ارزیابی تغییرات الگوی پیچان رودی رودخانه مارون و تحلیل هیدروژئومورفولوژی منطقه مطالعه موردی: رودخانه مارون (از سرچشمه تا ورودی آن به رودخانه جراحی)

جغرافیای طبیعی

مقاله 1، دوره 10، شماره 35، خرداد 1396، صفحه 1-28   

نوع مقاله: مقاله علمی - پژوهشی

نویسندگان

مهران مقصودی^{* 1}؛ سید محمد زمان زاده²؛ مجتبی یمانی³؛ عبدالحسین حاجی زاده⁴

¹دانشیارگروه جغرافیای طبیعی(ژئومورفولوژی) دانشکده جغرافیادانشگاه تهران،تهران،ایران

²استادیارگروه جغرافیای طبیعی (ژئومورفولوژی) دانشکده جغرافیادانشگاه تهران،تهران،ایران

³استادگروه جغرافیای طبیعی (ژئومورفولوژی) دانشکده جغرافیادانشگاه تهران،تهران،ایران

⁴دانشجوی دکتری گروه جغرافیای طبیعی(ژئومورفولوژی) دانشکده جغرافیادانشگاه تهران،تهران،ایران

چکیده

رودخانه­ها نقش مهمی در تغییرات لندفرمها بازی می­کنند و تاثیر بسزایی بر بهره برداری انسانی از محیط­های پیرامون خود دارند. بررسی تغییرات بستر و مورفومتری رودخانه­ها از مباحث علم ژئومورفولوژی رودخانه­ای می­باشد. ارزیابی مورفومتری رودخانه از نگاه علوم زمینی و ژئومورفولوژی در مدیریت توسعه پایدار منطقه مهم بوده و از نگاه تغییرشکل بر لندفرمهای منطقه موثر است. در این تحقیق به رودخانه مارون پرداخته می­شود که در جنوب غربی کشور قرار دارد و از ارتفاعات حدود 3000 متر از سطح دریا سرچشمه می­گیرد. این رودخانه بعد از عبور از سازندهای زمین شناسی زون زاگرس چین خورده وارد دشت بهبهان در جنوب شرقی خوزستان می­شود و پس از عبور از ناهمواری تپه ماهوری وارد رودخانه جراحی و سپس وارد خلیج فارس می­شود. در این مقاله کل رودخانه مارون از سرچشمه آن تا ابتدای رودخانه جراحی به طول تقریبی 280 کیلومتری جهت استخراج مورفومتری آن براساس دو شاخص ضریب خمیدگی و زاویه مرکزی انتخاب گردید. براساس تعدد رودخانه­های دائمی ورودی به رودخانه مارون و ناهمواری منطقه، رودخانه مارون به 5 بازه مختلف تقسیم شد. در این مقاله برای ارزیابی ضریب خمیدگی از نقطه تغییر انحنا استفاده شده است. علاوه بر دو شاخص مذکور، شاخص جهت جریان طراحی و برای کلیه مسیر رودخانه بدست آورده شده است. در شاخص زاویه مرکزی، میانگین زاویه مرکزی نیز توسط مولفان طراحی و بدست آمد که از آن می­توان برای پیش بینی وضعیت مکانی شکل رودخانه نسبت به وضعیت فعلی آن استفاده نمود. طبق شاخص ضریب خمیدگی رودخانه مارون از نوع سینوسی و از نظر شاخص جهت جریان نیز از نوع شرقی- غربی می­باشد. به علت شیب کم پروفیل طولی رودخانه در بازه­های انتهایی، الگوی رودخانه بیشتر و سریعتر از سایر بازه ها تغییر الگو می­دهد. علت تغییر انحنا و از جمله دلایل تغییر جهت و الگوی رودخانه در بازه­های مورد نظر مسائل زمین شناسی و توپوگرافی، اقلیم، تکتونیک و هیدرولوژی منطقه زاگرس می­باشد، که در پروفیل طولی رودخانه مارون متفاوت می­باشد. دبی بالای رودخانه و نیز نزولات جوی بر الگوی رودخانه مارون به خصوص در بازه­های ابتدایی موثر بوده است.

کلیدواژه‌ها

رودخانه مارون؛ مورفومتری؛ زاویه مرکزی؛ ضریب خمیدگی؛ هیدروژئومورفولوژی

مراجع

   [1]      اصغری سراسکانرود، صیاد (1392): بررسی و تحلیل الگوهای متفاوت رودخانه شهرچای ارومیه، دوفصلنامه ژئومورفولوژی کاربردی ایران، صص 75-88.

   [2]      بریج، جان اش (1387): رودخانه ها و دشت های سیلابی، ترجمه رضایی مقدم، محمد حسین، ثقفی، مهدی، چاپ اول، انتشارات سمت.

   [3]      حسینی زارع، نادر، سعادتی، نغمه (1384):  برآورد فرسایش و رسوب با استفاده از اطلاعات رسوب سنجی و محاسبه رسوب بار معلق در حوضه های آبریز رودخانه های استان خوزستان، سومین همایش ملی فرسایش و رسوب (مقاله شفاهی).

   [4]      رضایی مقدم، محمد حسین، ثروتی، محمدرضا، اصغری سراسکانرود، صیاد (1391): بررسی الگوی پیچان رودی رودخانه قزل اوزن با استفاده از شاخص های ضریب خمیدگی و زاویه مرکزی، فصلنامه جغرافیا، دوره جدید سال دهم، شماره 34، صص 85- 102.

   [5]      رنجبر، ابوالفضل، حاجی زاده، عبدالحسین (1394): تئوری خطاها، چاپ دوم، تهران، انتشارات ماهواره

   [6]      شمسی، احمد طاهر، ایمان شعار، فرهاد (1388): بررسی رابطه بین پارامترهای هندسی مئاندرهای رودخانه و ضریب سینوسیته، نشریه مهندسی عمران و محیط زیست، دوره 41، شماره 2، صص 19-26.

   [7]      فرجی، عبدالله،دوستکامیان، مهدی، نوروزی، خدیجه (1391): بررسی ویژگیهای مورفومتری و فیزیوگرافی حوضه رودخانه ایزدخواست با استفاده ازGIS، اولین همایش بین المللی بحران های زیست محیطی ایران و راهکارهای بهبود آن، دانشگاه آزاد علوم تحقیقات اهواز.

   [8]      قربانی، مژگان (1385): گزارش پروژه بررسی روند تغییرات کمی آب مخزن سد مارون و شناسایی عوامل موثر احتمالی در افزایش اتریفیکاسیون مخزن، سازمان مجری; آموزشکده فنی صنعت آب و برق خوزستان.

   [9]      قریشی، منوچهر (1393): پژوهش و بررسی  نوزمینساخت، لرزه زمینساخت و خطر زمین‌لرزه-گسلش در گستره چهارگوش بهبهان، پژوهش و بررسی لرزه زمینساخت ایرانزمین: بخش دوازدهم،  سازمان زمین شناسی و اکتشافات معدنی کشور، مجری فنی:  منوچهر قرشی

[10]      کهربائیان، پرویز، بهنیافر، ابوالفضل، شاکری زارع، حجت، رضایی عارفی، محسن (1393): تحولات مورفولوژیکی و الگوی پیچان رودی بستر رودخانه مرزی هریرود با استفاده از RS ، پژوهش های ژئومورفولوژی کمی، سال سوم، شماره 3، صص 53- 64.

[11]      گزارش بهنگام سازی تلفیق مطالعات منابع آب حوضه آبریز رودخانه های هندیجان – جراحی (1388): جلد سوم، تجزیه و تحلیل آمار و اطلاعات و بیلان آب ، معاونت مطالعات پایه منابع آب، شرکت سهامی سازمان آب و برق خوزستان.

[12]      گزارش پانزدهمین گردهمایی سالانه باستان شناسی ایران (1395): برگزار کننده:سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری، پژوهشکده باستان‌شناسی، موزه ملی ایران.

[13]      محمدیاری، فاطمه، پورخباز، حمیدرضا، توکلی، مرتضی، اقدر، حسین (1393): تهیه نقشه پوشش گیاهی و پایش تغییرات آن با استفاده از تکنیک های سنجش از دور و سیستم اطلاعات جغرافیایی، مطالعه موردی: شهرستان بهبهان، فصلنامه علمی پژوهشی سپهر، دوره 23، شماره 92.

[14]      معروفی، صفر، طبری، حسین (1390): آشکار سازی روند تغییرات دبی رودخانه مارون با استفاده از روش های پارامتری و ناپارامتری، فصلنامه تحقیقات جغرافیایی، سال 26، شماره دوم، شماره پیاپی 101.

[15]      مقصودی، مهران، زمان زاده، سید محمد، یمانی، مجتبی، حاجی زاده، عبدالحسین (1395): تحلیل عوامل محیطی در مکان گزینی سکونت گاههای پیش از تاریخ، چهارمین همایش ملی انجمنی ایرانی ژئومورفولوژی، تهران، دانشکده جغرافیا، دانشگاه تهران، آبان ماه.

[16]      مقصودی، مهران، شرفی، سیامک، مقامی، یاسر (1381): روند تغییرات مورفولوژیکی رودخانه خرم آباد با استفاده از RS,GIS ,Autocad ، فصلنامه مدرس علوم انسانی، شماره 68، صص 294-275.

[17]      یزدان پناه اسرمی، مهدی، استاد راهنما: مقیمی، ابراهیم، علوی پناه، سید کاظم (1391): پایان‌نامه جهت اخذ درجه کارشناسی ارشد، در رشته ژئومورفولوژی و برنامه‌ریزی محیطی، آشکار‌سازی تغییرات هندسی رودخانه قمرود (از سد کوچری تا سد پانزده خرداد)، دانشگاه تهران، تهران، ص 5.

[18]      یمانی، مجتبی، حسن زاده، محمد مهدی (1383): بررسی الگوی پیچان رودی رودخانه تالار با استفاده از شاخص های ضریب خمیدگی و زاویه مرکزی، فصلنامه تحقیقات جغرافیایی شماره 73، صص 144-154.

[19]      یمانی، مجتبی، رحیمی، مسعود، ویسی، عبدالکریم (1394): مورفومتری و مقایسه تغییرات عرضی رودخانه ارس طی سه دهه اخیر، مطالعه موردی: پایین دست سد میل مغان، پژوهش­های ژئومورفولوژی کمی، سال سوم، شماره 4، بهار 94، صص 74-89.

[20]      یمانی، مجتبی، شرفی، سیامک (1390): ژئومورفولوژی و عوامل موثر در فرسایش کناری رودخانه هررود در استان لرستان، مجله جغرافیا و برنامه ریزی محیطی، سال 23، پیاپی 45، شماره 1، صص 15-32.

[21]      یمانی، مجتبی، شرقی، سیامک (1391): پارامترهای هندسی و نقش آنها در تغییرات زمانی- مکانی بستر رودها نمونه موردی: رودخانه هرود سرشاخه رود کرخه در استان کردستان، مجله جغرافیا و توسعه، شماره 26.