تحلیل محتوای کتاب‌های خاطرات رزمندگان دفاع مقدس آذربایجان‌شرقی با تاکید بر شناسایی ارزش‌های برجسته شده

مطالعات جامعه شناسی

مقاله 8، دوره 10، شماره 36، مهر 1396، صفحه 156-131   

نوع مقاله: علمی پژوهشی

نویسندگان

محمود عسگری¹؛ محمدرضا رسولی²

¹کارشناسی‌ارشد علوم ارتباطات اجتماعی، واحد تبریز، دانشگاه آزاد اسلامی؛ تبریز– ایران.

²گروه علوم ارتباطات اجتماعی، واحد تهران مرکزی، دانشگاه آزاد اسلامی؛ تهران– ایران (نویسنده مسئول).

چکیده

در دوره معاصر یکی از حوادثی که بر زبان و محتوای شعر فارسی اثر گذاشت، جنگ ایران و عراق در شهریور ۱۳۵۹ بود. ادیبان و شاعران متعهد این سرزمین تمام هنر و استعداد خود را در آفرینش حماسه­-‌ های این دوره به کار گرفتند و به عرصه تماشا گذاشتند و با تلاش آنان، ادبیاتی ایجاد شد که به ادبیات دفاع مقدس معروف است. ادبیات دفاع مقدس یکی از شاخه‌های اصلی ادبیات انقلاب اسلامی بوده که شایسته و نیازمند مطالعه جدی به ‌ویژه توسط نسل­جوان اهل تحقیق و پژوهش است. روش مورد استفاده برای تحلیل مضامین یا ارزش­های برجسته دفاع مقدس، توصیفی از نوع تحلیل محتوا با به کارگیری روش آنتروپی شانون بود. نتایج تحقیق نشان می­دهد که میزان توجه به ارزش­های برجسته دفاع مقدس در کتاب (کمی موجی هستم) 07/3 درصد و (لشگر خوبان) با 85/37، درصد به ترتیب­کمترین و بیشترین فراوانی را در زمینه ارزش­های برجسته دفاع مقدس به خود اختصاص دادند. هم­چنین نتایج تحقیق نشان داد که از بین ارزش­های مطرح شده، بیشترین ضریب اهمیت برای ارزش مسئولیت پذیری فرماندهان (074/0) و کمترین ضریب اهمیت برای صمیمیت و همکاری (030/0)، شوخی وطنز (031/0) و سرکشی به خانواده شهدا (038/0) می­باشد.

کلیدواژه‌ها

دفاع مقدس؛ ارزش‌ها؛ خاطرات رزمندگان دفاع مقدس

اصل مقاله

 

 

 

«مطالعات جامعه‌شناسی»

سال نهم، شماره سی و ششم، پائیز  1396

ص ص 156-131

 

 

 

 

تحلیل محتوای کتاب­های خاطرات رزمندگان دفاع مقدس
آذربایجان­شرقی با تاکید بر شناسایی ارزش­های برجسته شده

محمود عسگری^[1]

محمدرضا رسولی^[2]

تاریخ دریافت مقاله:17/3/1396

تاریخ پذیرش نهایی مقاله:24/5/1396

چکیده

در دوره معاصر یکی از حوادثی که بر زبان و محتوای شعر فارسی اثر گذاشت، جنگ ایران و عراق در شهریور ۱۳۵۹ بود. ادیبان و شاعران متعهد این سرزمین تمام هنر و استعداد خود را در آفرینش حماسه­-‌ های این دوره به کار گرفتند و به عرصه تماشا گذاشتند و با تلاش آنان، ادبیاتی ایجاد شد که به ادبیات دفاع مقدس معروف است. ادبیات دفاع مقدس یکی از شاخه‌های اصلی ادبیات انقلاب اسلامی بوده که شایسته و نیازمند مطالعه جدی به ‌ویژه توسط نسل­جوان اهل تحقیق و پژوهش است. روش مورد استفاده برای تحلیل مضامین یا ارزش­های برجسته دفاع مقدس، توصیفی از نوع تحلیل محتوا با به کارگیری روش آنتروپی شانون بود. نتایج تحقیق نشان می­دهد که میزان توجه به ارزش­های برجسته دفاع مقدس در کتاب (کمی موجی هستم) 07/3 درصد و (لشگر خوبان) با 85/37، درصد به ترتیب­کمترین و بیشترین فراوانی را در زمینه ارزش­های برجسته دفاع مقدس به خود اختصاص دادند. هم­چنین نتایج تحقیق نشان داد که از بین ارزش­های مطرح شده، بیشترین ضریب اهمیت برای ارزش مسئولیت پذیری فرماندهان (074/0) و کمترین ضریب اهمیت برای صمیمیت و همکاری (030/0)، شوخی وطنز (031/0) و سرکشی به خانواده شهدا (038/0) می­باشد.

واژگان کلیدی:دفاع مقدس، ارزش­ها، خاطرات رزمندگان دفاع مقدس.

مقدمه

ﺗﺎرﻳﺦ ﭘﻴﺪاﻳﺶ ﺟﻨﮓ‌ﻫﺎ، ﻫﻤﺰاد ﻫﺒﻮط اﻧﺴﺎن در زﻣﻴﻦ اﺳﺖ. ﺟﻨﮓ از روﻳﺪادﻫﺎی ﻣﻬﻢ ﺑﺸﺮی اﺳﺖ ﻛﻪ ﺗﻤﺎﻣﻲ ﺟﻮاﻣﻊ را در ﻃﻮل ﺗﺎرﻳﺦ ﺑﺸﺮ دﺳﺘﺨﻮش ﺗﻐﻴﻴﺮات ﺟﺪی و ﺑﻌﻀﺎً ﻧﺎﺑﻮدی ﻛﺎﻣﻞ ﻧﻤﻮده اﺳﺖ. از آن ‌جا ﻛﻪ ﺟﻨﮓ، ﻳﻚ روﻳﺪاد ﻧﻈﺎﻣﻲ، اﻗﺘﺼﺎدی و اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﻣﻬﻢ در ﻳﻚ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻣﺤﺴﻮب ﻣﻲ‌ﺷﻮد، در ﺗﻮﻟﻴﺪات ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ آن ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺑﺎزﺗﺎب ﻣﻲ‌ﻳﺎﺑﺪ و ﺗﺄﺛﻴﺮ ﺧﻮد را در ذﻫﻨﻴﺖ اﻧﺴﺎن‌ﻫﺎ ﻣﻲ‌ﮔﺬارد(بخشی و بستان، 1393: 48).

در ﻫﺸﺖ ﺳﺎل دﻓاع مقدس، امت ﻣﺴﻠﻤﺎن و ﺷﻬﻴﺪﭘﺮور اﻳﺮان ﺣﻤﺎﺳﻪ­‌ﻫﺎی ﺑﺰرﮔﻲ از ﭘﺎﻳﺪاری، ﺟﺎنفشانی، دﻟﻴﺮی و رزم‌آوری، اﻳﻤﺎن و اﻋﺘﻘﺎد را آﻓﺮﻳﺪ. ﺗﺎرﻳﺦ اﻳﻦ ﻧﺒﺮد ﺑﺰرگ ﺑﺎ رﻣﺰ ﻣﻘﺎوﻣﺖ، اﻳﺜﺎر و ﭘﻴﺮوزی رزﻣﻨﺪﮔﺎن و اﻳﺜﺎرﮔﺮان ﻧﺴﺘﻮﻫﻲ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه ﻛﻪ ﺑﺎ ﻗﻠﺒﻲ ﺳﺮﺷﺎر از ﻋﺸﻖ ﺑﻪ ﺧﺪا ﺑﻪ ﺟﻤﻊ رزﻣﻨﺪﮔﺎن اﺳـﻼم ﭘﻴﻮﺳﺘﻪ و ﺑـﺎ اﻳﻤـﺎﻧﻲ راﺳﺦ ﺑﻪ ﻣﻘﺎﺑﻠﻪ ﺑﺎ ﺳﻬﻤﮕﻴﻦ‌ﺗﺮﻳﻦ ﺳﻼح‌ﻫﺎی دﺷﻤﻦ رﻓﺘﻪ و ﺑﺎ ﻧﺜﺎر ﺧﻮن ﺧﻮد، ﻣﺎﻧﺪﮔﺎرﺗﺮﻳﻦ ﻣﻴﺮاث دﻓﺎع ﻣﻘﺪس را ﺑﻪ ﻳﺎدﮔﺎر ﮔﺬاﺷﺘﻪ اﻧﺪ. ﺷﻬﺪاء و اﻳﺜﺎرﮔﺮان دﻓﺎع ﻣﻘﺪس، ﭼﺸﻢ و ﭼﺮاغ و ﻣﺎﻳﻪ اﻣﻦ و ﻓﺮاغ ﻣﺎ ﻫﺴﺘﻨﺪ. ﻧﻘﻞ‌ﮔﻔﺘﻪ‌‌ﻫﺎی اﻳﻦ ﻋﺰﻳﺰان و ﺗﺮﺳﻴﻢ زواﻳﺎی وﺟﻮدی و اﺧﻼﻗﻲ­ﺷﻬﺪاء و اﻳﺜﺎرﮔﺮان دﻓﺎع ﻣﻘﺪس ­ﻛﻪ از ﮔﺮان­بهاترین ﻣﻴﺮاث ﻣﻌﻨﻮی ﻧﻈﺎم ﻣﻘﺪس ﺟﻤﻬﻮری اﺳﻼﻣﻲ ﺑﺮای آیندگان می‌ﺑﺎﺷﻨﺪ از ﺿﺮورﻳﺎت ﺑﻨﻴﺎدﻳﻦ اﻣﺮوزی ﺷﻤﺎر ﺑﻪ ﻣﻲ‌رود. ﺑﻪ دﻳﮕﺮ ﺗﻌﺒﻴﺮ، اﻳﻨﺎن در دوران ﻫﺸﺖ ﺳﺎل دﻓﺎع ﻣﻘﺪس، ﻋﻼوه ﺑﺮ دﻓﺎع از ﺳﻨﮕﺮﻫﺎی اﻳﺪﺋﻮﻟﻮژﻳﻚ، ﺑﺎ ﺣﻀﻮر ﻣﺴﺘﻤﺮ و اﻳﺜﺎرﮔﺮاﻧﻪ ﺧﻮد در ﻣﻴﺎدﻳﻦ ﻋﺰت و ﺷﺮف، رﺳﺎﻟﺖ ﺟﻬﺎد و ﺷﻬﺎدت ﺧﻮد را ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ وﺟﻪ ﺑﻪ اﻧﺠﺎم رﺳﺎﻧﻴﺪﻧﺪ. ﺣﻖ ﻋﻈﻴﻢ آن ﻋﺰﻳﺰان، ﺑﺮ ﻣﺎ آن اﺳﺖ ﻛـﻪ ﻓﺮﻫﻨﮓ اﻳﺜﺎر و ﺷﻬﺎدت و ارزش ﻣﺠﺎﻫﺪت در راه ﺧﺪا ﺑﺮای ﻫﻤﻪ ﺗﺒﻴﻴﻦ ﺷﻮد و آن آرﻣﺎن‌ها و اﺻﻮﻟﻲ ﻛﻪ ﻋﺰﻳﺰان ﻣﺎ ﺑـﻪ ﺧﺎﻃﺮ آن ﺧﻮد را ﻓﺪا ﻛﺮدﻧﺪ، در زﻧﺪﮔﻲ ﻣﺎ ﺑـﻪ ﺗﺤﻘﻖ ﻧﺰدﻳﻚ ﺷﻮد. ﺑﺎ ﻧﮕﺎﻫﻲ دﻳﮕﺮ ﻣﻲ‌ﺗﻮان ﮔﻔﺖ، ﺷﻬﻴﺪ و ﺷﻬﺎدت ﺑﺮای ﻳﻚ ﻣﻠﺖ، وﺳﻴﻠﻪ ﺣﺮﻛﺖ و ﻣﻘﺪﻣﻪ ﭘﻴﺮوزی اﺳﺖ و ﻣﺤﺪود ﺑﻪ ﻣﻠﺖ ﺧﺎﺻﻲ ﻧﻴﺴﺖ، ﺑﻠﻜﻪ ﻫﺮ جامعه‌ایﻛﻪ درﺟﻬﺖ اﻫﺪاف ﻋﺎﻟﻲ اﻟﻬﻲ ﮔﺎم ﺑﺮدارد و ازﺧﻮد ﺑﮕﺬرد، آن اﺟﺘﻤﺎع پیروز و سربلند است(صالحی عمران و همکاران، 1394: 212).

از اﻳﻦ رو، ﻳﺎد ﺷﻬﺪاء و ایثارﮔﺮان، ﻳﺎدﺑﻮد ارزش‌های اﻧﺴﺎﻧﻲ اﺳﺖ و ﮔﺮامی­داشت آﻧﺎن، ﺗﺠﻠﻴﻞ از ﺑﺮﺗﺮﻳﻦ ﺧﺼﺎل ﺑﺸﺮی و ﺑﺎﻋﺚ ﺗﺪوام ﺣﺮﻛﺖ اﻧﻘﻼب اﺳﺖ. اﮔﺮ ﻓﺪاﻛﺎری و اﻳﺜﺎر ﺷﻬﺪا و رزﻣﻨﺪﮔﺎن دﻓﺎع ﻣﻘﺪس ﻧﺒـﻮد؛ اﻣﻨﻴﺖ، آزادی و اﺳﺘﻘﻼل ﻛﺸﻮر از میان می‌رﻓﺖ. ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﭘﺎﺳﺪاری از ﺧﻮن ﺷﻬﺪا و اﻳﺜﺎرﮔﺮی رزﻣﻨﺪﮔﺎن ﻫﺸﺖ ﺳﺎل دﻓﺎع ﻣﻘﺪس و زﻧﺪه ﻧﮕﻪ داﺷﺘﻦ ﻧﺎم و ﻳﺎد آن‌ﻫﺎ وﻇﻴﻔﻪ‌ای اﻧﺴﺎﻧﻲ و ملی اﺳﺖ. در دﻧﻴﺎی ﻣﺘﻐﻴﺮ اﻣﺮوزی­ﻛﻪ ﻋﺼﺮ "اﻧﻔﺠﺎر اﻃﻼﻋﺎت" ﻟﻘﺐ ­ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ و در زﻣﺎﻧﻪ‌ای­ﻛﻪ ﻣﺮزﻫﺎی ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﻳﻲ ﻣﻌﻨﺎ و ﻣﻔﻬﻮم ﭘﻴﺸﻴﻦ ﺧﻮد را در ﺳﺎﺧﺘﺎر ﺟﺪﻳﺪی از ﻣﻌﺮﻓﺖ و ﺗﺤﻮل ﻣﺒﻨﺎﻳﻲ در ﺣﻴﺎت ﺑﺸﺮی، رﻓﺘﻪ رﻓﺘﻪ از دﺳﺖ ﻣﻲ‌دﻫﺪ و اﻗﺘﺪار ﻣﻠﻲ ﻫـﺮ ﻛﺸﻮر در ﺑﻌﺪ ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ آن ﺟﻠﻮه و ﻇﻬﻮر ﻣﻲ‌ﻳﺎﺑﺪ، ﭘﺎﺳﺪاری از ارزش‌‌ﻫﺎی ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ ﻣﻨﺠﻤﻠﻪ ﻓﺮﻫﻨﮓ اﻳﺜﺎر و ﺷﻬﺎدت و ﻋﻨﺎﺻﺮ ﻣﺘﺸﻜﻠﻪ آن ﻳﻌﻨﻲ رزﻣﻨﺪﮔﺎن و آرﻣﺎن‌ﻫﺎی­شان ﻧﻴﺎزﻣﻨﺪ روﻳﻜﺮدی واﻗﻊ‌ﺑﻴﻨﺎﻧﻪ و اﺳﺘﺮاﺗﮋﻳﻚ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد. ﺑﺎ درک اﻳﻦ ﻣﻬﻢ که زﻳﺮ ﺳﺎﺧﺖﻫﺎی ﻓﻜﺮی ﻫﺮ ﺟﺎﻣﻌﻪ‌ای نشأت ﮔﺮﻓﺘﻪ از ﻓﺮﻫﻨﮓ ﺣﺎﻛﻢ  ﺑﺮ آن ﺟﺎﻣﻌﻪ اﺳﺖ و ﻣﻘﻮﻟﻪ ﻓﺮﻫﻨﮓ راﺑﻄﻪ ﻣﺴﺘﻘﻴﻤﻲ ﺑﺎ زﻳﺮﺳﺎﺧﺖ‌ﻫﺎی ﺟﺎﻣﻌﻪ دارد. ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ، ﺑﺮای ﺗﻐﻴﻴﺮ در ﺣﺎﻛﻤﻴﺖ ﻫﺮ ﺟﺎﻣﻌﻪ‌ای اﺑﺘﺪا ﺑﺎﻳﺪ از ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻓﺮﻫﻨﮓ ﺣﺎﻛﻢ ﺑﺮ آن ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺷﺮوع ﮔﺮدد ﻛﻪ در اﻳﻦ ﺑﺮﻫﻪ از زﻣﺎن، دﺷﻤﻨﺎن  ﻧﻈﺎم  ﺑﺎ درک اﻳﻦ ﻣﻬﻢ و ﺑﺮای ﻧﻴﻞ ﺑﻪ اﻫﺪاف ﺧﻮد، ﺗﻬﺎﺟﻢ ﺑﻪ ﻧﻈﺎم‌ﻫﺎی ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ و ﺑﻪ وﻳﮋه ﻓﺮﻫﻨﮓ اﻳﺜﺎر و ﺷﻬﺎدت و ﻛﻢرﻧﮓ ﻛﺮدن ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺟﻬﺎد را ﺳﺮﻟﻮﺣﻪ ﺳﻴﺎﺳﺖﻫﺎی ﺗﻮﺳﻌﻪ‌ﻃﻠﺒﺎﻧﻪ ﺧﻮد ﻗﺮار داده اﻧﺪ(همان).

دراﻳﻦ میان، رﺳﺎﻟﺖ ﻫﻤﻪ ﻧﻬﺎدﻫﺎی ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ ﺑﺎﻳﺪ ﺑـﺎ ﻫﺮ وﺳﻴﻠﻪ و اﺑﺰار، از ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﻌﻨﻮی دفاع ﻣﻘﺪس، ﻛﻪ ﺑﺨﺸﻲ از ﺗﺎرﻳﺦ، ﻓﺮﻫﻨﮓ و ﺳـﻠﻮک اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﺟﺎﻣﻌﻪ اﻳﺮاﻧﻲ اﺳﺖ، ﺻﻴﺎﻧﺖ و ﭘﺎﺳﺪاری ﻛﻨﺪ(همان: 213).

همان ‌طور اشاره شد، پدیده جنگ تحمیلی هشت ساله، بزرگ­ترین رویداد کشور ما در طول سه دهه اخیر به حساب می‌آید. این جنگ با جوهره تدافعی و آزادی‌خواهانه، تأثیرات شگفت‌آوری بر جوانب گوناگون زندگی اجتماعی، سیاسی، مذهبی، فرهنگی، ادبی و حتی شخصی مردمان این مرز و بوم بر جای نهاد. شمار زیادی از خیل شهدا در دوران دفاع مقدس را رادمردانی تشکیل می‌دهند که در رسته‌های پشتیبانی خدمات رزم مشغول به خدمت بوده‌اند. به ویژه رسته‌هایی هم‌چون بهداری که گستره فعالیت آن از خط مقدم نبرد تا بیمارستان‌های عقبه و حتی منازل و آسایشگاه‌های جانبازان تداوم یافته و طیف‌های مختلفی از امدادگر و راننده آمبولانس تا پزشک و پرستار و متخصص درآن ایفای نقش می‌نمودند(علیاری و همکاران، 1394: 172).

آﺧﺮﻳﻦ ﺟﻨﮕﻲﻛﻪ در اﻳﺮان رخ داده اﺳﺖ، ﺑﺎﻋﻨﺎوﻳﻨﻲ ﭼﻮن «ﺟﻨﮓ ﺗﺤﻤﻴﻠﻲ» یا «دﻓﺎع ﻣﻘﺪس» ﻣﺸﺨﺺ ﻣﻲ‌ﺷﻮدﻛﻪ ﺑﻴﺎﻧﮕﺮ ﺗﺪاﻓﻌﻲ ﺑﻮدن اﻳﻦ ﺟﻨﮓ ﻣﻲ‌ﺑﺎﺷﺪ و هم‌چون ﺳﺎﻳﺮ ﺟﻨﮓ‌ﻫﺎ در آﺛﺎر ﻫﻨﺮی ﻣﺨﺘﻠﻒ و از ﺟﻤﻠﻪ ﺳﻴﻨﻤﺎ ﺑﺮوز و ﻇﻬﻮر داﺷﺘﻪ اﺳﺖ(بخشی و بستان، 1393: 48).

در همان روزهای اولیه جنگ، هنرمندان، شاعران و نویسندگان هم برای این که از قطار مدافعان کشور عقب نمانند، دست به کار شدند که حرکت مقدس ایشان منجر به پدیدار شدن ناب‌ترین آثار هنری وادبی شد که خود به خود می‌تواند بخش مهمی از تاریخ هنر و ادبیات این مرز و بوم را به خود اختصاص دهد. از دل خود جنگ و چه بسا از میان سنگرهای خط مقدم، ادبیاتی ظهور کرد که از آن تحت عناوینی چون «ادبیات جنگ» و «شعر مقاومت» یاد می‌کردند. البته ناگفته نماند پس از پذیرش قطعنامه ۵۹۸ سازمان ملل و برقراری آتش بس، این نوع ادبی برای آن که ماندگار بماند، بیشتر با نام «ادبیات دفاع مقدس» باقی ماند(خوردچشم، 1388: 1).

دوران دفاع مقدس، از پربارترین دهه‌های تاریخی ایران است. تأثیر شگرف انقلاب، جنگ و دفاع، در ادبیات داستانی این دوران شاخصه‌های ممتاز و برجسته‌ای را به آن بخشیده‌ است؛ به گونه‌ای که می‌توان به یقین اذعان کرد ادبیات داستانی دوران دفاع مقدس و پس از آن، چه به حیث کمّی و چه به حیث کیفی، فاصله چندانی با دیگر آثار برجسته داستانی ایران ندارد. داستان‌های کوتاه، آرام آرام مسیر تعالی و تکامل را پیمودند و به مدد تجربه و دانش، نویسندگان بعضاً، آثاری را آفریدندکه درعرصه ادبیات داستانی ایران، صرف نظر از موضوع، سالیان سال همواره خواهد درخشید. ادبیات داستانی دفاع مقدس، با همه گستردگی و تنوع، در شالوده و شکل و شاخصه‌های فنی، در حدود سی سال داستان‌نویسی، بسیار نزدیک به یکدیگر است.

در این میان، آﺷﻨﺎ‌ﺳﺎزی داﻧﺶ‌آﻣﻮزان ﺑﺎ ﮔﻨﺠﻴﻨﻪﻫﺎی  دﻓﺎع ﻣﻘﺪس ﺑﻪ وﻳﮋه اﺑﻌﺎد ﺷﺨﺼﻴﺘﻲ و رﻓﺘﺎری ﺷﻬﺪا و اﻳﺜﺎرﮔﺮان دﻓﺎع ﻣﻘﺪس اﻫﻤﻴﺖ زﻳﺎدی ﺑﺮای ﺟﺎﻣﻌﻪ دارد؛ زﻳﺮا ﺑﺎزﺗﺎب اﻳﻦ آﺷﻨﺎﻳﻲ و ﺷﻨﺎﺧﺖ عمیق و اصولی از ﺷﻬﺪا و رزﻣﻨﺪﮔﺎن، ﺟﺎﻣﻌﻪ را از ﺗأﺛﻴﺮات روحیه مثبت از ﺧﻮد ﮔﺬﺷﺘﮕﻲ ﺑﺮﺧﻮردار ﻣﻲ‌ﻛﻨﺪ و اﻣﻜﺎن ﺑﻬﺮه‌مندی از ذخایر و آﺛﺎر وﺟﻮدیﺷﻬﺪا و رزﻣﻨﺪﮔﺎن دﻓﺎع ﻣﻘﺪس ﻣﻴﺴﺮ ﻣﻲ‌ﮔﺮدد و ﺑﺎﻋﺚ ﺗﺪاوم دﻳﻨﻲ و ﻣﻠﻲ ﺟﺎﻣﻌﻪ اﺳﻼﻣﻲ- اﻳﺮاﻧﻲ و ارزش­های اﻧﻘﻼب ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ. ﺑﻪ ﺗﻌﺒﻴﺮی دیگر، با ﻣﻌﺮﻓﻲ و ﺷﻨﺎﺳﺎﻧﺪن ﻛﺎﻣﻞ اﺑﻌﺎد وﺟﻮدی ﺷﻬﺪاء و اﻳﺜﺎرﮔﺮان دﻓﺎع ﻣﻘﺪس، ﻧﻤﻮﻧﻪ رﻓﺘﺎر و ﻛﺮدار ﻣﻄﻠﻮب در ﻣﻌﺮض دید ﻓﺮاﮔﻴﺮ ﻗﺮار ﻣﻲ‌ﮔﻴﺮد و ﻣﻮﻗﻌﻴـﺖ او را دﮔﺮﮔﻮن ﻣﻲﻛﻨﺪ و همین اﻣﺮ ﺣﺎﻟﺖ نیکوﻳﻲ و ﭘﻴـﺮوی را در داﻧﺶ‌آﻣﻮز ﺑﻴﺪار ﻣﻲ‌ﻛﻨﺪ و ﻣﻘﺪﻣﻪ رﺷﺪ و ﮔﺴﺘﺮش ﻓﺮﻫﻨﮓ اﻳﺜﺎر و ﺷﻬﺎدت را در ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻓﺮاﻫﻢ ﻣﻲ‌آورد(صالحی عمران و همکاران، 1394: 213).

 

بیان مساله

تاریخ پیدایش جنگ­ها، همزاد هبوط انسان در زمین است .جنگ از رویدادهای مهم بشری است که تمامی جوامع را در طول تاریخ بشر دستخوش تغییرات جدی و بعضاً نابودی کامل نموده است. از آن جا که جنگ  یک رویداد اقتصادی و اجتماعی مهم در یک جامعه محسوب  می­شود، در تولیدات فرهنگی آن جامعه بازتاب می­یابد و تأثیر خود را در ذهنیت انسان­ها می­گذارد .ازجمله تولیدات فرهنگی پر اهمیت جامعه، تولیدات هنری است که می­تواند نمایانگر باورها، ارزش­ها و دیدگاه­های مردم یک جامعه نسبت به امور مختلف و به همین سان شکل دهنده آن­ها نیز باشد. بنابراین می­توان انتظار داشت که جنگ­های یک ملت در تولیدات هنری آن جامعه اعم از ادبیات، نقاشی، موسیقی، تئاتر و سینما  جلوه­گر شود که البته این امر در طول تاریخ خود را در حماسه­ها و سایر آثار ادبی و هنری هر ملتی نشان داده است. از سوی دیگر، صرف آمادگی مادی و عینی برای حفظ جامعه در مقابل رخدادهایی چون جنگ کافی نیست، بلکه آمادگی ذهنی و روحی انسان­ها برای مقابله با آن حائز اهمیت است. افراد جامعه بایستی آمادگی ایثار و از خودگذشتگی در مواقع بحرانی برای حفظ کلیت جامعه از گزند این حوادث را داشته باشند. احیاء و زنده نگاه داشتن ارزش­ها، نیازمند یادآوری و تأکید اجتماعی بر آن­هاست و این امر جز با اهتمام رسانه­های ارتباطی درجامعه انجام نمی­گیرد. ازمیان رسانه­های ارتباطی، کتاب به دلیل ماندگاری،  تأثیرگذاری قدرت­مندی بر اذهان مخاطبان خود دارد، از این رو کتبی که در این حوزه تدوین می­شوند، در ترویج فرهنگ ایثار در جامعه نقش به سزایی دارند(بخشی و بستان، 1391: 48).

اقبال مخاطب از این کتب در سال های اخیر و تقریظ مقام رهبری بر این کتاب ها که نویسندگان مشهورترین آن­ها رزمندگان آذربایجان اغلب نوبت انتشار آن­ها دو رقمی شده است موجب شده است که ارزش­های برجسته شده در این کتب­ها از اهمیت فراوانی برخوردار شود، لذا سوال اصلی تحقیق حاضر عبارت خواهد بود از:

در کتب خاطرات رزمندگان دفاع مقدس استان آذربایجان­شرقی کدام ارزش­ها برجسته شده­اند؟

 

اهمیت موضوع

ﺩﺭ ﺑﺮﺧﻲ ﺍﺯ ﻛﺸﻮﺭﻫﺎ ﻛﻪ گذﺷﺘﻪ‌ﻫﺎﻱ ﺍﻓﺘﺨﺎﺭﺁﻣﻴﺰﻱ ﺩﺍﺷﺘﻪ‌ﺍﻧﺪ، ﺍﺳﺘﻌﻤﺎﺭ ضمن ﺍﺯ بین ﺑﺮﺩﻥ ﻳﺎ غارت ﺁثاﺭ ﭘﻴﺸﻴﻨﻴﺎﻥ آن‌ها؛ ﺣﺘﻲ ﺭﺳﻢﺍلخط ﺁﻧﺎﻥ ﺭﺍ ﻧﻴﺰ ﺗﻐﻴﻴﺮﺩﺍﺩﻩ ﺍﺳﺖ ﺗﺎ ﺑﺘﻮﺍﻧﻨﺪ ﺗﻔﻜﺮﺍت ﺧﻮﺩ ﺭﺍ ﺑﻪ ﻣﺮﺩﻡ ﺁﻧﺎﻥ ﺑﻘﺒﻮﻻﻧﻨﺪ ﻭ ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺁﻧﺎﻥ ﺭﺍ غارت ﻛﻨﺪ. ﺍین مسئله ﺩﺭ ﻛﺸﻮﺭﻫﺎﻱ ﺁﻓﺮﻳﻘﺎﻳﻲ ﺯﻳﺎﺩ ﺑﻪ ﭼﺸﻢ ﻣﻲ‌ﺧﻮﺭﺩ؛ ﺑﺴﻴﺎﺭﻱ ﺍﺯ ﺍین ﻛﺸﻮﺭﻫﺎ ﺯﺑﺎﻥ، ﺭﺳﻢﺍلخط، ﻓﺮهنگ ﻭ ﻫﻮﻳﺖ گذشته ﺧﻮﺩ ﺭﺍ ﻛﺎﻣﻼً ﺍﺯ ﺩﺳﺖ ﺩﺍﺩﻩ، ﻓﺮﺍﻧﺴﻮﻱ ﻳﺎ ﺍﻧﮕﻠﻴﺴﻲ ﺯﺑﺎﻥ ﺷﺪﻩ‌ﺍﻧﺪ(محمدیاران، 1390: 269).

ﺍﻧﻘﻼﺏ ﺍﺳﻼﻣﻲ ﻛﻪ ﺧﻮﺍﻫﺎﻥ ﺑﺎﺯﮔﺸﺖ ﺑﻪ ﺍﺳﻼﻡ ﺍﺻﻴﻞ ﺑﻮﺩ ﺑﺮﺍﻱ ﺍﺳﺘﻌﻤﺎﺭﮔﺮﺍﻥ ﺯﻟﺰﻟﻪ‌ﺍﻱ ﺑﻨﻴﺎﻥ‌کن ﭘﺪﻳﺪ ﺁﻭﺭﺩ ﻭ ﺳﻮﻧﺎﻣﻲ این ﺯﻟﺰﻟﻪ ﺗﻤﺎﻣﻲ ﻛﺸﻮﺭﻫﺎ ﻭ ملت‌های مستضعف ﺩﻧﻴﺎ ﺭﺍ ﺩﺭ ﺑﺮ ﮔﺮﻓﺖ ﻭ ﺁﻧﺎﻥ ﺭﺍ ﻣﺘﻮﺟﻪ ﺍین ﺗﻔﻜﺮ ﺭﻫﺎﻳﻲﺑﺨﺶ ﻧﻤﻮﺩ(همان: 270-269).

ﺍﺳﺘﻌﻤﺎﺭﮔﺮﺍﻥ ﻭ ﺻﺎﺣﺒﺎﻥ ﺳﺮﻣﺎﻳﻪ ﻛﻪ ﺧﻮﻥ ملت‌ها ﺭﺍ ﻣﻲ‌ﻣﻜﻴﺪﻧﺪ، ﺑﺮﺍﻱ ﺍﺯ ﭘﺎ ﺩﺭﺁﻭﺭﺩﻥ ﺍﻧﻘﻼﺏ ﻧﻮ ﭘﺎﻱ ﺍﺳﻼﻣﻲﻛﻪ ﺍﻟﻬﺎﻡﺑﺨﺶ ملت‌هاﻱ ﺁﺯﺍﺩیخواه ﺷﺪ، ﺍﻧﻮﺍﻉ ﺗﻮطئه‌ﻫﺎ ﺭﺍ ﺗﺪﺍﺭک ﺩﻳﺪﻧﺪ ﺗﺎ ﺍین ﺗﻔﻜﺮ ﻋﺎلمگیر ﻧﺸﻮﺩ. ﺍﺯ جمله ﺍین ﺗﻮطئه‌ﻫﺎ جنگ  تحمیلی ﺑﻮﺩ ﺍﻣﺎ ﺟﻮﺍﻧﺎﻧﻲ ﭘﺮﺷﻮﺭ ﻭ ﺩﺳﺖ ﺍﺯ ﺟﺎﻥ ﺷﺴﺘﻪ ﺑﻪ خط ﻣﻘﺪﻡ ﺟﺒﻬﻪ‌ﻫﺎ ﺭﻓﺘﻪ ﻭ ﺑﺎ نثاﺭﺟﺎﻥ ﺧﻮﺩ ﺍین ﺗﻔﻜﺮ ﺍﻟﻬﺎﻡ‌ﺑﺨﺶ ﺭﺍ ﺯﻧﺪﻩ ﻧﮕﻪ ﺩﺍﺷﺘﻨﺪ. ﺍین ﺟﻮﺍﻧﺎﻥ ﺩﺭ بین ﻣﺮﺩﻡ ﺯﻧﺪﮔﻲ ﻣﻲ‌ﻛﺮﺩﻧﺪ ﺍﻣﺎ ﺷﻬﺎﺩت ﺁﻧﺎﻥ ﺭﻣﺰﻱ ﺷﻨﻴﺪﻧﻲ ﺍﺳﺖ ﻭ ﺩﺍﺳﺘﺎﻧﻲ ﺁﻣﻮﺯﻧﺪﻩ ﺩﺍﺭﺩ(همان: 270).

 ﺍﻣﺮﻭﺯ، ﻭﺟﻮﺩ ﻧﻮﻋﻲ ﺷﻜﺎف بین ﻧﺴﻞ ﺍﻭﻝ ﺍﻧﻘﻼﺏ ﻭ جنگ، ﺑﺎ ﻧﺴﻞ ﻓﻌﻠﻲ، ﻣﻮجب ﺷﺪﻩ ﺍﺳﺖ ﺗﺎ ﺟﻮﺍﻧﺎﻥ ﭘﺎک ﻭ ﺑﺎﻫﻮش ﻓﻌﻠﻲ ﺗﻘﺮﻳﺒﺎ ﺍﺯ ﺳﺮﺩﺍﺭﺍﻥ ﻭ ﺷﻬﺪﺍﻱ جنگ ﻭ ﺍﻧﻘﻼﺏ ﺍﺳﻼﻣﻲکمتر ﺍﻃﻼﻉ ﺩﺍﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ(همان).

از مزیت‌هایی که می‌تواند ادبیات دفاع مقدس در تاریخ شکوهمند انقلاب اسلامی داشته باشد مزیت «سندسازی» است که امروزه ادبیات علاوه بر جذب مخاطبین خود و اقناع نویسندگان و پر کردن اوقات فراغت خوانندگان و فعال نمودن زمینه‌های فرهنگی و هنری می‌تواند به عنوان سندی غیرقابل انکار از ادبیات و تاریخ این کشور برای آیندگان باقی بماند. آیندگان می‌توانند حسب علاقه و اشتیاق و نیاز خود از آن بهره جویند و مطالب مفیدی را از آن استخراج نمایند و یا الگو بگیرند. از آن ‌جایی که نویسندگان ادبیات دفاع مقدس عمدتاً خود در کوران حوادث جبهه و جنگ قرار گرفته‌اند و از شمیم کوی یار نفس کشیده‌اند کمتر دچار لغزش و تحریفات گردیده‌اند، حتی اگر در بیان و قدرت انتقال پیام و استفاده بهینه از خلاقیت‌های به کارگیری از کلمات و ماجراها قصوری کم و بیش داشته‌اند، دربیان مفاهیم صادق بوده‌اند. از این روست که ما بر تارک ادبیات ایران، دفاع مقدس را مانند برگ زرینی در تاریخ می‌بینیم که همانند گوهر درخشانی در ادبیات حماسی، ادبیات نمایشی، ادبیات عرفانی، ادبیات انتقادی، ادبیات توصیفی می‌درخشد و جریان‌های فکری و اندیشه‌ای را متأثر از آن می‌دانیم. این تأثیرگذاری با واژه‌های بی‌جان در ادبیات، جان تازه‌ای در روح و جان آدمیان دمانده است(فرخی، 1391: 1).

بررسی این ادبیات­که تنها چند دهه ازعمر آن می‌گذرد ازجمله راهکارهای مهم و تأثیرگذار در شناخت آن است. دفاع مقدس به ادبیات فارسی، پویایی، سمت و سو و معنویتی دو چندان بخشید و در تغییر ذهنیت و جهان‌بینی شاعران و ادیبان اثرگذار بود. نوشته‌ها و سروده‌های دفاع مقدس به طور عام در گزینش کلمات بنا به مصالح مختلفی چون دیدگاه‌های مذهبی، تاریخی و انقلابی، و دیدگاه ادبی، جلوه‌گاهی از تلون واژه‌ها و اصطلاحاتند(محمودی و همکاران، 1393: 1).

 

هدف تحقیق

تعیین ارزش­هایی­که در کتب خاطرات رزمندگان دفاع مقدس استان آذربایجان­شرقی برجسته شده­اند.

 

سوال تحقیق

در کتب خاطرات رزمندگان دفاع مقدس استان آذربایجان­شرقی کدام ارزش­ها برجسته شده­اند؟

 

پیشینه تحقیق

یافته­های تحقیق بخشی و بستان(1391)، با عنوان تحلیل محتوای جلوه­های ایثار در سینمای دفاع مقدس طی سال­های 1360 تا 1386 حاکی از  فزونی جلوه­های انفرادی، مردانه و نام­های دینی به نسبت جلوه­های جمعی، زنانه و نام­های غیر دینی در بین کنشگران ایثار گر است( بخشی و بستان، 1391: 47).

یافته­های تحقیق علیاری و دیگران(1394)، با عنوان تبیین تجربه­ها و خاطرات معنوی کارکنان بهداشت و درمان در دفاع مقدس به روش تحلیل محتوای کیفی تجمیعی نشان می­دهد که مقوله­های برجسته شده در این خاطرات عبارتند از: ایثار، از خود گذشتگی، انقلاب درونی، خلوص نیت، امدادهای غیبی، صمیمیت و همکاری(علیاری و دیگران، 1394: 171).

هم­چنین یافته­های تحقیق شهرکی­پور(1392)، با عنوان بررسی محتوای کتب درسی دوره راهنمایی تحصیلی در گسترش فرهنگ ایثار و شهادت حاکی از آن است که محتوای کتب درسی دوره راهنمایی در درونی نمودن فرهنگ ایثار و شهادت، افزایش اعتقاد دانش­آموزان به ارزش­های دفاع مقدس، احترام به اقشار ایثارگران)جانبازان، آزادگان و خانواده شاهد(، آشنایی دانش­آموزان و ویژگی­های شهدای دانش­آموز و تبلیغ و ترویج ارزش­های دفاع مقدس نقش داشته است(شهرکی­پور، 1392: 97).

سبحانی­نژاد و همکاران(1386)، در تحقیقی با عنوان مفاهیم دفاع مقدس در کتاب­های درسی دوره ابتدایی و راهنمایی به این نتایج دست یافتندکه در کتابهای فارسی بیشترین و درکتاب­های تاریخ کمترین توجه به مفاهیم دفاع مقدس شده است. هم­چنین نتایج نشان داد که به مفاهیم خودکفایی و خلاقیت در دفاع مقدس هیچ­گونه توجهی نشده است.

صباغیان در پژوهشی تحت عنوان "معلم، دفاع مقدس و کتب درسی" به بررسی میزان اهمیت و به کارگیری مفاهیم، اصطلاحات، اشعار و مسائل مربوط به دفاع مقدس در کتاب­های درسی دوره­های مختلف تحصیلی پرداخته و نشان داده است که در اکثر کتاب­های درسی یا به دفاع مقدس پرداخته نشده است یا اگر از آن سخن به میان آمده، بسیار اندک، شتاب­زده و غیر علمی بوده است.

 

چیستی ادبیات دفاع مقدس

ادبیات، درتاریخ هر ملتی می‌تواند بیانگر حقایق، رخدادها، رویدادها، خوشی‌ها و ناخوشی‌ها و حماسه‌­- های انکارناپذیری باشد که اگر عنایت و توجه ویژه ادیبان و فرهیختگان عصر خود را در بر داشته باشد دارای وجوه شاخصی در اعصار دیگر می‌گردد. چشم­انداز و برداشت و نگاه هر نویسنده‌ای در متون ادبی، برآیند نوینی است که او از حماسه‌ها، احساسات و جریان‌های زندگی پیرامونی خود دارد، هر چه قدر این نگاه زلال‌تر و شفاف‌تر باشد به خوبی می‌تواند جریانات فکری جامعه خود را بسازد، در قالب آثاری مانا و ماندگار قرار دهد. آثاری چون شعر، قصه، رمان، نمایشنامه، فیلمنامه و سایر آثار ادبی را به ارمغان گذارد. اگر فرصت‌ها مجال پرداختن به پدیده‌های مهم و بزرگ را به نویسنده ندهد، نویسنده می‌تواند با انتخاب اجزایی از یک پدیده بزرگ شاهکاری بزرگ خلق کند و زندگی پیرامونی خود را با الهام از پدیده‌های مهم آن چنان ترسیم نمایدکه حماسه‌ای از کلمات بسازد. درادبیات، نویسنده قادر خواهد بود با استخدام کلمات بیانگر حوادث، رویدادها، احساسات گردد و جان پیام را به مخاطبان با شیوه‌ها و ابزارهای مورد دلخواه انتقال دهد(فرخی، 1391: 1).

یکی از پدیده‌های مهمی که فکر و ذهن نویسندگان معاصر را به خود معطوف داشته و خالق نوعی ادبیات در میهن اسلامی­مان گردید، پدیده‌ای به نام «دفاع مقدس» است که از سال 1359 تا 1367 رخ داده است(همان). در واقع، مقارن با جنگ تحمیلی، نوعی از ادبیات داستانی با عنوان «ادبیات دفاع مقدس» یا «ادبیات جنگ» ظهور کرد و نویسندگان زیادی وارد این عرصه شدند. در اولین ماه‌های شروع جنگ سیزده عنوان کتاب درباره جنگ منتشر شد که هفت کتاب آن داستان بود. حسین میرعابدینی از صاحب‌نظران این حوزه محسن مخملباف، عبدالحی شماسی و سیروس طاهباز را از نویسندگان داستان­- ‌های جنگ می‌داند. آثار دوره آغازین این جنبش نشان از تفوق محتوا برساختار داشت، اما به مرور تناسبی بین آن دو به وجود آمد و هرچه به زمان حال نزدیک‌تر می‌شویم، آثار قالب و فرم بر محتوا برتری می‌یابد (صمصام و گل‌پرور، 1395: 150).  

پدیده دفاع مقدس صرف نظر از این ‌که می‌تواند به تنهایی کتاب قطوری از ﺩﺍﻳﺮﺓﺍﻟﻤﻌﺎﺭف انقلاب اسلامی باشد و به عنوان زیر مجموعه‌ای از آن قرار گیرد، اما دارای آن چنان غنا، شور، نشاط، بالندگی، حوادث، رویدادها و رخدادهای عبرت­آموز تاریخی، اسلامی و انسانی است که خود به عنوان یک جریان فکری در ادبیات جا باز نموده و در تقسیم‌بندی ادبیات معاصر ما برای آن نوعی امتیاز و برجستگی‌ها قائل شده‌ایم. لذا اینک ادبیات دفاع مقدس در همه زمینه‌ها از جمله شعر، داستان، رمان، نمایشنامه، فیلمنامه، قطعات ادبی، مقالات تحلیلی، توصیفی، تمثیلی، انتقادی و غیره حرف‌های تازه‌ای برای گفتن دارد که در کمتر پدیده‌ای این گستردگی را می‌بینیم(فرخی، 1391: 1).

ﺟﻨﮓ اﻳﺮان و ﻋﺮاق (دﻓﺎع ﻣﻘﺪس) ﻳﻜﻲ از ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ ﻧﻤﻮﻧﻪ‌ﻫﺎی اﻳﺜﺎر و ﺷﻬﺎدت اﺳﺖ ﻛﻪ ادﺑﻴﺎت ﭘﺎﻳﺪاری در آن ﺟﻠﻮه‌ای ﺑﺎرز ﻳﺎﻓﺖ. ادﺑﻴﺎت ﭘﺎﻳﺪاری ﺑﻪ آن ﻧـوع ادبیات، ﺷﻌﺮ، ﻗﺼﻪ، رﻣﺎن، ﺗﺌﺎﺗﺮ و ﻧﻤﺎﻳﺶ ﮔﻔﺘﻪ می‌ﺷﻮد ﻛﻪ ﺣﻮل محور ﻣﺒﺎرزه اﻧﺴﺎن ﺑﺎ  ﺑﻴﺪادﮔﺮی و ﺳﺘﻢ اﺳﺖ و ﺑﻪ ﺻﻮرت اﺛﺮی ﻣﺎﻧﺪﮔﺎر و ﻗﺎﺑﻞ اﻧﺘﻘﺎل در ذﻫﻦ اﻧﺴانﻫﺎ به یادگار میﻣﺎﻧﺪ. ادﺑﻴﺎت دﻓﺎع ﻣﻘﺪس ﺷﺎﺧﻪای از حوزه ادﺑﻴﺎت ﭘﺎﻳﺪاری اﺳﺖ ﻛﻪ به صورت شـﻌﺮ، ﻧﻤﺎﻳﺶ‌ﻧﺎﻣﻪ، داﺳﺘﺎن،  ﮔﺰارش، وﺻﻴﺖﻧﺎﻣﻪ، رواﻳﺖ (ﻣﺎﻧﻨﺪﻛﺎرﻫﺎی ﺷﻬﻴﺪ آوﻳﻨﻲ) و ﺳﺎﻳﺮ گونه‌های‌ ادﺑﻲ ﺧﻠﻖ ﺷﺪه اﺳﺖ. از ﻧﮕﺎه ﺟﺎﻣﻌﻪﺷﻨﺎﺧﺘﻲ، ادﺑﻴﺎت ﻣﺬﻛﻮر ﻣﺨﺘﺺ  بزرگساﻻن ﻧﻴﺴﺖ، ﺑﻠﻜﻪ ادﺑﻴﺎت ﻛﻮدﻛﺎن و ﻧﻮﺟﻮاﻧﺎن ﻧﻴﺰ ﺑﺎﻳﺪ ﺣﺎوی ﻣﻀﺎﻣﻴﻨﻲ در اﻳﻦ ﻋﺮﺻﻪ ﺑﺎﺷﺪ. ادﺑﻴﺎت ﺟﻨﮓ ﺷﺎﻣﻞ آن دﺳﺘﻪ آﺛﺎری اﺳﺖ ﻛﻪ ﻫﻢ ﻣﺴﺘﻘﻴﻣاً ﺑﻪ ﺗﻮﺻﻴﻒ ﺟﻨﮓ میﭘﺮدازﻧﺪ و ﻫﻢ آن دﺳﺘﻪ ﻛﻪ غیرمستقیم مسائل مربوط به ﺟﻨﮓ را ﺗﻮﺻﻴﻒ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ. دﻓﺎع ﻣﻘﺪس ﻛﻪ ﺳﺮاﺳﺮ اﻳﺜﺎر و ﺷﻬﺎدت اﺳﺖ، ﺳﺮﺷﺎر از زمینهﻫﺎی ﺳﻴﺎﺳﻲ، اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ، ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ، ﻣﻌﻨﻮی و اﺧﻼﻗﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ در ﺑﺴﺘﺮ درسﻫﺎﻳﻲ هم‌چون ادﺑﻴﺎت ﻓﺎرﺳﻲ، دﻳﻨﻲ، ﺗﺎرﻳﺦ و ﻋﻠﻮم اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﺑﻪ ﺧﻮﺑﻲ ﻣﻲﺗﻮان ﺑﻪ آن‌ها ﭘﺮداﺧﺖ(رضوی، 1394: 95-94).

ادبیات جنگ شامل آن دسته آثاری است که مستقیماً به توصیف جنگ (رزمندگان، وقایع جنگ، ادوات، فنون، نقشه‌ها و ...) می‌پردازند و هم آن دسته که غیرمستقیم مسائل مربوط به جنگ (مهاجرت، بمباران شهره‌ها، مسائل پشت جبهه، ترغیب افراد به حضور در جنگ، خانواده رزمندگان و ...) را توصیف می‌کنند. در ایران می‌توان به آثار افرادی هم‌چون امین‌پور، آهنگران، شهید آوینی و در دنیا می‌توان به تولستوی با اثر جنگ و صلح یا استیون کرین آمریکایی با اثر نشان سرخ دلیری یا اریش ماریا ماک­آلمانی با اثر در جبهه غرب خبری نیست و بسیاری دیگر اشاره نمود. در تاریخ هر قوم ملتی مقاطع بحرانی و سرنوشت‌سازی وجود دارد که گذر، حفظ و نگهداشت موفقیت‌آمیز از آن مستلزم وحدت ملی، مشارکت و حضور بیشتر نیروهای فعال در جامعه است. جنگ ایران و عراق که خود بر روحیه صلح‌طلبانه ایران تأکید می‌کند از آن جمله است. ورود ادبیات دفاع مقدس به عرصه متون آموزشی، به ویژه کتاب‌های درسی دانش‌آموزان، از جمله شیوه‌های مهم اشاعه فرهنگ ایثار و شهادت است. دفاع مقدس که سراسر ایثار و شهادت است، سرشار از زمینه‌های ارزش­مند سیاسی، اجتماعی، فرهنگی، معنوی و اخلاقی است که در بستر درسی‌هایی چون ادبیات فارسی، دینی، تاریخ و علوم اجتماعی به خوبی می‌توان به آن‌ها پرداخت (جعفری هرندی و یزدخواستی، 1393: 74).

اگر نوشته‌ها، سروده‌ها و آثار نویسندگان معاصر را که بیانگر احساسات پاک سرایندگان و نویسندگان آن نسبت به مفاهیمی چون ایثار، دلدادگی و شهادت‌پیشگی حماسه آفرینان دفاع مقدس است بزداییم، به جدّ سوز و شور و لطایف و ظرایف و هنر و زیبایی را از متون ادبی­گرفته‌ایم که در آن صورت کلمات، بی­- ‌هویت و سرگردان در الفبای خیال نویسندگان بی‌تفاوت باقی می‌مانند که تأثیری هم در دل مخاطبان نخواهند داشت. در مجموع در ادبیات دفاع مقدس، شعر دفاع مقدس پیشتاز تمامی زمینه‌های ادبی دفاع مقدس است که هم در محتوا و هم در تکنیک حرف‌هایی برای گفتن داشته است و یک سر و گردن از سایر موضوعات ادبی دفاع مقدس بالاتر است(فرخی، 1391: 1).

ترﺩﻳﺪﻯ ﻭﺟﻮﺩ ﻧﺪﺍﺭﺩ ﻛﻪ ﺩﻭ ﭘﺪﻳﺪﻩ  همزمان، ﻳﻜﻰ ﺍﻧﻘﻼﺏ ﺍﺳﻼﻣﻰ ﻭ ﺗﻘﺮﻳﺒﺎً ﺩﻳﮕﺮﻯ ﺩﻓﺎﻉ ﻃﻮﻻﻧﻰ ﻣﺪﺕ ﻣﺮﺩﻡ ﺍﻳﺮﺍﻥ ﺩﺭ ﺩﻭ ﺟﻨﮓ ﺩﺍﺧﻠﻰ ﻭ ﺧﺎﺭﺟﻰ ﺯﻣﻴﻨﻪ ﺭﺍ ﺑﺮﺍﻯ ﻇﻬﻮﺭ ﺍﺩﺑﻴﺎﺕ ﻧﻮﻳﻨﻰ ﺩﺭ ﺗﺎﺭﻳﺦ ﺍﻳﺮﺍﻥ ﻓﺮﺍﻫﻢ ﺁﻭﺭﺩ. ﻳﻜﻰ ﺍﺯ ﻣﺴﺎﺋﻠﻰ ﻛﻪ ﺩﺭ ﺑﺤﺚ ﺗﺎﺭﻳﺦ ﻧﮕﺎﺭﻯ ﺍﻳﺮﺍﻥ ﻣﻌﺎﺻﺮ ﺑﻌﺪ ﺍﺯ ﺍﻧﻘﻼﺏ ﺍﺳﻼﻣﻰ ﻭﺟﻮﺩ ﺩﺍﺭﺩ ﺍﻳﻦ ﺍﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﺸﻜﻞ ﻣﻰﺗﻮﺍﻥ ﺑﻴﻦ ﺗﺎﺭﻳﺦ ﺍﻧﻘﻼﺏ ﻭ ﺗﺎﺭﻳﺦ ﺟﻨﮓ ﺗﻔﻜﻴﻚ ﻗﺎﺋﻞ ﺷﺪ. ﺑﺎ ﻭﺟﻮﺩ ﺍﻳﻦ، ﻣﻘﻮﻟﻪ ﺩﻓﺎﻉ ﻣﻘﺪﺱ ﺭﺍ ﺑﺎﻳﺪ ﺭﻭﻳﺪﺍﺩﻯ ﻣﺘﻔﺎﻭﺕ ﺩﺭ ﺗﺎﺭﻳﺦ ﺍﻳﺮﺍﻥ ﺩﺍﻧﺴﺖ؛ ﻭﺍﻗﻌﻪﺍﻯ ﻛﻪ ﺩﺭ ﻗﺎﻟﺐ ﻳﻚ «ﻧﺒﺮﺩ ﺩﻓﺎﻋﻰ ﭘﻴﺮﻭﺯ» ﺗﺠﻠﻰ ﻛﺮﺩﻩ ﻭ ﺑﻪ ﻇﻬﻮﺭ ﺍﺩﺑﻴﺎﺕ ﺣﻤﺎﺳﻰ ﻭ ﮔﺴﺘﺮﺵ ﺍﺩﺑﻴﺎﺕ ﻣﻘﺎﻭﻣﺖ ﻣﻨﺠﺮ ﺷﺪﻩ ﺍﺳﺖ؛ ﮔﻮ ﺍﻳﻦ ﻛﻪ ﭘﻴﺮﻭﺯﻯ ﺍﻧﻘﻼﺏ ﺍﺳﻼﻣﻰ ﻧﻴﺰ ﺩﺭ ﺍﻳﺠﺎﺩ ﺍﻳﻦﮔﻮﻧﻪ ﺍﺯ ﺍﺩﺑﻴﺎﺕ ﻣﺆﺛﺮ ﺑﻮﺩﻩ ﺍﺳﺖ. ﺩﻓﺘﺮ ﺍﺩﺑﻴﺎﺕ ﺍﻧﻘﻼﺏ ﺍﺳﻼﻣﻰ ﻭ ﻫﻨﺮ ﻣﻘﺎﻭﻣﺖ ﺣﻮﺯﻩ ﻫﻨﺮﻯ، ﻣﺮﻛﺰ ﺍﺳﻨﺎﺩ ﺍﻧﻘﻼﺏ ﺍﺳﻼﻣﻰ، ﻣﺮﻛﺰ ﻣﻄﺎﻟﻌﺎﺕ ﻭ ﺗﺤﻘﻴﻘﺎﺕ ﺟﻨﮓ ﺳﭙﺎﻩ ﭘﺎﺳﺪﺍﺭﺍﻥ ﻭ ﺑﻨﻴﺎﺩ ﺣﻔﻆ ﺁﺛﺎﺭ ﻭ ﺍﺭﺯﺵﻫﺎﻯ ﺩﻓﺎﻉ ﻣﻘﺪﺱ (ﺑﺎ ﺩﻭ ﺭﻭﻳﻜﺮﺩ ﺍﻧﻘﻼﺏ ﻭ ﺩﻓﺎﻉ ﻣﻘﺪﺱ) ﻣﺮﺍﻛﺰﻯ ﺟﺪﻯ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﺩﺭ ﺗﻘﺮﻳﺐ ﺍﺩﺑﻴﺎﺕ ﺩﻓﺎﻉ ﻣﻘﺪﺱ ﻭ ﺍﺩﺑﻴﺎﺕ ﺍﻧﻘﻼﺏ ﺍﺳﻼﻣﻰ ﻣﻰﻛﻮﺷﻨﺪ. ﺍﺯ ﺍﻳﻦ ﻣﻬﻢﺗﺮ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎﻥ ﮔﻮﻧﺎﮔﻮﻥ ﻭ ﻓﺮﺍﻭﺍﻧﻰ ﺍﺷﺎﺭﻩ ﻛﺮﺩ ﻛﻪ ﻫﻨﻮﺯ ﻧﺘﻮﺍﻧﺴﺘﻪﺍﻧﺪ ﺗﻜﻠﻴﻒ ﺧﻮﺩ ﺭﺍ ﺑﺎ ﺍﻳﻦ ﻣﺴﺌﻠﻪ ﺭﻭﺷﻦ ﺳﺎﺯﻧﺪ ﻭ ﺑﻴﻦ ﺍﻧﻘﻼﺏ ﻭ ﺩﻓﺎﻉ ﻣﻘﺪﺱ ﻣﺮﺯ ﺭﻭﺷﻨﻰ ﺭﺍ ﻣﺸﺨﺺ ﺳﺎﺯﻧﺪ. ﺍﻳﻦ ﺍﻣﺮ ﺷﺎﻳﺪ ﻧﺎﺷﻰ ﺍﺯ ﺁﻥ ﺍﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺴﺘﺮﻯ ﻛﻪ ﺍﺩﺑﻴﺎﺕ ﺍﻧﻘﻼﺏ ﺑﺮ ﺁﻥ ﺑﺎﻟﻴﺪ ﻫﻤﺎﻥ ﺑﺴﺘﺮ ﻧﻈﺮﻯ ﻭ ﺍﺟﺘﻤﺎﻋﻰﺍﻯ ﺍﺳﺖ ﻛﻪ ﺍﺩﺑﻴﺎﺕ ﺩﻓﺎﻉ ﻣﻘﺪﺱ ﺩﺭ ﺁﻥ ﺑﺎﻟﻴﺪﻩ ﺍﺳﺖ. ﺑﻰﺗﺮﺩﻳﺪ، ﺩﻓﺎﻉ ﻣﻘﺪﺱ ﻣﺮﺩﻡ ﺍﻳﺮﺍﻥ ﻳﻜﻰ ﺍﺯ ﭘﺪﻳﺪﻩﻫﺎﻯ ﺷﮕﺮﻑ ﺩﺭ ﺗﺎﺭﻳﺦ ﻣﻌﺎﺻﺮ ﺍﻳﺮﺍﻥ ﺩﻓﺎﻋﻰ ﺍﺳﺖ ﻛﻪ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻣﺎﻫﻴﺖ «ﺟﻨﮓ ﭘﻴﺮﻭﺯ» ﺑﻮﺩﻥ ﺁﻥ، ﺑﺮ ﺍﺩﺑﻴﺎﺕ ﺗﺎﺭﻳﺨﻰ ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻋﻤﻴﻘﻰ ﮔﺬﺍﺷﺘﻪ ﺍﺳﺖ. ﺍﺩﺑﻴﺎﺕ ﺷﻜﻞ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻌﺪ ﺍﺯ ﺩﻓﺎﻉ ﻣﻘﺪﺱ ﺭﺍ ﻣﻰ‌ﺗﻮﺍﻥ ﺩﺭ ﭼﻬﺎﺭ ﻧﻮﻉ ﺩﺳﺘﻪﺑﻨﺪﻯ ﻛﺮﺩ:

- ﺍﺩﺑﻴﺎﺕ ﭘﮋﻭﻫﺸﻰـ ﺗﺤﻠﻴﻠﻰ: ﺑﻪ ﺍﺩﺑﻴﺎﺗﻰ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﻰﺷﻮﺩ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺩﻧﺒﺎﻝ ﭘﺎسخگوﻳﻰ ﺑﻪ ﭼﻴﺴﺘﻰ ﻭ ﭼﺮﺍﻳﻰ ﻭﻗﺎﻳﻊ ﺣﺎﺩﺙ ﺷﺪﻩ ﺩﺭ ﺩﻓﺎﻉ ﻣﻘﺪﺱ ﺍﺳﺖ؛ ﻳﻌﻨﻰ ﺗﺠﺰﻳﻪ ﻭ ﺗﺤﻠﻴﻞ ﻣﻨﻄﻘﻰ ﺣﻮﺍﺩﺙ ﺭﺍ ﻣﺪﻧﻈﺮ ﺩﺍﺭﺩ ﻭ ﺑﻪ عبارت ﺩﻳﮕﺮ ﻋﻠﻞ شکلﮔﻴﺮﻯ ﺣﻮﺍﺩﺙ ﺭﺍ ﺗﺒﻴﻴﻦ میﻛﻨﺪ. ﺍﺳﺎﺱ ﺍﻳﻦ ﺍﺩﺑﻴﺎﺕ، ﻛﻪ ﺩﺭ ﻣﺮﺍﻛﺰ ﺩﺍﻧﺸﮕﺎﻫﻰ ﺑﻪ ﻋﻨﻮﺍﻥ ﺁﺛﺎﺭ ﻋﻠﻤﻰ ﺷﻨﺎﺧﺘﻪ ﻣﻰﺷﻮﺩ، ﺍﺭﺍﺋﻪ ﻓﺮﺿﻴﻪ ﻭ ﺍﺛﺒﺎﺕ ﺁﻥ ﺑﺮﺍﺳﺎﺱ ﺩﺍﺩﻩﻫﺎﻯ ﻧﻈﺮﻯ ﻭ ﻋﻴﻨﻰ ﻣﻮﺟﻮﺩ ﺍﺳﺖ. ﻣﺮﻛﺰ ﺗﺤﻘﻴﻘﺎﺕ ﺟﻨﮓ ﮔﺴﺘﺮﺩﻩﺗﺮﻳﻦ ﺷﻜﻞ ﺍﺩﺑﻴﺎﺕ ﭘﮋﻭﻫﺸﻰ ﺭﺍ ﺳﺎﻣﺎﻥ ﺩﺍﺩﻩ ﻭ ﺁﺛﺎﺭ ﭘﮋﻭﻫﺸﻰ ﻣﺘﻌﺪﺩﻯ ﺭﺍ ﻣﻨﺘﺸﺮ ﻛﺮﺩﻩ ﺍﺳﺖ ﻛﻪ ﺍﺯ ﺁﻥ ﻣﻴﺎﻥ ﻣﻰﺗﻮﺍﻥ ﺑﻪ ﻛﺘﺎﺏ «ﺍﺯ ﺧﻮﻧﻴﻦﺷﻬﺮ تا خرمشهر» ﺍﺷﺎﺭﻩ ﻛﺮﺩ. ﺑﻨﻴﺎﺩ ﺣﻔﻆ ﺁﺛﺎﺭ ﻭ ﺍﺭﺯﺵﻫﺎﻯ ﺩﻓﺎﻉ ﻣﻘﺪﺱ ﻧﻴﺰ ﺩﺭ ﺍﻳﻦ ﺣﻮﺯﻩ ﻓﻌﺎﻟﻴﺖﻫﺎﻳﻰ ﺍﻧﺠﺎﻡ ﺩﺍﺩﻩ ﻭ ﺩﻳﮕﺮ ﻣﺆﺳﺴﺎﺕ ﭘﮋﻭﻫﺸﻰ ﻭ ﺍﺷﺨﺎﺹ ﺣﻘﻴﻘﻰ ﻧﻴﺰ ﺩﺭ ﺣﻮﺯﻩ ﻳﺎﺩ ﺷﺪﻩ ﻓﻌﺎﻝ ﺑﻮﺩﻩﺍﻧﺪ. «ﺟﻐﺮﺍﻓﻴﺎﻯ ﺩﻓﺎﻉ مقدس»، «ﺭﻳﺸﻪﻫﺎﻯ ﺗﺎﺭﻳﺨﻰ ﺍﺧﺘﻼﻓﺎﺕ ﺍﻳﺮﺍﻥ ﻭ ﻋﺮﺍﻕ»، «ﺗﺤﻠﻴﻠﻰ ﺑﺮ ﺟﻨﮓ ﺗﺤﻤﻴﻠﻰ ﻋﺮﺍﻕ ﻋﻠﻴﻪ ﺍﻳﺮﺍﻥ»، «ﺗﺎﺭﻳﺦ ﺳﻴﺎﺳﻰ ﺟﻨﮓ تحمیلی» ﻭ «ﺗﺠﺎﻭﺯ ﻋﺮﺍﻕ ﺑﻪ ﺍﻳﺮﺍﻥ ﻭ ﻣﻮﺿﻊﮔﻴﺮﻯ‌ﻫﺎﻯ ﺳﺎﺯﻣﺎﻥ ﻣﻠﻞ» ﺍﺯ ﺟﻤﻠﻪ ﺍﻳﻦ ﺁﺛﺎﺭ ﺍﺳﺖ. هم‌چنین ﺁﺛﺎﺭ ﺩﺍﻳﺮﺓﺍﻟﻤﻌﺎﺭﻓﻰ ﭘﮋﻭﻫﺸﻰ ﻧﻴﺰ ﺗﻮﺳﻂ ﺑﻨﻴﺎﺩ ﺣﻔﻆ ﺁﺛﺎﺭ ﺗﻬﻴﻪ ﻭ ﭼﺎپ ﺷﺪﻩ ﺍﺳﺖﻛﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻪ ﺩﺍﻳﺮﺓﺍﻟﻤﻌﺎﺭف ﺟﻐﺮﺍﻓﻴﺎ، ﺩﺍﻳﺮﺓﺍﻟﻤﻌﺎﺭف ﺣﻘﻮﻗﻰ (ﺩﺭﺣﺎﻝ ﭼﺎپ)، ﻭ ﺩﺍﻳﺮﺓﺍﻟﻤﻌﺎﺭف ﺷﻬﺪﺍ ﺍﺷﺎﺭﻩ ﻛﺮﺩ(توکلی، 1390: 49).

- ﺍﺩﺑﻴﺎﺕ ﺍﺳﻨﺎﺩﻯ: ﺍﺩﺑﻴﺎﺕ ﺍﺳﻨﺎﺩﻯ ﺍﺩﺑﻴﺎﺕ ﺑﺴﻴﺎﺭ ﺩﺭ ﺧﻮﺭ ﺗﻮﺟﻬﻰ ﺍﺳﺖ. ﺍﺩﺑﻴﺎﺕ ﺍﺳﻨﺎﺩﻯ ﺑﻪ ﺍﺩﺑﻴﺎﺗﻰ ﻣﻰ‌ﮔﻮﻳﻴﻢ ﻛﻪ ﺩﺭ ﺁﻥ ﻋﻤﺪﻩ ﻣﺒﺎﺣﺚ ﺑﺮﺍﺳﺎﺱ ﻣﺪﺍﺭﻙ ﻭ ﺍﺳﻨﺎﺩ ﺳﺎﻣﺎﻥ ﻣﻰﻳﺎﺑﺪ ﻭ ﺳﻨﺪ ﺩﺭ ﺁﻥ ﺣﺮﻑ ﺍﻭﻝ ﺭﺍ ﻣﻰﺯﻧﺪ. ﺩﺭ ﺍﻳﻦ ﺣﻮﺯﻩ، ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﻩ ﭼﻨﺪﺍﻥ ﺩﺭ ﻗﻴﺪ ﻓﺮﺿﻴﻪ ﻭ ﻧﻈﺮﻳﻪﭘﺮﺩﺍﺯﻯ ﻧﻴﺴﺖ، ﺑﻠﻜﻪ ﺩﺭﺻﺪﺩ ﺍﺳﺖ ﺑﺎ ﺍﺭﺍﺋﻪ  ﺳﻨﺪ، ﻣﺴﺌﻠﻪ ﺟﺪﻳﺪﻯ ﺭﺍ ﺭﻭﺷﻦ ﻧﻤﺎﻳﺪ، ﻳﺎ ﺫﻫﻨﻴﺘﻰ ﺭﺍ ﻛﻪ ﺍﺯ ﮔﺬﺷﺘﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻣﻮﺿﻮﻋﻰ ﻭﺟﻮﺩ ﺩﺍﺷﺘﻪ ﺍﺳﺖ ﺗﺼﺤﻴﺢ ﻧﻤﺎﻳﺪ، ﺗﻐﻴﻴﺮ ﺩﻫﺪ ﻭ ﻳﺎ ﺑﺮ ﺻﺤﺖ ﺁﻥ ﺗﺄﻛﻴﺪ ﻧﻤﺎﻳﺪ. ﺑﺎ آن ﻛــﻪ ﺩﺭ ﺍﻳﻦ ﻧﻮﻉ ﺍﺯ ﺍﺩﺑﻴﺎﺕ ﻫﻨﻮﺯ ﺩﺭ ﺁﻏﺎﺯ ﺭﺍﻩ ﻫﺴﺘﻴﻢ، ﺟﺮﻳﺎﻥ ﺍﻧﺘﺸﺎﺭ ﺍﺳﻨﺎﺩ ﺩﺭﺧﺼﻮﺹ ﺩﻓﺎﻉ ﻣﻘﺪﺱ ﺩﺭﺣﺎﻝ ﺷﻜﻞﮔﻴﺮﻯ ﺍﺳﺖ. ﻛﺘﺎﺏ «ﺧﺮﻣﺸﻬﺮ ﺩﺭ ﺍﺳﺎﺭﺕ» ﺍﺯ ﺟﻤﻠﻪ ﺁﺛﺎﺭﻯ ﺍﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺎ ﺗﻜﻴﻪ ﺑﺮ ﺍﺳﻨﺎﺩ ﺑﺮ ﺟﺎﻯ ﻣﺎﻧﺪﻩ ﺍﺯ ﺩﺷﻤﻦ ﺩﺭ ﺧﺮﻣﺸﻬﺮ، ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪﻩ ﺍﺳﺖ. «ﺍﺳﻨﺎﺩ ﺍﻓﺘﺨﺎﺭ» ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻧﺎﻣﻪﻫﺎﻯ ﻣﺒﺎﺩﻟﻪ ﺷﺪﻩ ﻓﻴﻤﺎﺑﻴﻦ ﺭﺋﻴﺲﺟﻤﻬﻮﺭ ﻭﻗﺖ ﺍﻳﺮﺍﻥ، ﺣﺠﺖﺍﻻﺳﻼﻡﻫﺎﺷﻤﻰ ﺭﻓﺴﻨﺠﺎﻧﻰ ﻭ ﺻﺪﺍﻡ ﺣﺴﻴﻦ، ﺭﺋﻴﺲﺟﻤﻬﻮﺭ ﻣﺘﺠﺎﻭﺯ ﻋﺮﺍﻕ، ﺩﺭ ﺧﺼﻮﺹ ﻣﺬﺍﻛﺮﺍﺕ ﺻﻠﺢ ﺍﺳﺖ. ﺩﺭ ﻋﻴﻦ ﺣﺎﻝ ﺑﺎﻳﺪ ﮔﻔﺖ ﻛﻪ ﺩﺭ ﺣﺎﻝ ﺣﺎﺿﺮ، ﺳﺎﺯﻣﺎﻥﻫﺎ ﻭ ﻣﺆﺳﺴﺎﺕ ﻣﺮﺑﻮﻁ، ﻫﻨﻮﺯ ﺩﺭ ﺍﻳﻦ ﺧﺼﻮﺹ ﺗﺮﺩﻳﺪﻫﺎﻯ ﺍﺳﺎﺳﻰ ﺩﺍﺭﻧﺪ ﻭ ﺯﻣﺎﻥ ﺭﺍ ﺑﺮﺍﻯ ﺍﻧﺘﺸﺎﺭ ﻫﻤﻪ ﺍﺳﻨﺎﺩ ﻣﻨﺎﺳﺐ ﻧﻤﻰ‌ﺑﻴﻨﻨﺪ، ﺁﻥ ﻣﻘﺪﺍﺭ ﻛﺘﺎﺏﻫﺎﻯ ﺍﺳﻨﺎﺩﻯ ﻧﻴﺰ ﻛﻪ ﺩﺭ ﭘﺎﺭﻩ‌ﺍﻯ ﺍﺯ ﻣﺆﺳﺴﺎﺕ ﻣﻨﺘﺸﺮ ﻣﻰﺷﻮﺩ، ﺑﺎ ﻧﻬﺎﻳﺖ ﺍﺣﺘﻴﺎﻁ ﺗﺎﺭﻳﺨﻰ ﻭ ﻧﻈﺎﻣﻰ ﻫﻤﺮﺍﻩ ﺍﺳﺖ(توکلی، 1390: 50).

- ﺍﺩﺑﻴﺎﺕ ﺩﺍﺳﺘﺎﻧﻰ: ﻳﻜﻰ ‌ﺩﻳﮕﺮ ﺍﺯ ﻭﺟﻮﻩ ﺍﺩﺑﻴﺎﺕ ﻣﻌﺎﺻﺮ، ﺍﺩﺑﻴﺎﺕ ﺩﺍﺳﺘﺎﻧﻰ ﺍﺳﺖ. ﺍﻳﻦ ﺍﺩﺑﻴﺎﺕ، ﻛﻪ ﺑﺮ ﺍﻧﻮﺍﻉ ﺩﻳﮕﺮ ﺍﺩﺑﻴﺎﺕ ﺗﻘﺪﻡ ﺯﻣﺎﻧﻰ ﺩﺍﺭﺩ، ﺷﻜﻞ‌ﻫﺎﻯ ﻣﺨﺘﻠﻒ، ﺩﺭ ﺣﻮﺯﻩﻫﺎﻯ ﺩﻓﺎﻉ ﻣﻘﺪﺱ ﻭ ﺷﻬﺎﺩﺕ، ﻧﮕﺎﺭﺵ ﻳﺎﻓﺘﻪ ﻭ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪﺍﻯ ﮔﺴﺘﺮﺩﻩ ﺍﺯ ﺫﻫﻨﻴﺖ ﺗﺎﺭﻳﺨﻰ ﻧﺴﻞ ﺟﺪﻳﺪ ﺭﺍ ﺩﺭ ﺧﺼﻮﺹ ﺗﺎﺭﻳﺦ ﺩﻓﺎﻉ ﻣﻘﺪﺱ ﺷﻜﻞ ﺩﺍﺩﻩ ﺍﺳﺖ. ﺍﺩﺑﻴﺎﺕ ﺩﺍﺳﺘﺎﻧﻰ ﺑﻪ ﺍﺩﺑﻴﺎﺗﻰ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﻰﺷﻮﺩ ﻛﻪ ﺩﺭ ﺁﻥ ﺫﻫﻨﻴﺖ ﺗﺎﺭﻳﺨﻰ ﺑﺮﺍﺳﺎﺱ ﻓﺮﺁﻳﻨﺪ ﺩﺍﺳﺘﺎﻧﻰ ﺷﻜﻞ ﻣﻰﮔﻴﺮﺩ. ﺩﺭ ﺍﻳﻦ ﺍﺩﺑﻴﺎﺕ، ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﻩ ﻓﺎﺭﻍ ﺍﺯ ﭼﺎﺭﭼﻮﺏﻫﺎ ﻭ ﺗﻨﮕﻨﺎﻫﺎﻳﻰ ﺍﺯ ﻗﺒﻴﻞ ﺍﺳﻨﺎﺩ، ﻣﻨﺎﺑﻊ، ﻓﺮﺿﻴﻪ ﻭ ﻧﻈﺮﻳﻪ، ﭼﻪ ﺩﺭ ﺳﻄﺢ ﺗﺤﻠﻴﻞ ﻭ ﭼﻪ ﺩﺭ ﺳﻄﺢ ﻧﻘﻞ، ﺑﺎ ﺍﺳﺘﻔﺎﺩﻩ ﺍﺯ ﻫﻨﺮ ﺩﺍﺳﺘﺎﻥﻧﻮﻳﺴﻰ، ﺍﺛﺮﻯ ﺑﺪﻳﻊ ﻭ ﺧﻼﻗﺎﻧﻪ ﭘﺪﻳﺪ ﻣﻰﺁﻭﺭﺩ. ﺩﺭ ﺍﻳﻦ ﺷﻴﻮﻩ، ﺁﺯﺍﺩﻯ ﻋﻤﻞ ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﻩ ﺩﺭ ﭘﺮﺩﺍﺯﺵ ﺩﺍﺳﺘﺎﻧﻰ ﻣﻄﻠﺐ ﻭ ﺑﻬﺮﻩﮔﻴﺮﻯ ﺍﺯ ﻭﺍژﻩﻫﺎ، ﻣﻮﺟﺐ ﺍﻧﺘﻘﺎﻝ ﺳﺮﻳﻊﺗﺮ ﻣﻔﺎﻫﻴﻢ ﺑﻪ ﺫﻫﻦ ﺧﻮﺍﻧﻨﺪﻩ ﻣﻰﺷﻮﺩ. ﺑﺎ ﻭﺟﻮﺩ ﺗﺄﺛﻴﺮﮔﺬﺍﺭﻯ ﺑﺴﻴﺎﺭ ﺯﻳﺎﺩ ﺍﺩﺑﻴﺎﺕ ﺩﺍﺳﺘﺎﻧﻰ، ﺍﻳﻦ ﻧﻮﻉ ﺍﺩﺑﻴﺎﺕ ﻗﺎﺑﻞ ﺍﺳﺘﻨﺎﺩ، ﺍﺯ ﻧﻈﺮ ﺗﺎﺭﻳﺨﻰ، ﻧﻴﺴﺖ، ﺍﻣﺎ ﺑﺮﺍﻯ ﺍﻧﺘﻘﺎﻝ ﺍﺣﺴﺎﺱ ﻫﻤﺒﺴﺘﮕﻰ ﻭ ﻫﻮﻳﺖ ﻣﻠﻰ ﻭ ﻓﺪﺍﻛﺎﺭﻯ ﺩﺭ ﻋﺮﺻﻪ ﺩﻓﺎﻉ ﻣﻘﺪﺱ ﺑﺴﻴﺎﺭ ﺩﺭ ﺧﻮﺭ ﺍﺭﺯﺵ ﻭ ﺍﻋﺘﺒﺎﺭ ﺍﺳﺖ(همان).

 - ﺍﺩﺑﻴﺎﺕ ﻧﻘﻠﻰ: ﺩﺭ ﺍﺩﺑﻴﺎﺕ ﻧﻘﻠﻰ ﺩﺭ ﺍﻳﺮﺍﻥ ﻣﻌﺎﺻﺮ، ﭘﻴﻮﺳﺘﮕﻰ ﺷﺪﻳﺪﻯ ﻣﻴﺎﻥ ﺍﻧﻘﻼﺏ ﺍﺳﻼﻣﻰ ﻭ ﺩﻓﺎﻉ ﻣﻘﺪﺱ ﻭﺟﻮﺩ ﺩﺍﺭﺩ. ﺩﺭ ﺍﻳﻦ ﻣﻴﺎﻥ ﭼﻨﺪﻳﻦ ﺷﻜﻞ ﺍﺳﺎﺳﻰ ﺍﺯ ﺗﺎﺭﻳﺦ ﻧﻘﻠﻰ ﺩﺭ ﺍﻳﺮﺍﻥ ﭘﺪﻳﺪ ﺁﻣﺪﻩ ﺍﺳﺖ. ﺑﺎﺯﺷﻨﺎﺳﻰ ﺗﺎﺭﻳﺦ ﻧﻘﻠﻰ ﺩﺭ ﻭﻳﮋﮔﻰ ﻭ ﺳﺎﺧﺘﺎﺭ ﺁﻥ ﺍﺳﺖ. ﺗﺎﺭﻳﺦ ﻧﻘﻠﻰ ﻳﻜﻰ ﺍﺯ ﺷﻴﻮﻩﻫﺎﻯ ﻣﻌﻤﻮﻝ ﻭ ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻪ ﻧﻘﻞ ﻭ ﺍﻧﺘﻘﺎﻝ ﻣﻔﺎﻫﻴﻢ ﻣﺮﺑﻮﻁ ﺑﻪ ﺣﻮﺍﺩﺙ ﻭ ﻭﻗﺎﻳﻊ ﺍﺳﺖ ﻭ ﺩﺭ ﭼﻨﺪ ﺷﻜﻞ ﻋﻤﻮﻣﻰ ﻣﺘﺼﻮﺭ ﺍﺳﺖ ﻛﻪ ﺍﺯ ﺁﻥ ﻣﻰﺗﻮﺍﻥ ﺑﻪ ﭼﻬﺎﺭ ﻣﻮﺭﺩ ﺫﻳﻞ ﺍﺷﺎﺭﻩ ﻛﺮﺩ:

الف) ﺗﺎﺭﻳﺦ ﻧﻘﻠﻰ ﮔﺰﺍﺭﺵﻧﻮﻳﺴﻰ

ب) ﺗﺎﺭﻳﺦ ﻧﻘﻠﻰ ﺭﻭﺯ ﺷﻤﺎﺭ

ج) ﺗﺎﺭﻳﺦ ﻧﻘﻠﻰ ﺷﺨﺼﻴﺖﺷﻨﺎﺳﻰ

د) ﺍﺩﺑﻴﺎﺕ ﺧﺎﻃﺮﻩﺍﻯ

ﻳﻜﻲ ﺩﻳﮕﺮ ﺍﺯ ﻭﺟﻮﻩ ﺑﺴﻴﺎﺭ ﻣﻬﻢ ﺍﻧﻘﻼﺏ ﻭ ﺩﻓﺎﻉ ﻣﻘﺪﺱ ﺩﺭ ﺣﻮﺯﻩ ﺗﺎﺭﻳﺦ ﻧﻘﻠﻲ ﺍﺩﺑﻴﺎﺕ ﺧﺎﻃﺮﻩﺍﻱ ﺍﺳﺖ. ﺍﺩﺑﻴﺎﺕ ﺧﺎﻃﺮﻩﺍﻱ ﺑﻪ ﭼﻨﺪ ﮔﻮﻧﻪ ﺍﺳﺎﺳﻲ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻣﻲﺷﻮﺩ ﻛﻪ ﻋﺒﺎﺭﺕ ﺍﺳﺖ ﺍﺯ:

- ﺍﺩﺑﻴﺎﺕ ﺧﺎﻃﺮﻩﺍﻱ ﻳﺎﺩﺩﺍﺷﺖ ﺭﻭﺯﺍﻧﻪ

- ﺍﺩﺑﻴﺎﺕ ﺧﺎﻃﺮﻩﺍﻱ ﻧﻮﺷﺘﺎﺭﻱ

- ﺍﺩﺑﻴﺎﺕ ﺧﺎﻃﺮﻩﺍﻱ ﺷﻔﺎﻫﻲ

ﺍﺩﺑﻴﺎﺕ ﺧﺎﻃﺮﻩﺍﻱ ﺷﻔﺎﻫﻲ ﺑﻪ ﭼﻨﺪ ﻧﻮﻉ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻣﻲﺷﻮﺩ ﻛﻪ ﻋﺒﺎﺭﺕ ﺍﺳﺖ ﺍﺯ:

 ﺍﻟﻒ) ﺧﺎﻃﺮﻩ ﺷﻔﺎﻫﻲ ﺧﺎﻡ: ﻛﻪ ﻋﺒﺎﺭﺕ ﺍﺳﺖ ﺍﺯ ﺧﺎﻃﺮﺍﺗﻲ ﻛﻪ ﻣﺼﺎﺣﺒﻪﮔﺮ ﺑﺪﻭﻥ ﻫﺮ ﮔﻮﻧﻪ ﻭﻳﺮﺍﻳﺸــﻰ ﺁﻥ ﺭﺍ ﺑﻪ ﭼﺎپ ﻣﻲﺭﺳﺎﻧﺪ ﻭ ﻣﻌﻤﻮﻻً ﺑﺎ ﺍﻏﻼﻁ ﻭ ﺍﺑﻬﺎﻣﺎﺕ ﺑﺴﻴﺎﺭ ﻫﻤﺮﺍﻩ ﺍﺳﺖ؛ ﻧﻈﻴﺮ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﺗﺎﺭﻳﺦ ﺷﻔﺎﻫﻲ ﺍﻳﺮﺍﻥ ﺩﺍﻧﺸﮕﺎﻩ ﻫﺎﺭﻭﺍﺭﺩ ﻭ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ ﻣﻨﺘﺸﺮ ﺷﺪﻩ ﺗﻮﺳﻂ ﺁﻥ ﺩﺍﻧﺸﮕﺎﻩ.

ﺏ) ﺧﺎﻃﺮﻩ ﺷﻔﺎﻫﻲ ﻭﻳﺮﺍﻳﺸﻲ: ﺩﺭ ﺧﺎﻃﺮﻩ ﺷﻔﺎﻫﻲ ﻭﻳﺮﺍﻳﺸﻲ، ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﻩ ﺧﺎﻃﺮﺍﺕ ﺷﻔﺎﻫﻲ ﺭﺍ ﻭﻳﺮﺍﻳﺶ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻭ ﺍﺩﺑﻴﺎﺕ ﺁﻥ ﺭﺍ ﺑﺮﺍﻱ ﺧﻮﺍﻧﺪﻥ ﻣﻬﻴﺎ ﻣﻲﺳﺎﺯﺩ. «ﺧﺎﻃﺮﺍﺕ ﺻﻴﺎﺩ ﺷﻴﺮﺍﺯﻱ»، «ﺟﺎﺩﻩﻫﺎﻱ ﺳﺮﺑﻲ» یا «ﺍﺳﺮﺍﻱ ﺟﻨﮕﻲ ﺑﻪ ﺭﻭﺍﻳﺖ ﺧﺎﻃﺮﻩ»، ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎﻳﻲ ﺍﺯ ﺍﻳﻦ ﻧﻮﻉ ﺧﺎﻃﺮﻩﻫﺎﺳﺖ.

ﺝ) ﺧﺎﻃﺮﺍﺕ ﺷﻔﺎﻫﻲ ﺗﺪﻭﻳﻨﻲ: ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮﺍﺗﻲ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮﺩ ﻛﻪ ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﻩ ﺩﺭ ﺁﻥ، ﺑﻪ ﺩﻟﻴﻞ ﭘﺮﺍﻛﻨﺪﻩﮔﻮﻳﻲ ﺧﺎﻃﺮﻩﮔﻮ، ﻭ ﺑﻬﺒﻮﺩ ﺳﺎﺧﺘﺎﺭ ﺧﺎﻃﺮﺍﺕ، ﻣﻄﺎﻟﺐ ﺧﺎﻃﺮﻩ ﺭﺍ ﺑﻪ ﺷﻜﻠﻲ ﻣﺘﻔﺎﻭﺕ ﺍﺯ ﻓﺮﺍﻳﻨﺪ ﺧﺎﻃﺮﻩﮔﻮﻳﻲ ﻭ ﺍﻏﻠﺐ ﺑﺎ ﻫﺪﻑ ﺗﺴﻬﻴﻞ ﺩﺭ ﺧﻮﺍﻧﺪﻥ ﻭ ﺍﻳﺠﺎﺩ ﻛﺸﺶ ﺩﺭ ﻣﺘﻦ ﺗﺪﻭﻳﻦ ﻣﻲﻛﻨﺪ. ﺩﺭ ﺍﻳﻦ ﻣﻴﺎﻥ، ﺧﺎﻃﺮﺍﺕ ﺳﺮﻫﻨﮓ ﺷﻬﺒﺎﺯﻱ، ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮﺍﻥ «ﺷﺐﻫﺎﻱ ﺑﻲﻣﻬﺘﺎﺏ» ﺍﺯ ﺍﻳﻦ ﺩﺳﺘﻪ ﺍﺯ ﺁﺛﺎﺭ  ﺣﻮﺯﻩ ﺩﻓﺎﻉ ﻣﻘﺪﺱ ﺍﺳﺖ(توکلی، 1390: 51).

ﺩ) ﺧﺎﻃﺮﺍﺕ ﺷﻔﺎﻫﻲ ﺗﻠﻔﻴﻘﻲ: ﺩﺭ ﺍﻳﻦ ﻧﻮﻉ ﺧﺎﻃﺮﻩ، ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎﻥ ﻭ ﻣﺼﺎﺣﺒﻪﮔﺮﺍﻥ ﺧﺎﻃﺮﺍﺕ ﺍﻓﺮﺍﺩ ﺭﺍ ﺑﺮﺍﺳﺎﺱ ﺗﻘﺴﻴﻢﺑﻨﺪﻱ ﻣﻮﺭﺩ ﻧﻈﺮ ﺧﻮﻳﺶ ﺗﻠﻔﻴﻖ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ ﺗﺎ ﻣﻮﺿﻮﻉ ﻣﻮﺭﺩ ﻧﻈﺮ ﺁﻥﻫﺎ ﺑﻪ ﺩﺳﺖ ﺁﻳﺪ. ﻛﺘﺎﺏ «ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻩ ﻣﻦ» ﺩﻓﺘﺮ ﺍﺩﺑﻴﺎﺕ ﻭ ﻫﻨﺮ ﻣﻘﺎﻭﻣﺖ ﻣﺠﻤﻮﻋﻪﺍﻱ ﺍﺯ ﺧﺎﻃﺮﺍﺕ ﻣﺘﻔﺮﻕ ﺍﻓﺮﺍﺩ ﺩﺭﺑﺎﺭﻩ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﺎﻥ ﺩﻓﺎﻉ ﻣﻘﺪﺱ ﺑﻮﺩﻩ ﺍﺳﺖ. ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﺍﻳﻦ ﺍﺛﺮ ﺷﻜﻞ ﺍﺩﺑﻴﺎﺕ ﺧﺎﻃﺮﻩ ﺷﻔﺎﻫﻲ ﺭﺍ ﺑﻪ ﻃﻮﺭ ﺟﺪﻱ ﻭ ﻣﻌﻤﻮﻝ ﻧﺪﺍﺭﺩ، ﺍﻭﻟﻴﻦ ﻧﻤﻮﻧﻪ ﺍﺯ ﺍﺩﺑﻴﺎﺕ ﺧﺎﻃﺮﻩﺍﻱ ﺗﻠﻔﻴﻘﻲ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ. «ﻧﺒﺮﺩﻫﺎﻱ ﺷﺮﻕ ﻛﺎﺭﻭﻥ، ﺍﺯ ﻣﻨﻈﺮ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪﻫﺎﻥ» ﻣﻨﺘﺸﺮ ﺷﺪﻩ ﺯﻳﺮ ﻧﻈﺮ ﻣﺮﻛﺰ ﺗﺤﻘﻴﻘﺎﺕ ﺟﻨﮓ ﺍﺛﺮ ﻣﻬﻢ ﺩﻳﮕﺮﻱ ﺍﺳﺖ ﻛﻪ ﺩﺭ ﺣﻮﺯﻩ ﺍﺩﺑﻴﺎﺕ ﺧﺎﻃﺮﻩ ﺷﻔﺎﻫﻲ ﺗﻠﻔﻴﻘﻲ ﻗﺮﺍﺭ ﻣﻲﮔﻴﺮﺩ. ﻧﻤﻮﻧﻪ ﺟﺎﻟﺐ ﺩﻳﮕﺮ ﺍﺯ ﺍﻳﻦ ﺁﺛﺎﺭ، ﻛﺘﺎﺏ «ﺩﺳﺘﻪ ﻳﻚ» ﺍﺳﺖ ﻛﻪ ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﻩ ﺩﺭ ﺁﻥ ﺍﻋﻀﺎﻱ ﻳﻚ ﺩﺳﺘﻪ ﺭﺍ ﻳﺎﻓﺘﻪ ﻭ ﺑﺎ ﺗﻚ ﺗﻚ ﺑﻪ ﻣﺼﺎﺣﺒﻪ ﻧﺸﺴﺘﻪ ﺍﺳﺖ. ﺍﻟﺒﺘﻪ ﺍﺩﺑﻴﺎﺕ ﺷﻔﺎﻫﻲ ﺗﻠﻔﻴﻘﻲ ﺩﺭ ﺯﻧﺪﮔﻲﻧﺎﻣﻪ ﺑﺴﻴﺎﺭﻱ ﺍﺯ ﺷﻬﺪﺍ ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﻛﺎﺭ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪﻩ ﺍﺳﺖ. ﺩﺭ ﺁﺛﺎﺭ ﻣﺨﺘﻠﻔﻲ ﻧﻈﻴﺮ «ﺯﻧﺪﮔﻲﻧﺎﻣﻪ ﺷﻬﻴﺪ ﺑﺎﻛﺮﻱ»، «ﻓﺮﻫﻨﮓﻧﺎﻣﻪ ﺟﺎﻭﺩﺍﻧﻪﻫﺎﻱ ﺗﺎﺭﻳﺦ» ﻭ ... ﺍﺩﺑﻴﺎﺕ ﺧﺎﻃﺮﻩﺍﻱ ﺷﻔﺎﻫﻲ ﺗﻠﻔﻴﻘﻲ ﺑﻪ ﻃﻮﺭ ﮔﺴﺘﺮﺩﻩ ﺑﻪ ﻛﺎﺭ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪﻩ ﺍﺳﺖ، ﺍﻣﺎ ﺍﺯ ﺁﻥ ﺟﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺻﻮﺭﺕ ﺯﻧﺪگینامه ﻣﻨﺘﺸﺮ ﻣﻲﮔﺮﺩﻧﺪ ﻛﻤﺘﺮ ﺑﻪ ﻋﻨﻮﺍﻥ ﺍﺩﺑﻴﺎﺕ ﺧﺎﻃﺮﻩﺍﻱ ﺑﺎﺯ ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ. ﻧﮕﺎﺭﻧﺪﻩ ﺩﺭ ﺗﻘﺴﻴﻢﺑﻨﺪﻱ ﺍﺩﺑﻴﺎﺕ تلفیقی ﺩﻭ ﺳﺒﻚ ﻗﺎﺋﻞ ﺍﺳﺖ ﻛﻪ ﻫﺮ ﺩﻭ ﺷﻴﻮﻩ ﻭ ﺳﺒﻚ ﺩﺭ ﺍﻳﺮﺍﻥ ﻛﺎﺭﺑﺮﺩ دارد:

1. ﺍﺩﺑﻴﺎﺕ ﺧﺎﻃرﻩ ﺷﻔﺎﻫﻲ ﺗﻠﻔﻴﻘﻲ ﻣﺒﺘﻨﻲ ﺑﺮ ﺧﺎﻃﺮﺍﺕ: ﺩﺭ ﺍﻳﻦ ﺳﺒﻚ ﻋﻤﻮﻣﺎً ﺍﺯ ﺧﺎﻃﺮﺍﺕ ﺷﻔﺎﻫﻲ ﺍﻓﺮﺍﺩ ﺑﺮﺍﻱ ﺭﻭﺷﻦ ﺷﺪﻥ ﻭﻗﺎﻳﻊ ﻭ ﻣﻄﺎﻟﺐ ﺑﻬﺮﻩ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮﺩ.

2. ﺍﺩﺑﻴﺎﺕ ﺧﺎﻃﺮﻩ ﺷﻔﺎﻫﻲ ﺗﻠﻔﻴﻘﻲ مبتنی ﺑﺮ ﺗﺮﻛﻴﺐ ﺑﺎ ﺍﺳﻨﺎﺩ: ﺩﺭ ﺍﻳﻦ ﺷﻴﻮﻩ، ﺧﺎﻃﺮﻱ ﺷﻔﺎﻫﻲ ﺍﻓﺮﺍﺩ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺩﺭ ﻛﻨﺎﺭ ﺍﺳﻨﺎﺩ ﺑﺎﺯ ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ؛ ﺷﻴﻮﻩﺍﻱ ﻛﻪ ﺩﺭ «ﻓﺮﻫﻨﮓﻧﺎﻣﻪ ﺟﺎﻭﺩﺍﻧﻪﻫﺎﻱ ﺗﺎﺭﻳﺦ» ﺑﻪ ﻛﺎﺭ ﺭﻓﺘﻪ ﻭ ﺩﺭ ﻭﺍﻗﻊ ﻣﺼﺎﺣﺒﻪﻫﺎ ﻭ ﮔﻔﺖﻭ ﮔﻮﻫﺎ ﺑﺎ ﺍﺳﻨﺎﺩ ﺗﻠﻔﻴﻖ ﺷﺪﻩ ﺍﺳﺖ. ﺍﻳﻦ ﺍﺳﻨﺎﺩ، ﮔﺰﺍﺭﺵﻫﺎﻱ ﺭﺳﻤﻲ ﺳﭙﺎﻩ ﭘﺎﺳﺪﺍﺭﺍﻥ، ﭘﺮﻭﻧﺪﻩ ﻛﺎﺭﮔﺰﻳﻨﻲ ﺷﻬﺪﺍ، وصیت­نامه­ها ﻭ ﺩﺳﺖﻧﻮﺷﺘﻪﻫﺎ ﻭ ﺳﺎﻳﺮ ﺍﻃﻼﻋﺎﺕ ﺁﻣﺎﺭﻱ ﻣﻌﺘﺒﺮ ﻭ ﺣﺘﻲ ﺩﺭ ﻧﻬﺎﻳﺖ، ﮔﺰﺍﺭﺵ ﺷﻬﺎﺩﺕ، ﺷﻨﺎﺳﻨﺎﻣﻪ ﻭ ﺑﻌﻀﻲ ﺍﺯ ﺗﺼﺎﻭﻳﺮ ﻣﺮﺑﻮﻁ ﺑﻪ ﺁﻥﻫﺎ ﺭﺍ ﺷﺎﻣﻞ ﻣﻲﺷﻮﺩ؛ ﺍﻣﺮﻱ ﻛﻪ ﺍﺻﻐﺮ ﻛﺎﻇﻤﻲ ﺩﺭ ﻛﺘﺎﺏ «ﺩﺳﺘﻪ ﻳﻚ» ﺑﻪ ﺧﻮﺑﻲ ﺍﺯ ﺁﻥ ﺑﻬﺮﻩ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺍﺳﺖ(توکلی، 1390: 52).

 

رویکردهای ادبیات داستانی جنگ، با تأکید بر داستان‌های انسان محور

مهدی سعیدی و سیده نرگس رضایی کوشیده‌اند در آغاز، داستان‌های نوشته شده با موضوع جنگ‌ها را به گونه‌ای دسته‌بندی کنند و در ادامه، یک گونه از داستان‌ها را طبق دسته‌بندی خود بیشتر تحلیل نمایند. نویسندگان، شکل‌گیری رویکردهای متفاوت به جنگ در داستان‌ها را نتیجه پرسش درباره چرایی نوشتن از جنگ و به تبع آن، تأثیر این پرسش بر چگونگی نوشتن درباره جنگ می‌دانند. «در این میان، گروهی در ستایش از دفاع از میهن و حریم انقلاب اسلامی، مقاومت و پایداری نوشتند؛ برخی صرفاً به بازتاب مصائب جنگ و تأثیر آن بر زندگی مردم و اجتماع پرداختند؛ بعضی در رد یا تشکیک درباره جنگ و مسائل سیاسی آن قلم زدند و نویسندگانی نیز به موضوع انسان در جنگ و انسان برآمده از جنگ توجه کردند». از نظر نویسندگان، رویکردهای اصلی ادبیات جنگ‌ها با توجه به درون مایه داستان‌ها و نوع شخصیت‌پردازی در آن‌ها، چهار تاست: ۱. داستان‌های ارزشی ‌محور، ۲. داستان‌های جامعه‌ محور،
۳. داستان‌های انتقاد محور، ۴. داستان‌های انسان‌ محور(ستاری، 1389: 83).

 

 

ادبیات انقلاب اسلامی و نکاتی درباره آن

خاتمی کوشیده است نویسندگان سه دهه اخیر را به سه دسته تقسیم کند:

- گروهی که نویسندگی آن‌ها پیش از انقلاب شروع شده که شهرت و آوازه خود و آثار برجسته‌شان مربوط به پیش از انقلاب است و بعضی دیگر، شهرت و آثار برترشان را در دوره پس از پیروزی انقلاب کسب کرده‌اند.

- گروه دیگر، پیش از انقلاب نام و نشانی نداشتند و در حالی و هوای انقلاب پرورش یافته و آثاری خلق کرده‌اند.

- گروهی که با انقلاب اسلامی متولد شده و با انقلاب بالیده‌اند.

عمده تأکید نویسنده در این مقاله، داوری درباره داستان‌های نویسندگان گروه سوم است.

 

برخی از محوری‌ترین شاخصه‌ها در ادبیات دفاع مقدس

شخصیت

بسیاری از منتقدین و صاحب‌نظران، شخصیت را مهم‌ترین عنصر داستانی می‌دانند. برخی از شاخص­- ‌ترین محورها عبارتند از: جنسیت شخصیت‌ها، تعدد شخصیت‌ها، حقیقت‌مانندی شخصیت‌ها، توصیف شخصیت‌ها و نحوه شخصیت‌پردازی، پویایی و ایستایی شخصیت‌ها، مطلق‌گرایی در ترسیم شخصیت‌ها و نقش وکارکرد شخصیت‌های داستان (صمصام و گل‌پرور، 1395، 151).

 

پیرنگ

فورستر، داستان را نقل رشته‌ای حوادث، برحسب توالی زمان و پیرنگ را نقل حوادث بر اساس موجبیت و روابط علّت و معلول می‌داند. پیرنگ یا طرح داستانی، یکی از کلیدی‌ترین عناصر داستانی، برای ارزیابی و ارزش‌گذاری بسیاری از داستان‌هاست. نویسنده هوش­مند، هیچ‌گاه داستان را برپایه حوادث خلق‌الساعه نمی­چیند و سعی می‌کند هر حادثه داستانی را با پیشینه علّیِ آن همراه سازد. روایت داستان، پیرنگ باید انسجام داشته باشد و منطقی و استوار به نظر برسد. داستان‌های دفاع مقدس، از منظر پیرنگ و عناصر تشکیل دهنده آن وضعیت‌های متفاوتی دارند. برخی بسیار ساده و زودیاب و برخی ساختار پیچیده‌تری دارند. داستان‌های مورد ارزیابی ما عمدتاً پیرنگ خطی دارند و کمتر از پیرنگ‌های غیرمنظم و غیرخطی، بهره می‌برند و نویسنده در اکثر داستان‌ها، با رعایت ترتیب روایت از ابتدا تا انتها، سعی دارد داستان را در مسیر مشخصی دنبال کند. این نوع رویکرد، عمدتاً در داستان‌های دهه‌های گذشته، بیشتر مشهود است. در داستان‌های دهه هشتاد، اگرچه این‌گونه روایت‌های داستانی و پیرنگ‌های خطی تداوم دارد اما برخی آثار نیز خلق می‌شود که پیرنگ‌های غیرخطی و چند بعدی دارند و خواننده در جریان روایت داستان، میان گذشته و حال پیوندهای استواری می‌یابد. مهم‌ترین و برجسته‌ترین نکته‌ای که در ساختار پیرنگ و اجزای آن نمود متفاوتی دارد، توجه جدی نویسندگان، به کشمکش‌های درونی و ذهنی قهرمانان داستان است. داستان‌های کوتاه جنگی، اگرچه توقع می‌رود مخاصمه و کشمکش فیزیکی و جسمانی بیشتری داشته باشد؛ اما آن‌چه مشهود است و به عنوان یک شاخصه، آن است که نویسندگان، بیشتر سعی کرده‌اند درگیری‌های ذهنی و درونی قهرمانان داستان‌ها را طرح کنند و ابعاد مختلف آن را تحلیل نمایند. در این داستان‌ها، بخشی از کشمکش‌های درونی شخصیت‌ها، به نوستالژی وآسیب‌هایی که از آن دوران دیده‌اند، برمی‌گردد و بخش دیگر نیز، ناشی از عدم درک صحیح افراد جامعه، از شرایط افراد درگیر با جنگ و آسیب‌های آن است. داستان‌هایی که دارای پیرنگ باز هستند، اگرچه بسیار اندکند، اما گیرایی آن‌ها بالاتر است. این دست از داستان‌ها، بیشتر در آثار متأخرین دیده می‌شود. نویسندگان این نوع پیرنگ‌های داستانی، همواره در داستان تلاش می‌کنند تا ذهن مخاطب را مدت‌ها با آن‌چه نوشته‌اند، درگیرکنند(صمصام و گل‌پرور، 1395: 160-159).

 

درونمایه

درونمایه یا مضمون، جهت‌گیری نویسنده را به زندگی و به طور اخص موضوع داستان نشان می‌دهد. از این رو نویسنده می‌تواند زندگی را زشت، زیبا، پوچ، بامعنا، هدف­مند، بی‌هدف، یأس‌آور، امیدوارکننده، بی‌نیاز، بی‌سامان یا سامان­مند نشان دهد. از اصلی‌ترین عناصری که داستان‌های جنگ و دفاع مقدس را از دیگر داستان‌ها متمایز می‌کند، درونمایه است. براساس این نگرش ایدئولوژیکی و ارزشی به داستان‌ها، درونمایه بسیاری از آن‌ها، مشترک است. نویسندگان با پیش رو داشتن مفاهیم اخلاقی و تعلیمی مثل شهادت‌طلبی، ایثارگری، رشادت و جانبازی و مفاهیمی ازاین دست، سعی­کرده‌اند دِین خود را به رزمندگان هشت سال دفاع مقدس اداکنند. این نگاه تعهدآمیز، اگرچه از نظر اخلاقی ارزش­مند و ستودنی است اما به جهت تکراری و قالبی شدن درونمایه در بسیاری از داستان‌های دفاع مقدس، نوعی کاستی و نقص به شمار می‌آید. پرداختن یک سویه و محدود به محتوا و مضامین اخلاقی و مکتبی سبب می‌شود نویسنده، دایره تفکر خود را به دیگر مضامین اجتماعی و سیاسی، کمتر سوق دهد و به طرح دیگر جنبه‌های جنگ نپردازد. اگرچه در میان نویسندگان این دوره کسانی مانند «احمد دهقان» نگاه متفاوتی به جبهه و جنگ دارد و تاحدی از منظر انتقادی به آن نگریسته است، اما با بررسی آثار داستانی، به راحتی می‌توان دور نسبتاً بسته غالب درونمایه‌ها را برشمرد و محدوده آن‌ها را تعیین کرد. در داستان‌های دفاع مقدس، درونمایه، از مهم‌ترین شاخص‌های تمایز داستان‌های جنگی این مرز و بوم، با دیگر داستان‌های جنگی در تمام دنیاست. تقدس‌محوری و ارزش‌مداری داستان‌های کوتاه دفاع مقدس، به صورت عمده، مرهون همین عنصر برجسته و متفاوت داستانی است(همان: 161).

 

صحنه و صحنه‌پردازی و فضاسازی

زمان و مکانی را که در آن، عمل داستانی صورت می‌گیرد، صحنه می‌گویند. در داستان‌نویسی، صحنه‌پردازی و ایجاد فضای متناسب می‌تواند همسنگ با دیگر عناصر منجر به خلق حس اشتیاق و هم‌حسی درمخاطب گردد. صحنه‌پردازی، قراردادن خواننده در یک محیط عینی و باورپذیر است. صحنه­- ‌پردازی، محیط پرورش شخصیت‌ها را در نظر مخاطب مجسم می‌کند و فضای ذهنی شخصیت‌ها را به مخاطب القا می‌نماید. توجه خاص به این عنصر می‌تواند در مسیر داستان، در عملکرد شخصیت‌ها نمایان شود؛ مثلاً، اگر یک شخصیت منطقی، در یک فضای سخت و دهشتناک و غیرمترقبه قرار بگیرد، از او انتظار خواهد رفت رفتار منطقی او تحت‌الشعاع قرار بگیرد و اعمال و رفتارهای احتمالاً نسنجیده از او سرباز زند. نویسندگان داستان‌های دفاع مقدس، عموماً با وقوف بر اهمیت صحنه‌پردازی و فضاسازی در داستان‌های کوتاه در این دهه، سعی کرده‌اند از طرق مختلف آن را محقق نمایند. تحقق این عنصر مهم داستانی در داستان‌ها به انحاءِ مختلف صورت پذیرفته است: مثل توصیف‌های مستقیم و تصویربرادری­- ‌های عینی، از راه گفتگو، استفاده از زاویه‌های دید مناسب، فراهم نمودن زمینه‌های تداعی معانی برای خواننده از طریق عناصر محیطی، توصیفات حالات درونی شخصیت‌ها به کمک عناصر محیطی و تجربیات حاصل از حضور در جبهه‌ها. از مهم‌ترین شگردهای نویسندگی در داستان‌های دفاع مقدس که در القاء فضاهای داستانی بسیار مؤثر بوده است و در مفهوم دقیق صحنه‌پردازی، توجه به عناصر محیطی و انعکاس اندیشه‌های شخصیت‌ها و فضای کلی داستان‌ها در آن عناصر طبیعی و محیطی است(همان: 164-163).

 

زاویه دید (تک‌گویی، اول شخص، دانای کل و ...)

هر داستان‌نویسی، برای روایت داستان خود، ناچار است یک یا چند نوع زاویه دید را برگزیند. زاویه دید در واقع ابزاری است تا نویسنده به وسیله آن، داستان را روایت کند. زاویه دید یا زاویه روایت، نمایش دهنده شیوه‌ای است که نویسنده با آن مصالح و مواد داستان خود را به خواننده ارائه می‌کند. نویسنده توان­مند، با انتخاب زاویه دید مناسب، امکاناتی را در اختیار می‌گیرد تا به کمک آن ارتباط با مخاطب را در داستان بیشتر می‌کند و موجب می‌شود تا کشش داستانی، حس همذات‌پنداری و صمیمیت داستان افزون‌تر شود. به نظر می‌رسد، روایت در داستان‌های کوتاه دفاع مقدس تنوع و بداعت چندانی ندارد. اکثر زوایای دید به حسب یک دیدگاه روایی سنتی، بدون توجه جدی به کارکرد آن اتخاذ گردیده است. داستان‌های کوتاه جنگ، عمدتاً تک‌آوایی است. عمده‌ترین نقش در روایت، بر عهده راوی است و حضور راوی در بیشتر زمان‌ها در داستان احساس می‌شود(همان: 165).

 

 

لحن

در داستان، لحن و فضا رابطه نزدیکی به هم دارند. چنان‌که گفتیم، لحن ایجاد فضا در کلام است. نویسنده به کمک این عنصر به بیان احساسات شخصیت‌های خود می‌پردازد و می‌کوشد این حس و حال را با مخاطب در میان بگذارد. حالتی که در یک متن ادبی، نظرش را برای شنونده بیان می‌کند. لحن سخن او احساساتش را نسبت به مخاطبش بیان می‌کند. انواع لحن در داستان‌ها متفاوت هستند: خنده‌دار، گریه‌آمیز، بی‌تفاوت، صمیمی، موقرانه، حماسی، حزن‌آور و ... . نویسنده، با توجه به موضوع و درونمایه‌ای که مد نظر دارد و به تناسب شخصیت‌های داستانی، لحنی خاص را به کار می‌بندد. اگر نویسنده‌ای درباره جنگ می‌نویسد اما صحنه‌های جنگ و خون را به چشم ندیده است، به سختی می‌تواند خواننده را در بازگویی وقایع داستانی با خود همراه سازد(همان: 166-165).  

 

عناوین و نام  داستان‌ها

نویسندگان داستان‌های دفاع مقدس، درگزینش نام داستان‌های خویش، عموماً به موضوع و درونمایه داستان‌ها توجه کرده‌اند. شاخصه اصلی انتخاب اسامی در تمامی آثار حاکم بر مجموعه داستان است (همان).  

 

هویت دینی مبارزان

رزمندگان و مبارزان در دفاع از میهن، انگیزه‌ای دینی دارند و هویت آنان برگرفته از اسلام و تشیع است. بیشترین تأکید مبارزان، نبرد به خاطر اسلام است. در رمان دفاع مقدس، کمتر سخن از ایده‌ها و اندیشه‌های ملی‌گرایانه و ناسیونالیستی است، بلکه بیشتر به تبع ماهیت انقلاب اسلامی و استکبارستیزی مبارزه سمت و سویی دارد. مهم‌ترین عامل پیوند لایه‌های مختلف مردم در مبارزه هویت دینی است. با چیزی که در ادبیات انقلاب می‌بینیم، کمرنگ بودن ناسیونالیسم است در ادبیات ما و آن چیزی که ادبیات انقلاب می‌گوییم و یا عمدتاً مربوط به جنگ است؛ ناسیونالیسم وجود ندارد. به جای ناسیونالیسم، ما امت واحده داریم، یعنی رزمنده ما در صحبت‌هایش دفاع از اسلام می‌کند نه دفاع از ایران(امیری خراسانی و حسن‌پور،  1389: 34).

 

مردمی بودن مبارزه

 انقلاب اسلامی، ملتی را براساس باورهای دینی انسجام و اتحاد بخشید و رهبری امام نیز این وحدت را محکم‌تر کرد. این مهم باعث حضور داوطلبانه‌ مردم در جبهه های نبرد شد؛ چنان‌که رمان‌های جنگ کمتر حالت نظامی خالص و صرف دارد و مبارزان از هر طبقه و قشر و منطقه‌ای هستند و بیشتر با عنوان امتی اسلامی در برابر دشمن می‌ایستند. اگر چه جوان‌ها بیشتر توان مبارزه دارند، ولی اشتیاق مبارزه، خاص آن‌ها نیست. این نکته، شاخه فرعی دیگری نیز دارد و آن مخالفت با دیگر انسان‌های بی‌تفاوت و بی‌توجه به جنگ است. مردم خواهان وحدت‌اند و از کسانی که جنگ را بهانه‌ای برای رسیدن به سرمایه‌داری و زراندوزی قرار داده‌اند؛ بیزاری می‌جویند. حضور مردم، هم با انقلاب اسلامی و هم با رهبری امام پیوند دارد و جامعه انقلابی را نشان می‌دهد(همان: 36).

 

پیروی از امام (ره)

امام به عنوان بنیانگذار جمهوری اسلامی و موسس حکومت، نقش مهمی در پیروزی بر دشمن دارد. این نکته در رمان‌های دفاع مقدس بسیار اندک آمده است و تأکید چندانی بر آن نشده است. پیروی از امام در سیمای شخصیت‌ها دارای دو مرحله است. الف) پیوند مبارزان با فعالیت‌های انقلاب اسلامی که در آن تأکیدی بر نقش رهبری نشده است. ب) پیوند مبارزان با امام در مسأله دفاع مقدس(همان: 37).

 

جهاد توأم با عرفان مبارزان (عرفان جامعه)

رزمندگان، هویتی دینی و مردمی دارند، با حال و هوایی عاشقانه می‌جنگند. مبارزه برای رزمنده در ظاهر هر جنگ خلاصه نمی‌شود. مبارزه در سطح ظاهری بر اساس تکلیف جهادی و اجتماعی است و در باطن بر اثر شوق و اشتیاق درونی به تهذیب نفس و معامله با خالق است. رزمنده جامع جهاد و عرفان است. او در لایه ظاهری جنگ متوقف نمی‌شود. نبرد او براساس توکل و شوق به وصال است. جنگ برای او هدف نیست و هدف اصلی و قلبی، وصلی عاشقانه است. اما در جنگ تحمیلی هدفی دیگر وجود داشت که عشق به میهن و دفاع از ناموس و شرف و دین و آیین را نه آن که بی‌قدر کند، بلکه بی‌رنگ می کرد و آن رضای خدا بود(همان: 38-37).

 

وحدت و همدلی مبارزان با هم (برادری)

مبارزه در سایه تعالیم و وحدت در برابر دشمن، بر اساس عقیده‌ای واحد و نیز هویت عرفانی و عشق به خدا و بندگان او و روحیه تسامح و صفای قلبی باعث شده است، رزمندگان رفتاری برادرانه و عاشقانه با هم داشته باشند و فضای جبهه، حالت قدسی و معنوی به خود بگیرد. وحدت نظر و عقیده و شوق همکاری برادرانه به رزمندگان بخشیده است. این هویت صادقانه و دوستانه فرصت توجه به مشکلات را نمی‌دهد و بیشتر حال و هوایی معنوی و دوستانه و اخوانی حاکم است. آن‌چه در رابطه عرفانی نیز به وضوح در ارتباطی دو سویه وجود داشت. در آثار دفاع مقدس به ندرت داستان‌هایی دیده‌ایم که جنبه‌های منفی جنگ را که تخریب و ویرانی و جنایاتی است که در جنگ رخ داده، منعکس کند. تمام نگرش‌ها به این سمت و این جنبه از جنگ بود که قداستی در آن وجود داشته است(همان: 40-39).

 

پشتیبانی خانواده از مبارزان

خانواده به عنوان نسلی است که انقلاب اسلامی را درک کرده‌اند و هویت دینی دارند. پشتیبان و یاور رزمنده هستند. خانواده‌ها به عنوان شخصیت داستانی، کمتر نقش مؤثر و فعالی دارند. ارتباط آنان بیشتر در رابطه با رزمندگان معنا می‌یابد. آنان پشتیبان عقیدتی و معنوی مبارزان هستند. شخصیت‌های خانواده بیشتر به طور ضمنی موافق عمل رزمنده تصویر می‌شوند تا در گفتار یا عمل خاص. این حمایت کمتر جنبه عقلی و آگاهانه دارد و بیشتر صورت عاطفی و حسی دارد. این نکته بیشتر در ارتباط رزمنده با والدین یا همسر انعکاس یافته و کمتر رمانی به مسائل فرزندان، جانبازان و شهدا پرداخته است. سویه فعال و کوشای زنان کمتر در رمان نشان داده شده است. خانواده‌ها در اعزام فرزندان و نیز پذیرش خبر جانبازی و شهادت آنان، یاور رزمندگان هستند(همان: 41).

 

روش تحقیق

روش تحقیق پژوهش حاضر توصیفی از نوع تحلیل محتوا است. تحلیل محتوی دارای سه مرحله اصلی 1. آماده­سازی و سازماندهی 2. بررسی پیام و 3. پردازش داده­ها است. کانون توجه این پژوهش مرحله سوم تحلیل؛ یعنی پردازش داده­ها است. 

 

متغیر تحقیق

(ارزش) که از جمله می­توان به موارد زیر اشاره نمود:

ولایت­مداری، ایثار، شهادت­طلبی، امدادهای غیبی، ارزش­مداری، حفظ بیت­المال، نماز خواندن و ... .

 

جامعه آماری و نمونه‌گیری

جامعه آماری این تحقیق عبارت است ازمحتوای کتب: نورالدین پسر ایران، لشگرخوبان، همه دوستان من، من موجی هستم و با تو می­مانم.

باعنایت به محدو بودن­کتب، از روش تمام شماری استفاده شده است و محتوای 5 کتاب مورد بررسی و تحلیل قرار گرفتند.

 

ابزارهای اندازه­گیری

در این تحقیق با استفاده از مطالعه متن و تحلیل مضمون، ارزش­ها شناسایی، انتخاب، دسته­بندی و کدگذاری شده­اند.

 

روش اجرای پژوهش و تجزیه ‌وتحلیل داده‌ها

روش انجام این پژوهش برای تحلیل محتوای کتاب­های مذکور بر اساس مضامین موجود در کتاب­ها به شرح زیر است:

ابتدا تمامی کتاب­ها بر اساس مضمون­های متفاوت مورد بررسی و مطالعه شد (کدگذاری اولیه). سپس همه­ مضامین در قالب 18 مضمون اصلی دسته­بندی شدند که روایی آن توسط صاحب­نظران مورد تایید واقع شد. پس از تعیین واحدهای تحلیل (مضامین یا ارزش­های برجسته دفاع مقدس) و استخراج آن­ها، برای تجزیه‌ وتحلیل داده‌ها از روش آنتروپی شانون استفاده  شده است. این روش دارای سه مرحله است:

مرحله اول: ماتریس فراوانی­های مورد نظر باید بهنجار شود و برای این منظور از رابطه زیر استفاده شده است:

 

 

مرحله دوم: بار اطلاعاتی هر مقوله باید محاسبه شود و برای این منظور از رابطه زیر استفاده شد:

 

 

 

مرحله سوم: ضریب اهمیت هر مقوله باید محاسبه شود. هر مقوله که دارای بار اطلاعاتی بیشتری باشد، از درجه اهمیت بیشتری برخوردار است. برای این منظور از رابطه زیر استفاده شد(آذر،1380: 10-7):

 

 

یافته­های تحقیق

در این بخش از تحقیق ابتدا مجموع فراوانی­های بدست آمده بر حسب هر ارزش برجسته شده در کتاب­ها تهیه شده است و سپس داده­های این جدول بر اساس روش آنتروپی شانون به صورت داده­های بهنجار شده درآمده است. پس از آن، بر اساس مرحله دوم این روش، مقدار بار اطلاعاتی داده­ها به دست آورده شده و در انتها بر اساس مرحله سوم روش مذکور، ضریب اهمیت اطلاعات به دست آمده، تعیین شده است تا بدین طریق مشخص شود که به طور کلی بیشترین میزان توجه و اهمیت، به کدام ارزش تعلق دارد.

 

- فراوانی ارزش­های برجسته دفاع مقدس در کتاب­های خاطرات رزمندگان دفاع­مقدس آذربایجان­شرقی

جدول شماره (1) کل نمونه مورد بررسی را براساس میزان استفاده از ارزش­های برجسته دفاع مقدس را در کتابهای خاطرات رزمندگان دفاع مقدس آذربایجان­شرقی را نشان می­دهد.

جدول شماره (1): فراوانی ارز­ش­های برجسته دفاع مقدس به تفکیک کتاب­های خاطرات
ردیف	ارزش­های برجسته دفاع مقدس	عناوین کتاب­های خاطرات دفاع مقدس
		کمی موجی هستم	با تو می­مانم	لشگر خوبان	نورالدین پسر ایران	همه دوستان من	جمع
1	اقامه نماز اول وقت	3	2	37	1	24	67
2	ولایت­مداری	0	1	3	0	3	7
3	امدادهای غیبی	0	4	9	6	8	27
4	ایثار و فداکاری	0	3	8	7	15	33
5	احترام گذاشتن و اطاعت از فرماندهان	0	1	0	2	3	6
6	عزاداری و قران­خوانی	1	2	22	2	13	40
7	ارزش­مداری	3	2	8	3	15	31
8	شجاعت و شهادت­طلبی	0	1	11	0	8	20
9	صمیمیت و همکاری	0	0	3	0	9	12
10	تواضع فرماندهان	0	1	3	0	5	9
11	مسئولیت­پذیری رزمندگان و فرماندهان	1	4	6	7	1	19
12	کار کردن از دوران کودکی	1	1	0	0	1	3
13	حفاظت از بیت­المال	1	1	3	2	6	13
14	نقش والدین در حمایت از رزمندگان	0	1	5	1	8	15
15	ورزش کردن	0	3	4	3	0	10
16	حمایت مردم از جبهه­ها	0	1	1	5	0	7
17	سرکشی به خانواده شهدا	0	1	0	0	1	2
18	شوخی و طنز	0	3	0	0	1	4
جمع		10	31	123	40	121	325

 

 

-داده­های بهنجارشده ارزش­های برجسته دفاع مقدس به تفکیک کتاب­های خاطرات رزمندگان آذربایجان شرقی

  جدول شماره (2) درصد فراوانی یا داده­های بهنجار شده­ ارز­ش­های برجسته دفاع مقدس را به تفکیک کتاب­های خاطرات رزمندگان دفاع مقدس در استان آذربایجان­شرقی را با استفاده روش آنتروپی شانون (Shannon) نشان می­دهد. در این مرحله بر اساس فرمول زیر مقدار بهنجار شده­ هر یک از ارزش­ها به تکیک کتاب­های خاطرات به دست می­آید.  

 

جدول شماره (2): داده­های بهنجارشده  ارزش­های برجسته دفاع مقدس به تفکیک کتاب­های خاطرات رزمندگان آذربایجان شرقی
ردیف	ارزش­های برجسته دفاع مقدس	عناوین کتاب­های خاطرات دفاع مقدس
		کمی موجی هستم	با تو می­مانم	لشگر خوبان	نورالدین پسر ایران	همه دوستان من
1	اقامه نماز اول وقت	04/	03/0	55/0	015/0	36/0
2	ولایت­مداری	0	14/0	43/0	0	43/0
3	امدادهای غیبی	0	15/0	33/0	22/0	30/0
4	ایثار و فداکاری	0	09/0	24/0	21/0	46/0
5	احترام گذاشتن و اطاعت از فرماندهان	0	17/0	0	33/0	50/0
6	عزاداری و قران­خوانی	03/0	05/0	55/0	05/0	32/0
7	ارزش­مداری	09/0	06/0	27/0	10/0	48/0
8	شجاعت و شهادت­طلبی	0	05/0	55/0	0	40/0
9	صمیمیت و همکاری	0	0	25/0	0	75/0
10	تواضع فرماندهان	0	12/0	33/0	0	55/0
11	مسئولیت­پذیری رزمندگان و فرماندهان	05/0	21/0	32/0	37/0	05/0
12	کار کردن از دوران کودکی	33/0	33/0	0	0	33/0
13	حفاظت از بیت­المال	07/0	07/0	23/0	15/0	46/0
14	نقش والدین در حمایت از رزمندگان	0	07/0	33/0	07/0	53/0
15	ورزش کردن	0	30/0	40/0	30/0	0
16	حمایت مردم از جبهه­ها	0	15/0	15/0	70/0	0
17	سرکشی به خانواده شهدا	0	50/	0	0	50/0
18	شوخی و طنز	0	75/0	0	0	25/0

 

- مقادیر بار اطلاعاتی مولفه­های حقوق اجتماعی و فرهنگی بشر در انتخاب اهداف

پس از نرمال­سازی داده­ها با استفاده از فرمول دوم روش آنتروپی شانون مقدار بار اطلاعاتی (عدم اطمینان) هر یک از ارزش­های برجسته دفاع مقدس به دست می آید. نتایج حاصله از جدول شماره (3) مقادیر بار اطلاعاتی (عدم اطمینان) را نشان می دهد. این مقادیر بر اساس فرمول زیر محاسبه می­شود:

 

ردیف	ارزش­های برجسته دفاع مقدس	مقادیر بار اطلاعاتی(EJ)
1	اقامه نماز اول وقت	61/0
2	ولایت­مداری	62/0
3	امدادهای غیبی	83/0
4	ایثار و فداکاری	77/0
5	احترام گذاشتن و اطاعت از فرماندهان	62/0
6	عزاداری و قران­خوانی	68/0
7	ارزش­مداری	81/0
8	شجاعت و شهادت­طلبی	52/0
9	صمیمیت و همکاری	34/0
10	تواضع فرماندهان	59/0
11	مسئولیت­پذیری رزمندگان و فرماندهان	84/0
12	کار کردن از دوران کودکی	68/0
13	حفاظت از بیت­المال	83/0
14	نقش والدین در حمایت از رزمندگان	56/0
15	ورزش کردن	67/0
16	حمایت مردم از جبهه­ها	51/0
17	سرکشی به خانواده شهدا	43/0
18	شوخی و طنز	35/0
جمع	مقادیر بار اطلاعاتی	25/11

 

بیشتر مقدار بار اطلاعاتی از ارزش­های برجسته­ی دفاع مقدس، ارزش مسئولیت­پذیری رزمندگان و فرماندهان (84/0) می­باشد.

 

- ضریب اهمیت ارزش­های برجسته­ دفاع مقدس درکتاب­های خاطرات رزمندگان آذربایجان­شرقی

 پس از مقدار بار اطلاعاتی، بااستفاده از فرمول سوم روش آنتروپی شانون (Shannon)، ضریب اهمیت (WJ) هر یک از ارزش­های برجسته­ دفاع مقدس محاسبه شده است. هر مقوله­ای که دارای بار اطلاعاتی بیشتری باشد، از درجه اهمیت بیشتری برخوردار است.

ردیف	ارزش­های برجسته­ی دفاع مقدس	ضریب اهمیت(WJ)
1	اقامه نماز اول وقت	054/0
2	ولایت­مداری	055/0
3	امدادهای غیبی	074/0
4	ایثار و فداکاری	068/0
5	احترام گذاشتن و اطاعت از فرماندهان	055/0
6	عزاداری و قران­خوانی	060/0
7	ارزش­مداری	072/0
8	شجاعت و شهادت­طلبی	046/0
9	صمیمیت و همکاری	030/0
10	تواضع فرماندهان	052/0
11	مسئولیت پذیری فرماندهان	075/0
12	کار کردن از دوران کودکی	060/0
13	حفاظت از بیت­المال	074/0
14	نقش والدین در حمایت از رزمندگان	050/0
15	ورزش کردن	059/0
16	حمایت مردم از جبهه­ها	045/0
17	سرکشی به خانواده شهدا	038/0
18	شوخی و طنز	031/0
جمع	ضریب اهمیت (WJ)	1

 

نتایج حاصله از جدول شماره (4) ضریب اهمیت (WJ) ارزش­های برجسته دفاع مقدر را در کتاب خاطرات رزمندگان آذربایجان­شرقی را نشان می­دهد که بیشترین ضریب اهمیت برای ارزش مسئولیت پذیری فرماندهان (074/0) و کمترین ضریب اهمیت برای صمیمیت و همکاری (030/0)، شوخی و طنز (031/0) و سرکشی به خانواده شهدا (038/0) می­باشد.

 

- مقایسه کتاب­ها بر اساس ارزش­های برجسته دفاع مقدس در کتاب­های خاطرات رزمندگان آذربایجان­شرقی

نتایج حاصله از جدول شماره (5) میزان توجه به ارزش­های برجسته شده دفاع مقدس را به تفکیک هر کتاب نشان می­دهد. میزان توجه به ارزش­های برجسته دفاع مقدس درکتاب کمی موجی هستم 07/3 درصد، با تو می­مانم 53/9، لشگر خوبان 85/37، نورالدین پسر ایران 31/12 و همه دوستان من 24/37 درصد می باشد. کمترین مولفه­ها مربوط به کتاب کمی موجی هستم و بیشترین مربوط به لشگر خوبان می باشد.

نام کتاب	فراوانی ارزش­ها	درصد
کمی موجی هستم	10	07/3
با تو می­مانم	31	53/9
لشگر خوبان	123	85/37
نورالدین پسر ایران	40	31/12
همه دوستان من	121	24/37
جمع	325	100

نتیجه­گیری

نتایج حاصله از شمارش ارزش­های برجسته شده دفاع مقدس به تفکیک هر کتاب نشان می­دهد که میزان توجه به ارزش­های برجسته دفاع مقدس در کتاب کمی موجی هستم (07/3) درصد، با تو می­مانم (53/9)، لشگر خوبان (85/37)، نورالدین پسر ایران (31/12) و همه دوستان من (24/37) درصد می­باشد. کمترین مولفه­ها مربوط به کتاب­کمی موجی هستم و بیشترین مربوط به لشگر خوبان می­باشدکه در ادامه ارزش­های برجسته شده به تکیک بیشترین و کمترین تاکید در کتاب­ها آورده شده است. نتایج بیانگر این است که که دو کتاب همه دوستان من و لشگر خوبان بیشتر از سایر کتاب­ها به ارزش­های برجسته دفاع مقدس که در این تحلیل مورد بررسی قرار گرفتند، پرداخته­اند. لذا براساس این نتایج می­توان ادعا کرد که خاطراتی­که در قالب ادبیات داستانی نگارشته می­شوند باید سعی بکنند که جهت انتقال صحیح ارزش­های دفاع مقدس که هماهنگ با ارزش­های انتقلاب اسلامی است، به همه­ زمینه­ها درقالب ارزش­های مختلف توجه داشته باشند. ﻳﻜﻲ ﺍﺯ ﺑﺰﺭگ‌ﺗﺮین ﺗﻬﺪﻳﺪﺍت ﺑﺮﺍﻱ ﺟﻮﺍﻣﻊ ﺑﺸﺮﻱ، قطع ﺍﺭﺗﺒﺎط نسل‌ها ﺑﺎ ﻳﻜﺪﻳﮕﺮ ﻭ ﻧﺴﻞ ﻓﻌﻠﻲ ﺑﺎ ﭘﻴﺸﻴﻨﻴﺎﻥ ﺍﺳﺖ، چرا که این کار زمینه سست شدن ارزش­های برتر در جامعه (جامعه ایرانی) را فراهم می­کند و باعث جایگزینی ارزش­های اصولاً ارزش­های غربی در جامعه می­شود. انتقال درست ارزش­ها به نسل حاضر و بعدی ﻣﻲ‌ﺗﻮﺍﻧﺪ ﺭﺍﻫﮕﺸﺎ ﻭ ﻋﺒﺮت‌ﺁﻭﺭ ﺑﺎﺷﺪ.

هم­چنین، نتایج حاصله از محاسبه­ ضریب اهمیت (WJ) ارزش­های برجسته دفاع مقدس در کتاب خاطرات رزمندگان آذربایجان­شرقی نشان می­دهد که به ترتیب ارزش­های مسئولیت­پذیری فرماندهان، امدادهای غیبی، حفاظت از بیت­المال، ارزش­مداری، ایثار و فداکاری، عزاداری و قرآن­خوانی، کار کردن از دوران کودکی، ورزش کردن، ولایت­مداری، احترام گذاشتن و اطاعت از فرماندهان، اقامه نماز اول وقت، تواضع فرماندهان، نقش والدین درحمایت از رزمندگان، شجاعت و شهادت­طلبی، حمایت مردم ازجبهه­ها، سرکشی به خانواده شهدا، شوخی و طنز و صمیمیت و همکاری بیشترین ضریب اهمیت را به خود اختصاص دادند.

به واسطه ظهور آثار هنری (ازجمله ادبیات داستانی) در یک بستر اجتماعی، می‌توان از یک نوع کنش متقابل بین آثار ادبی و پدیده‌های اجتماعی (ارزش­ها) سخن گفت. از این رو در بررسی یک مقطع زمانی خاص، آثار ادبی متعلق به دوره مذکور از توانایی بالایی برای انعکاس گفتمان‌های مختلف حاصل از پدیده‌های اجتماعی برخوردارند. دوره هشت ساله دفاع مقدس به عنوان یکی از مهم‌ترین دوران پس از انقلاب، بستر مناسبی برای ایجاد تحولات و گفتمان‌های مختلف اجتماعی پدید آورده است. به طور کلی، بازتاب این تحولات درادبیات دفاع مقدس را می‌توان به دوگفتمان ایدئولوژیک و انسانی- انتقادی تقسیم کرد. در گفتمان ایدئولوژیک، آن‌چه بیش از هر چیز نمایان است، جایگاه ایدئولوژی و ارزش‌های حاصل از انقلاب و جنگ تحمیلی در این نوع گفتمان است. تغییر ساختار ارزش‌ها، منظومه فکری امام خمینی(ره)، تحول در عناصر مذهب تشیع و تغییر در طبقات اجتماعی ایران از جمله مهم‌ترین نتایج ایدئولوژی انقلاب است­که بازتاب گسترده آن در شعر دفاع مقدس به چشم می‌خورد. این گفتمان براساس لحن کلام به انواعی نظیر لحن شعاری- شورانگیز، لحن حماسی- ملی، لحن حماسی عرفانی، لحن نوستالوژیک و لحن معترض تقسیم می‌شود. اما در گفتمان انسانی- انتقادی با نگاهی متفاوت و بیشتر انسان‌شناسانه و ساختارشکنانه به پدیده جنگ روبرو هستیم. در این گفتمان، دیگر صحبت از تقدس جنگ و تکریم آن نیست. بلکه نویسنده بیشتر با دیدی عاطفی و ترحم برانگیز به پدیده جنگ و عواقب آن می‌نگرد. ضمن این‌که مخالفت برخی از نویسندگان در گفتمان مذکور با تمام یا بخشی از ایدئولوژی حاکم بر ایران پس از انقلاب، سبب شده است این نویسندگان با نگاهی تحقیرآمیز به پدیده جنگ تحمیلی بنگرند و جنگ را محصول ایدئولوژی حاکم قلمداد کنند(ضیایی و صفایی، 1389: 217-216).

صرف نظر از این‌که ادبیات دفاع مقدس دارای شاخصه‌های بارز و ممتازی بوده است اما برخی از نویسندگان در خلق و بیان حوادث و رویدادها و رخدادهای مهم دفاع مقدس ناتوان بوده‌اند. این ناتوانی را می‌توان در بیان این وقایع که از نوع نگاه خالقان آثار هم بی‌تأثیر نبوده است، جستجو کرد و از سویی دیگر در کیفیت و کمیت حوادث به جمع‌بندی رسید. در تحقیق حاضر هم وقتی ارزش­های برجسته دفاع مقدس را در 5 کتاب بررسی کردیم برخی از ارزش­های دفاع مقدس که حتی رنگ و بوی دینی دارند، مورد تاکید قرار نگرفته بودند و اصلاً اشاره­ای به آنها نشده بود. باید توجه کرد در واقع نوشته‌ای مورد اقبال قرار می‌گیردکه نویسنده و پدید آورنده آن را ضمن توجه به ویژگی‌های هنری آن، ازلحاظ محتوایی نیز مورد توجه قرار بگیرد(فرخی، 1391: 1). 

در انتها باید گفت که ارزش‌های حاکم بر هر جامعه‌ای نشان ‌دهندة هویت اجتماعی، دینی و اخلاقی آن جامعه است و آرمان‌های جامعه را در بر گرفته و راهنمایی برای رفتار و کردار افراد جامعه بوده و به آن­ها برای رسیدن به اهداف و آرمان‌های خود انرژی و جسارت اقدام می‌دهد. درطول جنگ­ایران و عراق و با توجه به بستری که فراهم شده بود، ارزش‌های گران‌ سنگی به‌ وجود آمد. ایثار و فداکاری، شهادت
و ... به‌ ویژگی برجستة رزمندگان تبدیل شده و به رفتار و کردار آن­ها جهت می‌دادند. این رفتار والای انسانی و ارزش­های برجسته در زمانی ظهور کرد که با گسترش علم و فناوری و دست‌یابی انسان‌ها به سلاح‌های مخرب‌تر، رفتار آن­ها باخشونت بیشتری همراه شده و درنتیجه، نه تنها پای‌بندی به ارزش‌های اخلاقی و انسانی ضرورت بیشتری یافته بود، بلکه در قالب رفتار رزمندگان ایران در طول جنگ به شکل بارزتری آشکار شد و نمود بیشتری یافت.

بی­تردید این عناصر ارزش­مند محدود به یک زمان و رویداد خاص نمی­شوند بلکه جریانی مستمر، پویا و حرکتی رو به تکامل و در بر گیرنده آرمان‌های ملت ایران است که خواهان عدالت و مخالف نظام سلطه است.  باور به این ارزش‌ها در دوران  دفاع مقدس در عالی­ترین شکل تجلی یافت. 

انتقال این باورها امروز نه فقط برای ملت ایران بلکه برای همه ملل تحت ستم و آنهایی که در مقابل متجاوزان ایستاده اند و در دفاع ازخود می جنگند، سبب امید و دلگرمی است.

منابع

امیری خراسانی، احمد؛ و حسن‌پور، عسگر. (1389). مؤلفه‌های پایداری در سیمای شخصیت‌های رمان دفاع مقدس، نشریه ادبیات پایداری دانشگاه شهید باهنر کرمان. سال اول، شماره دوم، بهار، صص 44-31.

بخشی، حامد؛ و بستان، زهرا. (1393). تحلیل محتوای جلوه‌های ایثار در سینمای دفاع مقدس طی سال‌های 1360 تا 1386، فصلنامه مطالعات ملی. سال پانزدهم، شماره 1، صص 72-47.

توکلی، یعقوب. (1390). تأثیر دفاع مقدس بر شکل‌گیری ادبیات معاصر ایران، نشریه رشد آموزش تاریخ. دوره دوازدهم، شماره 3، بهار، صص 52-49.

جعفری هرندی، رضا؛ و یزدخواستی، علی. (1393). تحلیل میزان توجه به مفاهیم فرهنگ ایثار و شهادت در کتاب‌های درسی دوره آموزش عمومی، دوفصلنامه تربیت اسلامی. سال نهم، شماره 18، بهار و تابستان، صص 93-71.

خوردچشم، اکبر. (1388). ادبیات دفاع مقدس. روزنامه کیهان، شماره 19477، مهرماه، ص 1.

رضوی، عبدالحمید. (1394). ﺗﺤﻠﻴل ﻣﺤﺘﻮای ﻛﺘﺎبﻫﺎی درﺳﻲ «دﻳﻨﻲ» و «ادﺑﻴﺎت ﻓﺎرﺳﻲ» دوره ﻣﺘﻮﺳﻄﻪ ﺑﺮ اﺳﺎس ﻣﺆﻟﻔﻪﻫﺎی دﻓﺎع ﻣﻘﺪس، نشریه اسلام و پژوهش‌های تربیتی. ﺳﺎﻝ ﻫﻔﺘﻢ، ﺷﻤﺎﺭﻩ 1، ﭘﻴﺎﭘﻲ ١٣، ﺑﻬﺎﺭ ﻭ ﺗﺎﺑﺴﺘﺎﻥ، صص 112-91.

سبحانی­نژاد، مهدی. (1386). مفاهیم دفاع مقدس در کتاب­های درسی دوره ابتدایی و راهنمایی، دو ماهنامه­ علمی- پژوهشی دانشور رفتار. سال 14، شماره 27، صص 57-39.

ستاری، مستوره. (1389). ادبیات داستانی دفاع مقدس و هویت ایرانی- اسلامی، کتاب ماه ادبیات. شماره 46، پیاپی 160، بهمن ماه، صص 85-82.

شهرکی‌پور، حسن. (1392). بررسی محتوای کتب درسی دوره  راهنمایی تحصیلی در گسترش فرهنگ ایثار و شهادت، نشریه پژوهش در برنامه‌ریزی درسی. سال دهم، دوره دوم، شماره 10، پیاپی 37، تابستان، صص 108-97.

ﺻﺎﻟﺤﻲﻋﻤﺮان، اﺑﺮاهیم؛ ﺳﺒﺤﺎﻧﻲ­ﻧﮋاد، ﻣﻬﺪی؛ و فرهیخته (چهارباشلو)، حسین. (1394). ﺗﺤﻠﻴﻞﻣﻴﺰان ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻣؤﻟﻔﻪ‌ﻫﺎی ﺷﻬﺪاء و اﻳﺜﺎرﮔﺮان دﻓﺎع ﻣﻘﺪس در ﻣﺤﺘﻮای ﻛﺘﺐ درﺳﻲ دوره اﺑﺘﺪاﻳﻲ، دو ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪ ﻋﻠﻤﻲ- ﭘﮋوﻫﺸﻲ داﻧﺸﮕﺎه ﺷﺎﻫﺪ. ﺳﺎل ﺑﻴﺴﺖ و دوم، دوره ﺟﺪﻳﺪ، ﺷﻤﺎره 6، ﺑﻬﺎر و ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن، صص 234-211.

صباغیان، زهرا. (1384). معلم، دفاع مقدس و کتب درسی، نشریه نگاه وزارت آموزش و پرورش. شماره 261.

صمصام، حمید؛ و گلپرور، ابراهیم. (1395). تحلیل سبک داستان‌های کوتاه و برجسته دفاع مقدس دهه هشتاد با بررسی 31 داستان از شش مجموعه، فصلنامه تخصصی سبک‌شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب). سال نهم، شماره 2، پیاپی 32، تابستان، صص 169-149.  

ضیایی، حسام؛ و صفایی، علی. (1389). بررسی جامعه‌شناختی گفتمان‌های شعر جنگ تحمیلی، نشریه ادبیات پایداری دانشگاه شهید باهنر کرمان. سال اول، شماره دوم، بهار، صص 218-189.

علیاری، شهلا؛ زارعیان، آرمین؛ حاتمی، زهرا؛ و علیاری شوره­دلی، محبوبه. (1394). تبیین تجربه‌ها و خاطرات معنوی کارکنان بهداشت و درمان در دفاع مقدس به روش تحلیل محتوای­کیفی تجمیعی، مجله طب نظامی. دوره هفدهم، شماره 3، صص 179-171.

فرخی، مهدی. (1391). ادبیات دفاع مقدس الگوپرداز و الگوساز / نگاهی به نقش قلم در ادبیات دفاع مقدس و مقاومت. روزنامه کیهان، شماره 20219، خرداد ماه، ص 1.

محمدیاران، محمدجواد. (1390). خاطرات دفاع مقدس؛ راهی به سوی پیوند نسل‌ها،  ماهنامه مبلّغان. شماره 143، مرداد و شهریور ماه، صص 277-269.

محمودی، محمدعلی؛ محمدی، توران؛ و باوان پوری، مسعود. (1393). ادبیات دفاع مقدس؛ سبک یا مکتب. نخستین همایش ملی الکترونیکی رویکردهای کاربردی و پژوهشی در علوم انسانی و مدیریت، ص 1.  

 

 

---

1. کارشناسی­ارشد علوم ارتباطات اجتماعی، واحد تبریز، دانشگاه آزاد اسلامی؛ تبریز– ایران.    

2.گروه علوم ارتباطات اجتماعی، واحد تهران مرکزی، دانشگاه آزاد اسلامی؛ تهران– ایران (نویسنده مسئول).    

 

    

 

مراجع

امیری خراسانی، احمد؛ و حسن‌پور، عسگر. (1389). مؤلفه‌های پایداری در سیمای شخصیت‌های رمان دفاع مقدس، نشریه ادبیات پایداری دانشگاه شهید باهنر کرمان. سال اول، شماره دوم، بهار، صص 44-31.

بخشی، حامد؛ و بستان، زهرا. (1393). تحلیل محتوای جلوه‌های ایثار در سینمای دفاع مقدس طی سال‌های 1360 تا 1386، فصلنامه مطالعات ملی. سال پانزدهم، شماره 1، صص 72-47.

توکلی، یعقوب. (1390). تأثیر دفاع مقدس بر شکل‌گیری ادبیات معاصر ایران، نشریه رشد آموزش تاریخ. دوره دوازدهم، شماره 3، بهار، صص 52-49.

جعفری هرندی، رضا؛ و یزدخواستی، علی. (1393). تحلیل میزان توجه به مفاهیم فرهنگ ایثار و شهادت در کتاب‌های درسی دوره آموزش عمومی، دوفصلنامه تربیت اسلامی. سال نهم، شماره 18، بهار و تابستان، صص 93-71.

خوردچشم، اکبر. (1388). ادبیات دفاع مقدس. روزنامه کیهان، شماره 19477، مهرماه، ص 1.

رضوی، عبدالحمید. (1394). ﺗﺤﻠﻴل ﻣﺤﺘﻮای ﻛﺘﺎبﻫﺎی درﺳﻲ «دﻳﻨﻲ» و «ادﺑﻴﺎت ﻓﺎرﺳﻲ» دوره ﻣﺘﻮﺳﻄﻪ ﺑﺮ اﺳﺎس ﻣﺆﻟﻔﻪﻫﺎی دﻓﺎع ﻣﻘﺪس، نشریه اسلام و پژوهش‌های تربیتی. ﺳﺎﻝ ﻫﻔﺘﻢ، ﺷﻤﺎﺭﻩ 1، ﭘﻴﺎﭘﻲ ١٣، ﺑﻬﺎﺭ ﻭ ﺗﺎﺑﺴﺘﺎﻥ، صص 112-91.

سبحانی­نژاد، مهدی. (1386). مفاهیم دفاع مقدس در کتاب­های درسی دوره ابتدایی و راهنمایی، دو ماهنامه­ علمی- پژوهشی دانشور رفتار. سال 14، شماره 27، صص 57-39.

ستاری، مستوره. (1389). ادبیات داستانی دفاع مقدس و هویت ایرانی- اسلامی، کتاب ماه ادبیات. شماره 46، پیاپی 160، بهمن ماه، صص 85-82.

شهرکی‌پور، حسن. (1392). بررسی محتوای کتب درسی دوره  راهنمایی تحصیلی در گسترش فرهنگ ایثار و شهادت، نشریه پژوهش در برنامه‌ریزی درسی. سال دهم، دوره دوم، شماره 10، پیاپی 37، تابستان، صص 108-97.

ﺻﺎﻟﺤﻲﻋﻤﺮان، اﺑﺮاهیم؛ ﺳﺒﺤﺎﻧﻲ­ﻧﮋاد، ﻣﻬﺪی؛ و فرهیخته (چهارباشلو)، حسین. (1394). ﺗﺤﻠﻴﻞﻣﻴﺰان ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻣؤﻟﻔﻪ‌ﻫﺎی ﺷﻬﺪاء و اﻳﺜﺎرﮔﺮان دﻓﺎع ﻣﻘﺪس در ﻣﺤﺘﻮای ﻛﺘﺐ درﺳﻲ دوره اﺑﺘﺪاﻳﻲ، دو ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪ ﻋﻠﻤﻲ- ﭘﮋوﻫﺸﻲ داﻧﺸﮕﺎه ﺷﺎﻫﺪ. ﺳﺎل ﺑﻴﺴﺖ و دوم، دوره ﺟﺪﻳﺪ، ﺷﻤﺎره 6، ﺑﻬﺎر و ﺗﺎﺑﺴﺘﺎن، صص 234-211.

صباغیان، زهرا. (1384). معلم، دفاع مقدس و کتب درسی، نشریه نگاه وزارت آموزش و پرورش. شماره 261.

صمصام، حمید؛ و گلپرور، ابراهیم. (1395). تحلیل سبک داستان‌های کوتاه و برجسته دفاع مقدس دهه هشتاد با بررسی 31 داستان از شش مجموعه، فصلنامه تخصصی سبک‌شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب). سال نهم، شماره 2، پیاپی 32، تابستان، صص 169-149.  

ضیایی، حسام؛ و صفایی، علی. (1389). بررسی جامعه‌شناختی گفتمان‌های شعر جنگ تحمیلی، نشریه ادبیات پایداری دانشگاه شهید باهنر کرمان. سال اول، شماره دوم، بهار، صص 218-189.

علیاری، شهلا؛ زارعیان، آرمین؛ حاتمی، زهرا؛ و علیاری شوره­دلی، محبوبه. (1394). تبیین تجربه‌ها و خاطرات معنوی کارکنان بهداشت و درمان در دفاع مقدس به روش تحلیل محتوای­کیفی تجمیعی، مجله طب نظامی. دوره هفدهم، شماره 3، صص 179-171.

فرخی، مهدی. (1391). ادبیات دفاع مقدس الگوپرداز و الگوساز / نگاهی به نقش قلم در ادبیات دفاع مقدس و مقاومت. روزنامه کیهان، شماره 20219، خرداد ماه، ص 1.

محمدیاران، محمدجواد. (1390). خاطرات دفاع مقدس؛ راهی به سوی پیوند نسل‌ها،  ماهنامه مبلّغان. شماره 143، مرداد و شهریور ماه، صص 277-269.

محمودی، محمدعلی؛ محمدی، توران؛ و باوان پوری، مسعود. (1393). ادبیات دفاع مقدس؛ سبک یا مکتب. نخستین همایش ملی الکترونیکی رویکردهای کاربردی و پژوهشی در علوم انسانی و مدیریت، ص 1.