نقش پراکندگی مکانی و نوسانات زمانی پارامترهای اقلیمی در عملکرد گندم دیم-

جغرافیای طبیعی

مقاله 6، دوره 9، شماره 34، اسفند 1395، صفحه 105-123   

نوع مقاله: مقاله علمی - پژوهشی

نویسندگان

مسعود جلالی¹؛ غلام حسن محمدی^{* 2}؛ عاطفه حسینی صدر³؛ حسین خوشوقتی⁴

¹استادیار گروه جغرافیایی طبیعی دانشگاه زنجان، زنجان، ایران

²دکترای اقلیم شناسی، کارشناس هواشناسی اداره کل هواشناسی استان آذربایجان شرقی، تبریز، ایران

³مربی گروه جغرافیا، دانشگاه پیام نورتهران، تهران، ایران

⁴مربی گروه علوم کشاورزی دانشگاه پیام نورتهران، تهران، ایران

چکیده

نظر به اهمیت پراکندگی مکانی و نوسانات زمانی عناصر اقلیمی در تولیدات دیم؛ در تحقیق حاضر با بررسی پراکندگی مکانی عناصر آب و هوایی در شهرستان­های کلیبر و خداآفرین و نوسانات زمانی آنها در ارتباط با نیازهای اقلیمی گندم دیم؛ میزان تاثیر آنها در عملکرد این محصول استراتژیک مورد مطالعه قرار گرفت. پراکندگی مکانی پارامترهای بارشی با استفاده از سامانه اطلاعات جغرافیایی(GIS) به نقشه تبدیل گردیده و نوسانات سال به سال بارش و دما از طریق ترسیم نمودار مورد ارزیابی قرار گرفت. با بهره­گیری از نیازهای رویشی(شرایط اقلیمی مطلوب) گندم دیم، چگونگی تامین نیازهای آب و هوایی این گیاه ارزشمند تحلیل گردید. در مرحله بعد جهت شناسایی نقش پارامترهای آب و هوایی در عملکرد گندم دیم و تعیین بهترین مدل پیش­بین­گر؛ رگرسیون چندمتغیره گام به گام برای 16 پارامتر اقلیمی و میانگین عملکرد گندم دیم در شهرستان­های کلیبر و خداآفرین اجرا گردید. نتایج نهایی نشان دهنده این واقعیت هستند که نقش هر یک از عناصر اقلیمی بارش و دما، متناسب با مراحل مختلف رشد، متفاوت است. هرچند میانگین بارش سالانه در منطقه مورد مطالعه مطلوب به نظر می­رسد ولی تغییرات زیاد آن از سالی به سال دیگر و همچنین وقوع مقدار کمی از آن در ماه خرداد محدودیت اصلی بارش برای کشت گندم دیم است. عنصر اقلیمی دما در منطقه مورد مطالعه در مراحل جوانه­زنی و پرشدن دانه شرایط مطلوبی را ایجاد می­کند ولی در مرحله گلدهی شرایط دمایی منطقه سردتر از آستانه­های مطلوب فیزیولوژیکی گندم می­باشد. همچنین اجرای رگرسیون چندمتغیره، مدلی را با 7 پارامتر آب و هوایی ارائه داد که می­تواند در سطح اطمینان 95% نقش پارامترهای اقلیمی را در میزان عملکرد گندم دیم تبیین کند.

کلیدواژه‌ها

گندم دیم؛ پارامترهای اقلیمی؛ تغییرات مکانی؛ نوسانات زمانی؛ رگرسیون چندمتغیره؛ کلیبر و خداآفرین

مراجع

1-  ابدالی، حسین؛ 1386: نقش عناصر اقلیمی در تعیین مناطق مستعد کشت گندم دیم با استفاده از  GIS (مطالعه موردی: استان آذربایجان شرقی)، پایاننامه کارشناسی ارشد، دانشگاه شهید بهشتی.

2-   بازگیر، سعید؛ 1378: بررسی پتانسیل اقلیمی زراعت گندم دیم (مطالعه موردی استان کردستان)، پایاننامه کارشناسی ارشد، دانشکده کشاورزی دانشگاه تهران.

3-   بداق جمالی، جواد؛ مهدی آسیایی؛ سیما صمدی نقاب و سهیلا جوانمرد؛ 1384: مدیریت ریسک خشکسالی(شناخت و راهکارها)، انتشارات سخن گستر، 311 صفحه.

4-     بهنیا، محمدرضا؛ 1376: غلات سردسیری (چاپ دوم) انتشارات دانشگاه تهران، 610 صفحه.

5-   توکلی، اصغر؛ 1388: تاثیر پارامترهای آب و هوایی در میزان تولید گندم دیم در ارسباران،  پایاننامه کارشناسی ارشد، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد اهر، 88 صفحه.

6-  دین پژوه، یعقوب و علی اصغر موحد دانش؛ 1375: تعیین مناطق مساعد برای تولید غلات دیم با توجه به بارشهای ماهانه آذربایجان­شرقی، غربی و اردبیل، مجلة نیوار، شمارة 3، صفحات: 38-25.

7-     رادمهر، محمد؛ 1376: تنش گرما برفیزیولوژی رشدونمو گندم، انتشارات دانشگاه فردوسی مشهد.

8-     رستگار، محمدعلی؛ 1371: دیمکاری، انتشارات برهمند.

9-  زرین، آذر؛ 1379: مدلسازی میزان عملکرد محصول گندم دیم با توجه به پارامترهای اقلیم شناسی کشاورزی در استان آذربایجان غربی، پایاننامه کارشناسی ارشد، دانشگاه تربیت مدرس، گروه جغرافیای طبیعی.

10-  سازمان هواشناسی کشور(شرکت کوانتا)؛ 1354: مطالعه اقلیم کشاورزی 15 محصول زراعی کشور، انتشارات هواشناسی کشور.

11-  سبحانی، بهروز و رسولی، علی اکبر؛ 1384: پهنه ‌بندی آگروکلیماتیک استان اردبیل با استفاده از تصاویر ماهواره‌ای در محیط GIS، رسااله دکتری جغرافیای طبیعی، دانشگاه تبریز.

12-  سرمدنیا و کوچکی؛ 1366: جنبه های فیزیولوژیکی زراعت دیم، انتشارات جهاد دانشگاهی مشهد، 423 صفحه.

13-  عزیزی، قاسم و یاراحمدی، داریوش؛ 1382: بررسی ارتباط پارامترهای اقلیمی و عملکرد گندم دیم با استفاده از مدل رگرسیون (مطالعه موردی دشت سیلاخور)، فصلنامة پژوهشهای جغرافیایی، شمارة 44، صفحات 29-23.

14-  کاظمی راد، مظفر و بهلول علیجانی؛ 1377: تعیین زمان و منطقة مساعد کشت گندم دیم در آذربایجان غربی براساس توزیع دما و بارش، پایاننامة کارشناسی ارشد جغرافیای طبیعی، دانشگاه تربیت معلم تهران.

15-  کمالی، غلامعلی؛ 1376: بررسی اکولوژیکی توانائی های دیمزارهای غرب کشور از نظر اقلیمی و با تاکید خاص بر گندم دیم، رساله دکتری دانشگاه آزاد اسلامی، واحد علوم و تحقیقات تهران، 152 صفحه.

16-  گوپتا. یو. اس؛ (1368)؛ جنبه های فیزیولوژیکی زراعت دیم ، ترجمه سرمرنیا، غلامحسین، عوض کوچکی، انتشارات جهاد دانشگاهی دانشگاه مشهد، 423 صفحه.

17-  گیوی، جواد؛ 1376: ارزیابی کیفی تناسب اراضی برای نباتات زراعی، موسسه تحقیقات آب و خاک، نشریه شماره 1015.

18-  لماس، ج.؛ 1350: پیش بینی عملکرد گندم در ایران بر مبنای بارندگی، ترجمه علی خلیلی، نشریه هواشناسی سازمان هواشناسی کل کشور.

19-  محمدی، غلام حسن؛ 1385: بررسی پتانسیل اقلیمی کشت گندم دیم در استان آذربایجان غربی، پایاننامه کارشناسی ارشد، دانشگاه تبریز، دانشکده علوم انسانی و اجتماعی، 112 صفحه.

20-  مظفری، غلامعلی؛1380: ارزیابی قابلیتهای محیطی کشت گندم دیم–اقلیم شناسی کشاورزی– مطالعه موردی کرمانشاه، رساله دکتری دانشکده علوم انسانی، دانشگاه تربیت معلم تهران.  

21-  مظفری، غلامعلی و هوشنگ قائمی ؛1381: تحلیل شرایط بارش در سطح نواحی دیم خیز (مورد مطالعه: شرق کرمانشاه)، فصلنامة پژوهشهای جغرافیایی، شمارة 42، صفحات 119-103.