهای تشرّف. ترجمة مانی صالحی علامه. تهران: نیلوفر.

امامی، نصرالله و همکاران. 1394. «بررسی و تحلیل منظومة مانلی نیما یوشیج براساس الگوی سفر قهرمان جوزف کمپبل».فصلنامة شعر پژوهی (بوستان ادب). دورة 7. ش4. صص1-20.

بزرگ بیگدلی، سعید و احسان پورابریشم. 1390. «نقد و تحلیل حکایت شیخ صنعان براساس نظریة ‌فرآیند فردیت فروید». فصلنامة ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختیدانشگاه آزاد اسلامیواحد تهران جنوب.س7. ش 23. صص 9-38.

پورنامداریان، تقی. 1380. در سایه آفتاب. تهران: سخن.

خالقی مطلق، جلال. 1372. گل رنج‌های کهن. تهران: مرکز

زرّین‌کوب، ‌عبدالحسین. 1369. از کوچة رندان. تهران: امیرکبیر.

زعفرانلو، فرزانه. 1390. «ساختار اسطوره‌ای سمک عیار و انطباق آن با نظریة ژوزف کمپبل». پایان‌نامة کارشناسی ارشد دانشگاه آزاد اسلامی واحد شیروان.

ستّاری، جلال. 1366. رمز و مثل در روانکاوی. تهران: توس.

ــــــــــــ. 1387. پژوهشی در قصة شیخ صنعان و دختر ترسا. چ چهارم. تهران: مرکز.

شریعتی، علی. 1386. گفتگوهایتنهایی؛ بخش دوم. چ یازدهم. تهران: آگاه.

شمیسا، سیروس. 1374. داستان یک روح. تهران: فردوس.

شوالیه، ژان و آلن گربران. 1388. فرهنگ نمادها. ترجمة سودابة فضایلی. ج2و3. تهران: جیحون.

ـــــــــــــــــــــ. 1385. فرهنگ نمادها. ترجمة سودابة فضایلی. ج4. تهران: جیحون.

عطار نیشابوری، فرید‌الدین محمد. 1384. منطق‌الطیر. مقدمه و تصحیح محمدرضا شفیعی کدکنی. تهران: سخن.

فرانکل،‌ ویکتور. 1367. انسان در جست‌وجوی معنی. ترجمة اکبر معارفی. تهران: دانشگاه تهران.

فروزانفر، بدیع الزمان. 1361. احادیث مثنوی. تهران: امیرکبیر.

کمپبل، جوزف. 1392. قهرمان هزارچهره.ترجمۀ شادی خسروپناه. مشهد: گل آفتاب.

کنگرانی،‌ منیژه. 1388. «تحلیل تک‌‌اسطوره‌سنجی نزد کمبل با نگاهی به روایتیونس و ماهی».پژوهشنامه فرهنگستان هنر. ‌س3. ش14. صص 74 -91.

گورین،‌ ویلفرد. ال و همکاران. 1370. راهنمای رویکردهای نقد ادبی. ترجمة زهرا میهن‌خواه. تهران: اطلاعات.

گوهرین، سیدصادق. 1347. شیخ صنعان (پیر سمعان). چ ششم. تهران: امیرکبیر.

مولوی بلخی،‌ جلال‌الدین محمد. 1379. مثنوی معنوی. تصحیح محمد استعلامی. تهران: سخن.

نیچه، فردریش. 1387. غروب بتها. ترجمه داریوش آشوری. چ پنجم. تهران: آگاه.

وگلر، کریستوفر. 1386. ساختار اسطوره‌ای در داستان و فیلمنامه. ترجمة ‌عباس اکبری. تهران: نیلوفر.

یاوری، حورا.1374. روانکاوی و ادبیات. تهران: تاریخ ایران.

یونگ، کارل گوستاو. 1384. انسان و سمبولهایش. ترجمة محمود سلطانیه. تهران: جامی.

ــــــــــــــــــ. 1377. پاسخ به ایوب. ترجمة فؤاد روحانی. تهران: جامی.