بررسی عوامل مؤثر در استقرار حاکمیت ممالیک بحری: دوره سلطنت قطز (658 - 655 ق/ 1260 –1257 م)

فقه و تاریخ تمدّن

مقاله 6، دوره 3، شماره 1، فروردین 1396، صفحه 154-175

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

نویسندگان

مجبد نظری¹؛ طاهره عظیم زاده طهرانی^{* 2}

¹گروه تاریخ و تمدّن ملل اسلامی، واحد مشهد، دانشگاه آزاد اسلامی، مشهد

²گروه تاریخ و تمدّن ملل اسلامی، واحد مشهد، دانشگاه آزاد اسلامی

چکیده

جهان اسلام در قرن هفتم به‌دلیل اختلافات داخلی و تهاجمات خارجی صلیبیان و مغولان، در حالی‌که سرزمین‌های زیادی از مناطق شرق اسلامی چون ایران، عراق، سوریه و نوار ساحلی دریای مدیترانه را از دست داده تا آنجا که دشمن به نزدیک دروازه‌های مصر رسیده بود، فاجعه‌آمیزترین دوران انحطاط خود را تجربه می‌کرد. در چنین اوضاع بحرانی که بلاد اسلامی، بدون حکومت مرکزی و وحدت ملی بودند، حکومتی به‌نام ممالیک بحری ترک‌نژاد بر ویرانه‌های دولت ایوبی در مصر تأسیس گردید که موازنه قدرت را به نفع مسلمانان تغییر داد و حاکمیت مقتدر اسلامی را تثبیت نمود؛ اما پرسش این است که چه عواملی در استقرار حاکمیت ممالیک بحری، نقش داشته‌اند؟
تحقیقات نشان می‌دهد، قطز با برخورداری از کفایت مدیریتی و تدبیر سیاسی و شهامت نظامی به اصلاح امور داخلی و توجیه قوای نظامی و بسیج امکانات پشتیبانی و طراحی عملیات برون مرزی پرداخت که با پایداری تحسین برانگیز در میدان جنگ، توانست شکست غیر منتظرانه‌ای را بر مغولان در نبرد عین جالوت وارد نماید و موجب حفظ مظاهر تمدنی مصر از هرگونه تعرض گردد. این اقدامات متهورانه، ضمن ایجاد روحیه شهامت و خودباوری در مسلمانان برای ادامه مقابله با مغولان و صلیبیان، زمینه ایجاد وحدت بین مصر و شام و انتقال کامل قدرت از ایوبیان به ممالیک و ایجاد امپراطوری واحد مملوکی با مرکزیت مصر به‌عنوان مرکز جهان اسلام را فراهم آورد.
اهمیت پژوهش مزبور در این است که بررسی عوامل موفقیت یک حاکم در مصر و شام می‌تواند الگوی مناسبی برای سران منطقه در مقابله با بحران‌های جاری ساخته دست تکفیری‌ها و سلفی‌ها باشد. قابل ذکر است این پژوهش به‌روش توصیفی تحلیلی با استفاده از منابع معتبر کتابخانه‌ای انجام گرفته است.

کلیدواژه‌ها

مصر و شام؛ صلیبیان؛ مغولان؛ ایوبیان؛ ممالیک؛ قطز