بازکاوی «چلّه‌نشینی» در ساختار عرفان اسلامی ـ ایرانی

ادبیات عرفانی و اسطوره شناختی

مقاله 7، دوره 13، شماره 47، شهریور 1396، صفحه 245-283   

نوع مقاله: علمی پژوهشی

نویسندگان

طاهره کوچکیان^{* 1}؛ بهناز پیامنی²

¹استادیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه پیام نور

²دانشیار زبان و ادبیات فارسی دانشگاه پیام نور

چکیده

«چلّه‌نشینی» یکی از آداب ویژه، برای ارتباط خاصّ با حقیقت یگانه است که با جلوه‌های مشترک و گاه متفاوتی در فرهنگ‌ها و مکاتب عقیدتی و مسلکی در ایران و بخش‌هایی از اروپا و شرق آسیا ظهور و بروز یافته است. هدف از پژوهش حاضر، بازکاوی چلّه و چّله‌نشینی در عرفان شرقی و به‌ویژه عرفان اسلامی است؛ در این راستا به بن‌مایه‌های اجتماعی و تاریخی و ساختارهای فردی و سازمانی آن توجه شده است. ریشۀ «چلّه‌نشینی» را گونه‌ای اصیل از یکی از رسوم اعتقادی، مذهبی و عرفانی باید به شمار آورد که مقاصدی چون تسخیر عالم ماوراء‌الطبیعه، به خلوت پناه بردن از قیل و قال روزمره، پیراسته شدن از آلایش‌ها، آراسته شدن به صفات متعالی، خالص شدن روح به منظور هماهنگی با روح آفرینش و رسیدن به کمال حقیقی و حقیقت ناب را دنبال می‌کند. بر این اساس چلّه‌نشینی در دو مفهوم عامّ و خاصّ مطرح می‌گردد؛ در مفهوم عامّ، گوشه‌گیری‌های سالکان در ساختارهای اعتقادی، عرفانی و دینی مورد نظر است تا بتوان با توجه به مرز ظریف بین شیوه‌های سلوک، محدوده‌ای مشخص برای چلّه‌نشینی متصوّر شد. چلّه‌نشینی در مفهوم خاصّ، چلّه نشستن در زمان مشخص در خانقاه به منظور دست یافتن به کمال حقیقت است. این پژوهش به روش توصیفی و تاریخی بر اساس منابع کتابخانه‌ای و استناد به منابع کتبی صورت گرفته است.

کلیدواژه‌ها

چهل؛ چلّه‌نشینی؛ عرفان؛ ادیان؛ عرفان اسلامی ـ ایرانی

مراجع

قرآن کریم.

آشتیانی، جلال الدین. 1377. تجزیه و تحلیل افکار «عرفان بودیسم و جنیسم»، ویراستار حسین ناظم‌زاده، تهران: شرکت سهامی انتشار.

ادریسی، فرهاد. 1386. «عرفان و رهبانیت در مسیحیت»، مجله ادیان وعرفان، س4، ش13.

انصاریان، حسین. 1371. عرفان اسلامی. مصحح حسین استادولی. اصفهان: حجت.

باخرزی، یحیی بن احمد. 1383. اوراد الاحباب و فصوص الآداب. به کوشش ایرج افشار. تهران: دانشگاه تهران.

حسینی طهرانی، سید محمد حسین. 1431. رساله لبّ اللباب. در سیر و سلوک اولی الالباب. تهران: علامه طباطبایی.

دامادی، سید محمد. 1375. شرح بر مقامات اربعین یا مبانی سیر و سلوک. تهران: خبر دانشگاه تهران.

دورانت، ویل. 1368. تاریخ تمدن (عصر ایمان). مترجمان: ابوطالب صارمی، ابوالقاسم پاینده، ابوالقاسم طاهری. جلد چهارم بخش اول. تهران: سازمان انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی.

ـــــــــــ . 1367.  تاریخ تمدن. گروه مترجمان. جلد سوم. تهران: سازمان انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی.

دهخدا، علی اکبر. 1365. لغت‌نامه دهخدا. جلد 17. تهران: مؤسسه لغت‌نامه دهخدا.

رازی، نجم الدین. 1368. مرصاد العباد. به اهتمام محمد امین ریاحی. تهران: علمی و فرهنگی.

رسول زاده، عباس. 1390.«عرفان و رهبانیت در مسیحیت»، معرفت ادیان، سال دوم، ش3. صص 79 -109.

زمانی، کریم. 1390.  شرح جامع مثنوی معنوی. تهران: اطلاعات.

زروانی، مجتبی. 1384. «خلوت در تصوف»، مطالعات عرفانی، ش1.

سجادی، سید جعفر. 1370.  فرهنگ اصطلاحات و تعبیرات عرفانی. تهران: طهوری.

سهروردی، شهاب‌الدین. 1386. عوارف المعارف. مترجم ابومنصور عبدالرحمن اصفهانی. به اهتمام قاسم انصاری. تهران: علمی و فرهنگی.

شیرازی، محمد معصوم «معصوم علیشاه» «نائب الصدر». 1339. طرائق الحقائق. با تصحیح محمد جعفر محجوب. تهران: سنایی.

صدوق (ابی جعفر محمد بن علی بن موسی ابن بابویه قمی). 1377. خصال شیخ صدوق، ترجمه آیت الله کمره‌ای. تهران: کتابچی.

صدوق. 1391.عیون أخبار الرضا. ترجمه و تحقیق محمد رحمتی شهرضا. تهران: پیامبر علمدار.

طباطبایی،علامه محمد حسین. 1362. المیزان فی التفسیر القرآن. تهران: دارالکتاب الاسلامیه.

الطریحی، فخرالدین. 1408. مجمع البحرین. تحقیق سید احمد حسینی. بیروت: المکتبه المرتضویه.

ظفر نوایی، خسرو. 1389. «خلوت در عرفان اسلامی»، فصلنامه تخصصی ادیان و عرفان، س7.ش25.

فاریاب، محمد حسین. 1387. «رهبانیت در آیین مسیحیت»، معرفت، س 17. ش133 دی.

فاریاب، محمد حسین. 1387. «رهبانیت در آیین مسیحیت»، مجله معرفت، س17، ش 133.

فاضلی، قادر. 1374. فرهنگ موضوعی ادب پارسی، موضوع بندی و نقد و بررسی مصیبت نامه و مظهر العجائب عطار نیشابوری. تهران: طلایه.

فتاحی، مژگان و شهرام پازوکی. 1393. «بررسی خلوت و تحول آن در تصوف»، فصلنامه ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی، س10. ش34. صص241-280.

فاینیگ، استیون. 1384. عارفان مسیحی. ترجمه فریدالدین رادمهر. تهران: نیلوفر.

فروزانفر، بدیع الزمان. 1376. احادیث قصص مثنوی. ترجمه و تنظیم مجدد: حسین داوودی. تهران: امیرکبیر.

فیض کاشانی، محسن. 1417. محجه البیضاء فی تهذیب الاحیاء. تصحیح: علی اکبر غفاری. قم: جامعه مدرسین حوزه علمیه، چاپ دوم، 1361.

قشیری، ابوالقاسم. 1367. ترجمه رساله قشیریه. با تصحیحات و استدراکات بدیع الزمان فروزانفر. تهران: علمی و فرهنگی.

عبادی، قطب الدین اردشیر. 1368. التصفیه فی احوال المتصوفه. مصحح غلامحسین یوسفی. تهران: سخن.

عطار نیشابوری، فریدالدین. 1356. مصیبت نامه. تصحیح عبدالوهاب نورانی وصال. چاپ دوم. تهران. زوار.

غزالی، امام محمد. 1354. کیمیای سعادت. به کوشش حسین خدیو جم. تهران: فرانکلین.

کاشانی، عزالدین محمود. 1376. مصباح الهدایه و مفتاح الکفایه. با مقدمه و تصحیح جلال الدین همایی. تهران: مؤسسه نشر هما.

کلینی، محمد بن یعقوب. 1375. اصول کافی( کتاب ایمان و کفر). ترجمه و شرح فارسی شیخ محمد باقر کمره‌ای. تهران: اسوه.

مجلسی، محمد تقی. 1375. رساله تشویق السالکین. قم: انتشارات نور فاطمه

مصفی، ابوالفضل. 1381. فرهنگ اصطلاحات نجومی. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی.

معین، محمد.1380. فرهنگ فارسی. ج1. چاپ هجدهم. تهران: امیرکبیر.

میشل، توماس. 1377. کلام مسیحی. ترجمه حسین توفیقی. قم: مرکز مطالعات وتحقیقات ادیان و مذاهب.

نجاح عطا عبد محمد الطایی. 1332. السیره النبویه. جلد چهارم. قم: دارالهوی لإحیاء التراث الاسلامی.

نسفی، عزیزالدین. 1388. انسان کامل. با پیشگفتار هانری کربن. با تصحیح و مقدمه ماریژان موله ترجمه مقدمه از سید ضیاء الدین دهشیری. تهران: طهوری.

نوربخش، جواد. 1379. فرهنگ نوربخش(جواد نوربخش). ج چهارم. تهران: یلدا قلم.

همدانی، مولی عبدالصمد. 1373. بحر المعارف. تحقیق و ترجمه حسین استاد ولی. تهران: حکمت.