یک حکایت و هشت روایت از توبة ابراهیم ادهم

ادبیات عرفانی و اسطوره شناختی

مقاله 9، دوره 13، شماره 46، خرداد 1396، صفحه 243-278   

نوع مقاله: علمی پژوهشی

نویسندگان

غلامرضا هاتفی مجومرد^{* 1}؛ امیرحسین همتی²؛ اصغر رضاپوریان³

¹دانشجوی دکتری زبان و ادبیّات فارسی دانشگاه آزاد اسلامی واحد شهرکرد

²استادیار دانشگاه آزاد شهرکرد

³استادیار زبان و ادبیّات فارسی دانشگاه آزاد اسلامی واحد شهرکرد

چکیده

به‏کار گرفتن قصّه و حکایت برای بیان آموزه‌های معنوی و تشریح مفاهیم بلند عرفانی از دیرباز، مورد توجه شاعران و نویسندگان فارسی‏زبان بوده است. در ‌این میان، گاه با حکایت‌هایی روبه‌رو هستیم که به‌دلیل ظرفیت بالای ساختاری و مفهومی، روایت‌هایی مشابه و گاه گوناگون از آن‌ها ارائه شده است. حکایتتوبة ابراهیم ادهم ازجملۀ‌ این حکایت‌ها است. چگونگی توبۀ ابراهیم ادهم در اغلب منابع عرفانی ذکر شده است؛ مستملی بخاری، ابوالقاسم قشیری، هجویری، خواجه‏عبدالله انصاری، عطار نیشابوری، مولوی، و کمال‌الدّین حسین گازرگاهی در آثار خویشآن را روایت کرده‏اند. در ‌این مقاله،این روایت‌ها با روش توصیفی ـ تحلیلی مقایسه شده‏اند و از میان آن‏ها ساختار رواییهشت روایت و شباهت‌ها و تفاوت‌های آن‏هابه‏لحاظ میزان توجّه به عناصر داستانی بررسی شده است. نتایج حاصل از ‌این مقایسهمُبیّنِ این نکته است که کنش‌های داستانی در روایت عطار نیشابوری بیش از سایر روایت‌ها است، صحنه‌پردازی تنها در روایتعطار دیده می‌شود، وشخصیت‏پردازی درتذکرة‌الاولیاء برجسته‌تر از هفت روایت دیگر است؛ افزون بر این موارد،عطار و قشیری با استفاده از گفت‌وگو‌های متناسب و سازگار با موقعیت و منش شخصیّت‌ها، بر نمایشی کردن روایت خود تأکیدی ویژهداشته‌اند.

کلیدواژه‌ها

ابراهیم ادهم؛ حکایت عرفانی؛ روایت؛ شخصیت‏پردازی؛ عناصرداستان

مراجع

 

قرآن کریم.

ابوعلی عثمانی، شیخ ابوعلی حسن‌بن احمد. 1374.ترجمۀ رسالۀ قشیریه. با تصحیحات و استدراکات بدیع‌الزمانفروزانفر.چچهارم. تهران:علمیوفرهنگی.

اسکولز، رابرت.1383.درآمدی برساختارگرایی در ادبیّات.ترجمة فرزانه طاهری. چ دوم. تهران: آگاه.

انصاری، خواجه‌عبدالله.1362.طبقات‌الصوفیه. مقابله و تصحیح محمد سرور مولائی. تهران: توس.

ـــــــــــــــــــــ. 1377. مجموعه رسائل فارسی خواجه‏عبدالله. چ دوم.تصحیح و مقابله محمد سرور مولایی. تهران: توس.

بیشاب، لئونارد.1374. درس‌هایی دربارة داستان‌نویسی.ترجمة محسن سلیمانی. تهران: زلال.

پورنامداریان، تقی.1380. در سایة آفتاب. تهران:سخن.

خسروی، ابوتراب.1388. حاشیه‌ای بر مبانی داستان. تهران: ثالث.

ریمون کنان، شلومیت.1387.روایت داستانی؛ بوطیقای معاصر. ترجمة ابوالفضلحرّی.تهران: نیلوفر.

شمس تبریزی، محمدبن ­علی. 1385. مقالات. به اهتمام داوود غفارزادگان. تهران:افق.

عطار نیشابوری، شیخ فریدالدین محمد. 1393.تذکرةالاولیاء. چ دوازدهم. بررسی، تصحیح و توضیحات محمد استعلامی. تهران: زوّار.

گازرگاهی، امیرکمال‌الدیّنحسین.1375.مجالس‌العشاق (تذکرۀ عرفا). به اهتمام غلامرضا طباطبایی مجد.تهران: زرّین.

مارتین، والاس.1382. نظریه‌های روایت.ترجمة محمّد شهبا.تهران: هرمس.

مُستملی‌بخاری، خواجه‏امام ابوابراهیم اسماعیل‌بن محمّد.1363.شرح التعرّف لمذهب التصوّف. با مقدمه و تصحیح و تحشیه محمّد روشن. تهران: اساطیر.

مستور، مصطفی.1379. مبانی داستان کوتاه. تهران: مرکز.

مولوی بلخی،جلال‌الدینمحمّد.1382.فیه‌ما‌فیه.چدوم.تصحیحبدیع‌الزمانفروزانفر. تهران: نامک.

ـــــــــــــــــــــــــــــ. 1368. مثنوی معنوی. تصحیح رینولد الین نیکلسون. تهران: مولی.

مهدی‌زاده، بهروز.1390.قصّه‌گوی بلخ؛ شکل‌شناسی قصّه‌های مثنوی با بررسی عناصر روایت، شخصیّت، توصیف و واقعیت داستانی. تهران: مرکز.

میرصادقی، جمال.1380. عناصر داستان. چچهارم. تهران: سخن.

هجویری، ابوالحسن علی‌بن عثمان.1389.کشف‌المحجوب.چ سوم.مقدمه،تصحیحوتعلیقاتمحمودعابدی. تهران:سروش.

همتی، امیرحسین. 1390. «بررسی کرامات در ادبیّات عرفانی ایران از آغاز تا قرن نهم هجری». رسالة دکتری تخصصی زبان و ادبیّات فارسی دانشگاه آزاد اسلامی واحد نجف‏آباد.

یونسی، ابراهیم.1365. هنر داستان‌نویسی. تهران: امیرکبیر.