تحلیل وابستگی جوامع محلی به گیاهان دارویی و خوراکی در ناحیه عرفی سردشت شهرستان لردگان

اکوسیستم های طبیعی ایران

مقاله 5، دوره 8، شماره 1 - شماره پیاپی 27، خرداد 1396، صفحه 65-78   

نوع مقاله: پژوهشی

نویسندگان

بیت الله محمودی^{* 1}؛ فاطمه اسحاقی میلاسی²

¹استادیار گروه علوم جنگل، دانشکده منابع طبیعی و علوم زمین، دانشگاه شهرکرد

²دانشجوی کارشناسی ارشد گروه علوم جنگل، دانشکده منابع طبیعی و علوم زمین، دانشگاه شهرکرد

چکیده

فراورده های گیاهی از دیرباز از نظر خوراکی، دارویی و اقتصادی مورد استفاده بشر بوده است. خانوارهای روستایی بخشی از نیازهای درمانی، خوراکی و معیشتی خود را از طریق بهره برداری از گیاهان مرتفع می کنند. در این مطالعه نوع و میزان برداشت گیاهان دارویی و خوراکی در ناحیه عرفی سردشت شهرستان لردگان در استان چهارمحال وبختیاری مورد تحلیل قرار گرفته است. رویکرد مورد استفاده در این پژوهش، توصیف و تحلیل کمی با بهره‌گیری از مصاحبه نیمه ساختار یافته بوده است. در این خصوص از ابزار پرسش‌نامه با گویه‌هایی که در برگیرنده میزان برداشت، مصرف، فروش و میزان درآمد حاصل از برداشت گیاهان دارویی و خوراکی است، استفاده گردید. نتایج این بررسی نشان داد 21 نوع گونه گیاهی که 7 نوع از آن‌ جهت مصارف دارویی و 14 نوع دیگر برای مصارف خوراکی، مورد استفاده روستائیان این منطقه قرار می‌گیرد. بر این اساس برداشت سالیانه گیاهان دارویی و خوراکی برابر 50/48 کیلوگرم برای هر خانوار می‌باشد. که از این مقدار 32/12 کیلوگرم به فروش می‌رسد و سالانه درآمد 4025881 ریالی برای هر خانوار فراهم می‌کند. همچنین مطابق نتایج بدست آمده همبستگی معنی داری بین میزان برداشت این گیاهان با شاخص‌های اقتصادی- اجتماعی چون سن، تحصیلات، شغل، طایفه، بعد خانوار، وضعیت سکونت، درآمد، هزینه‌، میزان زراعت و تعداد دام وجود دارد.

کلیدواژه‌ها

شاخص های اقتصادی- اجتماعی؛ روستاییان؛ زاگرس مرکزی؛ گیاهان دارویی-خوراکی

اصل مقاله

تحلیل وابستگی جوامع محلی به  گیاهان دارویی و خوراکی

 در ناحیه عرفی سردشت شهرستان لردگان

فاطمه اسحاقی میلاسی[1] ،  بیت ا... محمودی^* [2]

تاریخ دریافت: 27/8/95    تاریخ پذیرش: 19/2/96

 

چکیده

فراورده های گیاهی از دیرباز از نظر خوراکی، دارویی و اقتصادی مورد استفاده بشر بوده است. خانوارهای روستایی بخشی از نیازهای درمانی، خوراکی و معیشتی خود را از طریق بهره برداری از گیاهان مرتفع می کنند. در این مطالعه نوع و میزان برداشت گیاهان دارویی و خوراکی در ناحیه عرفی سردشت شهرستان لردگان در استان چهارمحال وبختیاری مورد تحلیل قرار گرفته است. رویکرد مورد استفاده در این پژوهش، توصیف و تحلیل کمی با بهره‌گیری از مصاحبه نیمه ساختار یافته بوده است. در این خصوص از ابزار پرسش‌نامه با گویه‌هایی که در برگیرنده میزان برداشت، مصرف، فروش و میزان درآمد حاصل از برداشت گیاهان دارویی و خوراکی است، استفاده گردید. نتایج این بررسی نشان داد 21 نوع گونه گیاهی که 7 نوع از آن‌ جهت مصارف دارویی و 14 نوع دیگر برای مصارف خوراکی، مورد استفاده روستائیان این منطقه قرار می‌گیرد. بر این اساس برداشت سالیانه گیاهان دارویی و خوراکی برابر 50/48 کیلوگرم برای هر خانوار می‌باشد. که از این مقدار 32/12 کیلوگرم به فروش می‌رسد و سالانه درآمد 4025881 ریالی برای هر خانوار فراهم می‌کند. همچنین مطابق نتایج بدست آمده همبستگی معنی داری بین میزان برداشت این گیاهان با شاخص‌های اقتصادی- اجتماعی چون سن، تحصیلات، شغل، طایفه، بعد خانوار، وضعیت سکونت، درآمد، هزینه‌، میزان زراعت و تعداد دام وجود دارد.

کلمات کلیدی: جوامع محلی، شهرستان لردگان، گیاهان دارویی و خوراکی، وابستگی اقتصادی.

 

مقدمه

جوامع محلی در عرصه‌های منابع‌طبیعی برای گذران زندگی خود به طور مستقیم به محصولات جنگلی و مرتعی وابسته هستند. برای کشاورزانی که مجاور این عرصه‌ها زندگی می‌کنند، جنگل و مرتع ذخیره‌گاه بزرگ زیستی محسوب می‌شود و از خدمات متنوع آن همچون چوب سوخت، مواد ساخت‌وساز و گیاهان دارویی استفاده می‌کنند (26). بشر از دیرباز در اثر نیاز به تجربه، به خواص برخی گیاهان در معالجه بیماری‌ها پی برده و به مرور زمان بر تعداد آن‌ها افزوده است. همچنین برخی گیاهان به طور سنتی برای ایجاد طعم و بوی مطبوع مورد استفاده قرار می‌گرفتند (2). از دوران گردآوری خوراک گیاهی، در هر منطقه از ایران صدها نوع گیاه خوراکی شناسایی شده و در رژیم غذایی نیاکان ما قرار گرفته است. شاید بسیاری از این گیاهان با گذشت زمان و پیدایش شرایط نوین، از چرخه‌های پخت خوراک کنار گذاشته رفته اند، اما بقایای این شناسایی و آموخته‌ها تا روزگار ما کشیده شده است؛ و چنانچه اکنون به وسیله مردم شناسان و پژوهشگران، ثبت و ضبط نشود، هر آنچه که تاکنون بجا مانده است نیز به زودی از خاطره‌ها رخت برخواهد بست (8). با این وجود، هم‌چنان رویش گیاهان خوراکی از اهمیت قابل توجهی برخوردار است به گونه‌ای که در فصل مناسب، جمع‌آوری و فروش این گیاهان به عنوان کمک هزینه و منبع جزئی درآمد برای عده‌ای از خانوارهای روستایی تلقی می‌گردد (14). افزون بر گیاهان خوراکی، باید به گیاهان دارویی نیز اشاره کرد. براساس برآورد سازمان بهداشت جهانی، بیش از 80 درصد مردم در کشورهای جهان سوم به طب سنتی برای برآورده ساختن نیازهای بهداشتی و درمانی خود وابسته هستند (26). زیرا مردمان فقیر در کشورهای جهان سوم قدرت مالی لازم جهت استفاده از علم نوین پزشکی را ندارند و لذا برای تأمین نیازهای خود، به طب سنتی و گیاه درمانی روی آورده‌اند (16). در مطالعات منابع طبیعی کشور بیش‌تر شناسایی گیاهان دارویی و خوراکی مختلف مدنظر بوده است. موسوی (1383) در پژوهشی با استفاده از جمع‌آوری نمونه‌های گیاهی و اطلاعات صحرایی، مطالعات کتابخانه‌ای و هرباریومی به بررسی گیاهان دارویی پرداخته شد. مطابق این پژوهش 212 گونه دارویی در استان زنجان شناسایی شده است که 49 گونه آن به عنوان گیاه دارویی شناخته شده و استفاده سنتی دارد (19). علاوه بر این کلوندی و همکاران (1386) با استفاده از مطالعات میدانی و تجارب افراد آگاه به شناسایی گیاهان دارویی استان همدان پرداختند. یافته‌های این پژوهش نشان از شناسایی 315 گونه دارویی در استان دارد که از این میان تنها 159 گونه دارای مصارف سنتی توسط مردم هستند که 38 گونه آن بسیار پر مصرف می‌باشند (13). همچنین ذوالفقاری و همکاران (1391) طی پژوهشی به شناسایی گیاهان دارویی و دانش بومی مردم محلی  منطقه ارسباران پرداختند. مطابق نتایج این بررسی 30 درصد از فلور منطقه شامل گیاهان دارویی با ارزش است که متعلق به 56 جنس و 30 خانواده گیاهی می‌باشد. همچنین رابطه بین میزان شناخت گیاهان دارویی با فاکتورهای دسترسی به خانه بهداشت و دسترسی به شهرهای اطراف معنی‌دار بوده در حالی که ارتباط آن با سن، سطح تحصیلات و میزان مصرف داروهای شیمیایی معنی‌دار نیست (27). از دیگر پژوهش‌های مرتبط می‌توان به پژوهش رحیم‌فروزه و همکاران (1393) در دیلگان استان کهگیلویه‌ و بویراحمد اشاره کرد. در این پژوهش با استفاده از ابزار پرسش‌نامه و همچنین گفت‌وگوی آزاد با افراد، به بررسی گونه‌های خوراکی و دارویی پرداخته شده است. نتایج حاصل حاکی از شناسایی 60 نوع گونه گیاهی می‌باشد که از این میان 20 نمونه مورد بررسی قرار گرفت. از 20 گونه بررسی شده، 2 گونه استفاده خوراکی و تقویتی، 9 گونه هم استفاده خوراکی هم دارویی و سایر گونه‌ها دارای مصارف دارویی هستند (21). علاوه بر آن دهقانی‌پور و دهقانی‌زاده (1393) در مطالعه‌ای به بررسی عوامل  اقتصادی-اجتماعی موثر بر مصرف داروهای گیاهی در شهر یزد پرداختند. برای این منظور از روش پیمایشی و ابزار پرسش‌نامه استفاده شد. نتایج حاصل نشان داد بکارگیری گیاهان دارویی در زنان به شکل معنی‌داری بیش‌تر از مردان، در افراد دارای مدرک تحصیلی دیپلم به شکل معنی‌داری بیش‌تر از گروه‌های دیگر تحصیلی و افراد دارای بیمه دولتی به شکل معنی‌داری بیش‌تر از سایر انواع بیمه‌ها است. همچنین ارتباط معنی‌داری بین سن، شغل، میزان درآمد ماهانه، بیمه و وضعیت اقتصادی با بکارگیری گیاهان دارویی وجود نداشت (5). در این مطالعه به نوع، میزان و درآمد گیاهان دارویی و خوراکی برداشت شده توسط روستاییان و همچنین تأثیر شاخص‌های اقتصادی- اجتماعی بر برداشت این گیاهان در ناحیه عرفی سردشت شهرستان لردگان پرداخته شده است.

مواد و روش‌ها

موقعیت منطقه مورد مطالعه

شهرستان لردگان در جنوب استان چهارمحال‌و‌بختیاری واقع شده و از نظر موقعیت نسبی از شمال به شهرستان‌های بروجن و اردل، از جنوب به استان کهگیلویه‌و بویراحمد و از سمت شرق به استان اصفهان و از غرب به استان خوزستان منتهی می‌شود. بخش رودشت یکی از بخش‌های شهرستان لردگان است که در جنوب غربی این شهرستان واقع است. ارتفاع متوسط این بخش 2040 متر از سطح دریا می‌باشد. بخش روددشت شامل دو دهستان سردشت و دودرا می‌باشد. وسعت دهستان سردشت 475 کیلومتر مربع و شامل 47 روستا می‌باشد. منطقه مورد مطالعه در این این پژوهش (شکل1) ناحیه عرفی سردشت در این دهستان است که خود از پنج سامان عرفی شامل: حسین‌آباد، حاجی‌آباد، احمدآباد، علی‌آباد و شهرک‌مامور تشکیل شده است. ساختار جنگل های ناحیه عرفی به صورت شاخه‌زاد و تیپ اصلی بلوط ایرانی است (6). 

 

 

شکل1- موقعیت شماتیک ناحیه عرفی مورد مطالعه در شهرستان، استان و کشور

روش پژوهش

جمع‌آوری و تحلیل داده‌ها

رویکرد مورد استفاده در این پژوهش، توصیف و تحلیل کمی با بهره‌گیری از مصاحبه نیمه ساختار یافته بوده است. در این خصوص از ابزار پرسش‌نامه با گویه‌هایی که در برگیرنده میزان برداشت، مصرف، فروش و میزان درآمد حاصل از گیاهان دارویی و خوراکی بودند، استفاده گردید. تکمیل پرسش‌نامه‌ها از طریق مصاحبه با سرپرست خانوارهای روستایی انجام پذیرفته است. در همین راستا 170 پرسش‌نامه بر اساس رابطه برآورد حجم نمونه کوکران[3] (3) و با درنظر گفتن خطای 07/0 در تیرماه 1395 تکمیل گردید (جدول1).

 

                          جدول 1 : اطلاعات جمعیتی و تعداد پرسش‌نامه‌های روستاهای مورد نظر

 

نام روستا	تعداد خانوار	جمعیت	تعداد پرسش‌نامه‌ها
حسین‌آباد	126	645	24
حاجی‌آباد	54	268	9
احمدآباد	41	190	8
علی‌آباد	135	567	25
شهرک مامور	550	2805	104

 

 از حجم کل جامعه خانوارهای روستایی 7/18 درصد آن مورد پرسش قرار گرفته‌اند. انتخاب نمونه‌ها پس از تقسیم به نسبت در هر روستا، به صورت تصادفی انجام پذیرفت. جهت تعیین روایی پرسش‌نامه از رویکرد روایی محتوایی با تکیه بر نظرات اساتید مربوطه استفاده شد و بر اساس ضریب الفای کرونباخ میزان پایایی پرسش‌نامه 77/0 محاسبه شد. پس از جمع‌آوری و دسته بندی داده‌ها، در محیط نرم افزار SPSS، رابطه بین شاخص‌های اقتصادی- اجتماعی و میزان برداشت گیاهان دارویی و خوراکی با استفاده از ضرایب همبستگی اسپیرمن و پیرسون مورد بررسی قرار گرفت.

نتایج

1-ویژگی‌های اجتماعی- اقتصادی خانوارهای مورد مطالعه

94 درصد از سرپرست خانوارهای مورد بررسی مرد و مابقی زن بودند. سن افراد مصاحبه شونده نیز بیش‌تر در محدوده سنی 49-40 (32 درصد) و 39-30 (26 درصد) قرار گرفته است. تعداد افراد خانواده در سامان‌های مورد مطالعه نزدیک به هم و میانگین آن در ناحیه عرفی برابر 2/6 می‌باشد. همچنین 4/79 درصد ساکنان این سامان عرفی داری سکونت دائم هستند. 45 درصد افراد بی‌سواد هستند و میزان افراد دارای تحصیلات لیسانس تنها به 8 درصد می‌رسد. متوسط تعداد دام برابر 5/31 راس برای هر خانوار می‌باشد. همچنین برداشت سالانه محصولات زراعی و باغی در این ناحیه برابر 1643 کیلوگرم در سال به ازای هر خانوار است. راهبردهای معیشتی و سهم هر کدام از آن‌ها در درآمد کل خانوار در جدول 2 آمده است. متوسط درآمد سرانه هر خانوار برابر 153421118ریال و متوسط هزینه‌ها برابر 171058824 ریال در سال می‌باشد. لازم به ذکر است 30/65 درصد افراد در زیر خط فقر قرار دارند.

 

 

 

 

 

جدول 2- نقش راهبردهای مختلف معیشتی در درآمد سالیانه خانوارهای مورد مطالعه

 

راهبرد‌های معیشتی	کشاورزی	باغداری	دامداری	کارگری	مغازه‌داری	رانندگی	صنایع‌دستی	منابع‌جنگلی	سایر
درصد	60/9	02/0	68/15	93/26	40/7	80/9	61/3	07/18	18/1

 

2- گیاهان دارویی و خوراکی مورد استفاده

در ناحیه عرفی سردشت فراوانی گونه‌های گیاهی بسیار زیاد است اما از این میان 21 گونه گیاهی به وفور مورد استفاده روستاییان قرار می‌گیرند. صرفا بر اساس نوع مصرف این گیاهان در بین روستاییان این منطقه، گیاهان در دو گروه دارویی و خوراکی تقسیم‌بندی شدند. بر این اساس 7 گونه دارویی و 14 گونه خوراکی می‌باشند.

جدول 3 نام علمی، فارسی و محلی هر یک از گیاهان دارویی مورد استفاده را در ناحیه مورد مطالعه نشان می‌دهد.

 

 

جدول 3: فهرست گیاهان دارویی مورد استفاده در ناحیه عرفی سردشت

گیاهان دارویی	نام علمی	نام محلی
آویشن	Thymus kotschyanus Boiss.& Hohen	اوریشوم
بومادران	Achillea wilhelmssi C. Koch.	برنجاس
گل‌گاو‌زبان	Anchusa italica Retz	گل گاوزون
درمنه	Artemisia maritime L.	درمه
مریم نخودی	Teucrium polium L.	چز، هلپه
گل‌عسلی رنگین	Arnebia euchroma.I.M.Johnst.	سرگیاه
زرین گیاه	Dracocephalum cf.Aucheri	زرایی

 

 

جدول 4 نام علمی، فارسی و محلی هر یک از گیاهان خوراکی را در ناحیه مورد مطالعه نشان می‌دهد که در پژوهش‌های انجام گرفته در کشور نیز به این گونه‌ها اشاره شده است.

 

 

جدول 4: فهرست گیاهان خوراکی مورد استفاده در سامان ناحیه سردشت

گیاهان خوراکی	نام علمی	نام محلی
تره	Allium akaka s.g.gmel .	تره
بن سرخ	Allium jesdanum L.	بن سر
کاردین	Biarum bovei Blume	کارده
کاسنی	Cichorium intybus L	کوشنی
غازیاغی	Falkaria vulgaris Bernh.	شمشیره
کنگر	Gundelia tournefortii L.	کنگر
کندل کوهی	Dorema aucheri Boiss.	بیلهر
آنغوزه	‌ Ferula Assa-foetida L.	گنبو
قارچ	Agaricus bisporus	قارچ
ازمک، موچه	Cardaria draba (L.) desv.	گدگد
کاده لرستانی	Biarum cardachrum Engl.	کلیر
سریش	Eremurus persicus Boiss.	ملیر
موسیر	Allium hirtifolium Boiss.	پرمسیر
خوشاریزه کوهستانی	Echinophora platyloba DC.	خاری

 

3- میزان برداشت گیاهان دارویی و خوراکی

 میزان برداشت گیاهان دارویی و گیاهان خوراکی در ناحیه عرفی سردشت متفاوت است. 35/72 درصد خانوارها از گیاهان دارویی و 47/86 درصد از خانوارها از گیاهان خوراکی استفاده می‌کنند. در جدول 5 هر یک از شاخص‌های آماری مربوط به برداشت گیاهان دارویی و خوراکی به تفکیک روستاها آمده است. بیش‌ترین مصرف گیاهان دارویی مربوط به گل‌عسلی‌رنگین و برابر 34/6 کیلوگرم برای هر خانوار در طول سال می‌باشد. بیش‌ترین برداشت گیاهان خوراکی را تره با برداشت سالانه 9 کیلوگرم به خود اختصاص داده است. بین مجموع گیاهان دارویی و خوراکی، خوشاریزه کوهستانی با متوسط برداشت 04/0 کیلوگرم در سال کم‌‌ترین مقدار را دارد.

 

جدول 5: شاخص‌های آماری میزان برداشت گیاهان دارویی و خوراکی

نوع مصرف	گیاهان	درصد  خانوارها	میانگین (کیلوگرم)	حداکثر (کیلوگرم)	انحراف معیار (کیلوگرم)
دارویی	آویشن (Thymus kotschyanus Boiss.& Hohen)	71/34	18/1	10	25/2
	بومادران (Achillea wilhelmssi C. Koch)	47/56	16/2	15	86/2
	گل گاو زبان (Anchusa italica Retz)	18/11	21/0	5	72/0
	درمنه (Artemisia maritime L)	65/17	38/0	10	14/1
	مریم نخودی (Teucrium polium L)	71/4	20/0	12	28/1
	گل‌عسلی رنگین (Arnebia euchroma.I.M.Johnst)	30	34/6	300	65/25
	زرین گیاه (Dracocephalum cf.Aucheri)	41/19	24/5	60	77/13
خوراکی	تره (Allium akaka s.g.gmel .)	12/74	9	60	90/11
	بن سرخ (Allium jesdanum L)	71/44	85/4	50	45/10
	کاردین (Biarum bovei Blume)	41/19	79/0	20	83/2
	کاسنی (Cichorium intybus L)	06/27	71/1	50	91/4
	غازیاغی (Falkaria vulgaris Bernh.)	41/39	95/2	25	5
	کنگر (Gundelia tournefortii L.)	41/91	80/1	30	68/4
	کندل کوهی (Dorema aucheri Boiss.)	47/6	51/0	30	10/3
	آنغوزه (Ferula Assa-foetida L.)	94/2	18/0	20	61/1
	قارچ (Agaricus bisporus)	76/61	26/7	50	44/9
	ازمک (Cardaria draba (L.) desv.)	29/5	16/0	50/7	85/0
	کاده لرستانی (Biarum cardachrum Engl.)	35/2	07/0	6	58/0
	سریش (Eremurus persicus Boiss.)	35/2	11/0	10	91/0
	پرموسیر (Allium hirtifolium Boiss.)	18/41	36/3	50	91/6
	خوشاریزه کوهستانی (Echinophora platyloba DC)	18/1	04/0	5	41/0

 

 

4-درآمد حاصل از گیاهان خوراکی و دارویی

در جدول 6 به میزان برداشت گیاهان به میزان مصرف و میزان فروش آن و همچنین درآمد حاصل از فروش پرداخته شده است. میزان فروش گیاهان در روستاهای علی‌آباد و شهرک‌مامور به مراتب بیش‌تر از سایر روستاها بوده است و عمده فروش آن از گیاهان دارویی می‌باشد. به طور کلی درآمد حاصل از فروش گیاهان دارویی و خوراکی 60/2 درصد از درآمد کل خانوار و 52/14 درصد از درآمد حاصل از جنگل را تشکیل می‌دهد.

 

 

جدول 6: متوسط مصرف، فروش و درآمد گیاهان دارویی و خوراکی به تفکیک روستاهای مورد مطالعه

روستا	نوع گیاهان	میزان مصرف (کیلوگرم)	میزان فروش (کیلوگرم)	درآمد حاصل (ریال)
حسین‌آباد	دارویی	64/2	0	0
	خوراکی	95/21	0	0
	کل	59/24	0	0
حاجی‌آباد	دارویی	11/3	0	0
	خوراکی	12/28	34/0	204000
	کل	23/31	34/0	204000
احمد آباد	دارویی	30/1	0	0
	خوراکی	49/7	0	0
	کل	79/8	0	0
‌علی‌آباد	دارویی	24/22	48/18	10104000
	خوراکی	50/55	04/5	1612800
	کل	74/77	52/23	11716800
شهرک‌مامور	دارویی	57/6	45/8	2879700
	خوراکی	93/24	97/5	2240400
	کل	50/31	42/14	5120100

 

5- همبستگی برداشت گیاهان داوریی و خوراکی با شاخص های اجتماعی- اقتصادی

به منظور تعیین نوع رابطه و میزان تاثیر هر یک از شاخص‌های اقتصادی- اجتماعی بر برداشت گیاهان دارویی و خوراکی از ضریب همبستگی استفاده گردید. جدول 7 میزان همبستگی موجود بین متغیرهای مذکور را نشان می‌دهد. بر اساس این جدول بین کل برداشت گیاهان خوراکی و دارویی و متغیرهای هزینه و طایفه در سطح 95 درصد و بین کل برداشت گیاهان خوراکی و دارویی و متغیرهای سن، شغل، بعد خانوار، وضعیت سکونت، درآمد، تعداد دام و برداشت زراعت در سطح 99 درصد همبستگی مثبت وجود دارد. همچنین کل برداشت گیاهان خوراکی و دارویی و میزان تحصیلات در سطح 99 درصد همبستگی منفی برقرار است.

 

 

جدول 7- بررسی همبستگی شاخص‌های اقتصادی- اجتماعی و برداشت گیاهان دارویی و خوراکی

شاخص­های اقتصادی- اجتماعی	برداشت گیاهان دارویی	برداشت گیاهان خوراکی	کل برداشت
سن	**227/0	**227/0	**249/0
جنسیت	007/0-	043/0	020/0
شغل	**446/0	**496/0	**518/0
تحصیلات	**225/0-	**312/0-	**303/0_
بعد خانوار	**248/0	**207/0	**261/0
وضعیت سکونت	**632/0	**583/0	**688/0
طایفه	*137/0	106/0	*185/0
درآمد	**263/0	**344/0	**354/0
هزینه	*176/0	117/0	*180/0
دامداری	**494/0	**442/0	**530/0
زراعت	**247/0	**427/0	**383/0

^** معنی‌داری در سطح 99 درصد              ^* معنی‌داری در سطح 95 درصد

 

 بحث و نتیجه‌گیری

مطابق نتایج برداشت سالیانه گیاهان دارویی و خوراکی در جنگل‌های سردشت برابر 50/48 کیلوگرم برای هر خانوار می‌باشد. که از این مقدار 40/31 درصد آن مربوط به گیاهان دارویی و 60/67 درصد آن متعلق به گیاهان خوراکی می‌باشد. از کل برداشت گیاهان دارویی و خوراکی سالانه در هر خانوار به طور متوسط 32/12 کیلوگرم به فروش می‌رسد و درآمد 4025881 ریالی برای هر خانوار در طول یک سال فراهم می‌کند. با وجود اینکه برداشت گیاهان خوراکی بیش از دو برابر گیاهان دارویی می‌باشد، تنها 26/35 درصد از درآمد حاصل از فروش کل گیاهان را تشکیل می‌دهد و مابقی (76/64 درصد) مربوط به فروش گیاهان دارویی می‌باشد. از جمله گونه‌های دارویی مورد استفاده در ناحیه عرفی سردشت آویشن و بومادران می‌باشند که هر یک از پژوهشگران رحیم‌فروزه و همکاران (1393)، کلوندی و همکاران (1386)، هوشیدری (1388)، نعمتی‌پیکانی و جلیلیان (1391)، میرداودی و باباخانلو (1386) و دولت‌خواهی و همکاران (1389) نیز به ترتیب در مناطق دیلگان، همدان، کردستان، کرمانشاه، مرکزی و فارس به این گونه‌ها اشاره کرده‌اند (21، 13، 12، 20، 17، 7). همچنین حیدری‌ریکان و ملک‌محمدی (1386) در پژوهش خود، آویشن و صابرآملی و همکاران (1383) بومادران را بعنوان گونه‌های دارویی شهرهای کرمان و ارومیه معرفی می‌کنند (9، 22). گونه گل‌گاوزبان نیز طبق تحقیق موسوی (1383) از گونه‌های دارویی استان زنجان به حساب می‌آید (19). گونه درمنه علاوه بر چهارمحال‌وبختیاری در بسیاری از نقاط کشور همچون همدان (13)، کردستان (12)، مرکزی (17)، کرمان (22)، ارومیه (9) و ایلام (1) یافت می‌شود. مریم نخودی نیز در استان‌های کهگیلویه ‌و بویراحمد (21)، همدان (13)، زنجان (19)، کرمانشاه (20)، مرکزی (17)، فارس (7)، کرمان (22) و ارومیه (9) وجود دارد. گونه زرین‌گیاه نیز مطابق پژوهش‌های میرداودی و باباخانلو (1386) و فرهادی (1384) در استان‌ اراک یافت می‌شود (17، 8). به گیاهان خوراکی مورد استفاده در ناحیه عرفی سردشت، در پژوهش‌های انجام گرفته در کشور نیز اشاره شده است. به عنوان مثال هوشیدری (1388) در پژوهشی در استان کردستان گیاهان ازمک، کاسنی، غازیاغی و کنگر را جزء گیاهان این استان برشمرد (12). همچنین نعمتی‌پیکانی و جلیلیان (1391) طی پژوهشی گیاهان کندل کوهی، غازیاغی، کاسنی، کنگر و ازمک را از گیاهان استان کرمانشاه معرفی کرد (20). فرهادی (1384) در تحقیقی در کمره شهرستان خمین، به بررسی گیاهان تره، خوشاریزه و ازمک پرداخته است (8). دولت‌خواهی و همکاران (1389) نیز به گونه‌های کاسنی و ازمک در فارس اشاره کردند (7). گیاهان آنغوزه، کنگر و سریش در مناطق مختلف استان کرمان و شهر ارومیه یافت می‌شود (22، 9). رحیم‌فروزه و همکاران (1393) طی پژوهشی در بررسی گیاهان مراتع دیلگان، به گونه‌های کندل کوهی و بن‌سرخ اشاره کردند (21). همچنین کلوندی و همکاران (1386) به گیاهان کنگر، کاسنی، غازیاغی و تره در استان همدان اشاره کردند (13). علاوه بر آن گیاهان کاسنی، کنگر، ازمک و غازیاغی جزء فلور زنجان محسوب می‌شوند (19). شیرمردی و همکاران (1390) نیز به گونه‌های آنغوزه و تره در منطقه قیصری استان چهارمحال‌وبختیاری اشاره کردند (25). درآمد حاصل از فروش گیاهان دارویی و خوراکی 60/2 درصد از درآمد کل را تشکیل می‌دهد. مطابق پژوهش هئوباچ و همکاران (2007) در شمال بنین، درآمد حاصل از گیاهان دارویی تنها 29/0 درصد از درآمد کل را تشکیل می‌دهد[4] (11). همچنین حیدری‌ظهیری و همکاران (1394) در تحقیقی در منطقه هزار جریب مازندران درآمد حاصل از گیاهان دارویی را 32/0 درصد از درآمد کل خانوار بیان کردند (10). بررسی روابط همبستگی نشان از همبستگی مثبت بین متغیر کل برداشت گیاهان خوراکی و دارویی و متغیر سن دارد. این نتایج با یافته‌های مامو[5] و همکاران (2007) که بیان می‌کند افراد مسن‌تر به میزان بیش‌تری ازگیاهان دارویی و غذاهای جنگلی استفاده می‌کنند، مطابقت دارد (15). صدیقی و همکاران (1383) نیز با بیان اینکه افراد بالاتر از 50 سال بیش‌تر از طب گیاهی استفاده می‌کنند بر همبستگی بین این دو متغیر تاکید دارند (23). همچنین مرادی لاکه و همکاران (1387) بیان می‌کنند میزان استفاده از گیاهان دارویی در گروه سنی 15-40 سال به طور معنی‌داری کمتر از دیگر گروه‌های سنی می‌باشد (18). اما دهقان‌پور و دهقانی‌زاده (1393) بیان می‌کنند بین استفاده از گیاهان دارویی و سن همبستگی وجود ندارد (5). بین جنسیت و برداشت کل همبستگی وجود ندارد. یعنی تغییر جنسیت سرپرست خانوار تاثیری بر میزان برداشت گیاهان ندارد. اما مطابق پژوهش‌های مرادی لاکه و همکاران (1387) و صدیقی و همکاران (1383) میزان استفاده از گیاهان دارویی در زنان بیش‌تر از مردان است (18، 23). بین میزان تحصیلات و میزان برداشت گیاهان دارویی و خوراکی همبستگی منفی وجود دارد و هر چه مدارج تحصیلی بالاتر رود میزان استفاده از گیاهان کاهش می‌یابد. این یافته‌ها با نتایج پژوهش‌های صدیقی و همکاران (1383) و سرشتی و آذری (1386) هم‌سو می‌باشد (24، 26). اما با مطالعات ذوالفقاری و همکاران (1391) و مرادی لاکه و همکاران (1387) و کونبوی[6] و همکاران (2005) هم‌خوانی ندارد (27، 18، 4). در مورد درآمد کل خانوار (منهای درآمد حاصل از جنگل) با برداشت گیاهان دارویی و خوراکی همبستگی مثبت وجود دارد. اما دهقان‌پور و دهقانی‌زاده (1393) بیان می‌کنند افرادی که دارای درآمد کم‌تری هستند بیش‌تر از گیاهان دارویی استفاده می‌کنند (5). در حالی که مطابق پژوهش مرادی لاکه و همکاران (1387) هیچ ارتباطی بین وضعیت اقتصادی افراد و بکارگیری گیاهان دارویی وجود ندارد (18). در جنگل‌های سردشت تعداد گونه‌های خوراکی و دارویی بسیار متنوع‌تر و بیش‌تر از گونه‌های محدودی است که در این مقاله به آن پرداخته شده است. عدم آگاهی روستاییان از فواید، طعم و اثرات طبی این گیاهان دلیل عدم استفاده از سایر گونه‌های گیاهی منطقه می‌باشد. شناساندن دقیق‌تر این گیاهان به مردم منطقه و اطلاع آنان از فواید این گیاهان سبب می‌شود روستاییان به بهره‌برداری اصولی اقدام کرده و علاوه بر استفاده از این گونه‌ها، خود برای بقا و حفاظت از آن‌ها فعالیت ‌کنند. با آموزش تمام مراحل پرورش گیاهان دارویی از انتخاب رقم مناسب تا برداشت کامل آن‌ها و حتی دسته‌بندی و اسانس‌گیری از آن‌ها می‌توان کشت این گیاهان را به یک منبع درآمدی موثر در معیشت خانوار تبدیل کرد. اما لازمه موفقعیت این برنامه  شناسایی کامل گونه‌های بومی این منطقه و کشت همین گونه‌های بومی است.

 

References

 

1. Bahmani, M., M. Avijgan, R. Hossaini, H. Najafzadeh Varizi, E. Bahmani & S. Mehrzadi, 2011. Traditional application of medicinal plants in southern area of Ilam province for treatment diseases and clinical syndromes in small ruminants. Journal of Medicinal Plants 2: 51-60.
2. Bonyadian, M., & H. Moshtaghi, 2007. The effects of some herb’s essential oils on S. aureuse in feta cheese. Journal of Medicinal Plants 6(1): 19-25.
3. Cochran W. G., 1977. Sampling techniques (third edition), John Wiley & Sons, 442pp.
4. Conboy, L., S. Patel, T. J. Kaptchuk, B. Gottlieb, D. Eisenberg, & D. Acevedo-Garcia, 2005. Sociodemographic determinants of the utilization of specific types of complementary and alternative medicine: an analysis based on a nationally representative survey sample. Journal of Alternative & Complementary Medicine: Research on Paradigm, Practice and Policy 11(6): 977-994.
5. Dehghanpurand, H., & H. Dehganizadeh, 2014. Factors affecting the consumption of medicinal plants in the city of Yazd. Iranian Journal of Medicinal and Aromatic Plants 30(1): 57-67.
6. Department of natural resources and watershed of Chaharmahal va Bakhtiari province., 2015. The face forest resources of state.
7. Dolatkhahi, M., M. Yousefi, J. Bagher Nejad, & A. Dolatkhahi, 2011. Introductory study of the medicinal plant species of Kazeroon, Fars province. Journal of Herbal Drugs 3: 47-56.
8. Farhadi, M., 2006. Ethnography or Examples of Ethnographically of Wild Plants of Kamareh. Social Sciences 34: 41-96.
9. Heidari Rikan, M., & L. Malekmoohamadi, 2007. Medicinal plants in Ghasemloo Valley of Uromieh. Iranian Journal of Medicinal and Aromatic Plants 23(2): 234-250.
10. Heidari Zahiri, N., H. Amirnejad & A. Hosseini Yekani, 2015. The economic contribution of forest resources use to rural livelihoods (Case study: Hezar Jarib area of Behshahr City). Iranian Journal of Agricultural Economics and Development Research 46(2): 207-215.
11. Heubach, k., R. Wittig, E. A. Nuppenau, & K. Hahn. 2011. The economic importance of non-timber forest products (NTFPs) for livelihood maintenance of rural west African communities: A case study from northern Benin. Ecological Economics 70: 1991-2001.
12. Hooshidari, F., 2009. Medicinal plants of Kurdistan province. Iranian Journal of Medicinal and Aromatic Plants 25(1): 69-78.
13. Kalvandi, R., K. Safikhani1 , Gh. Najafi, & P. Babakhanlo, 2007. Identification of medicinal plants of Hamedan province. Iranian Journal of Medicinal and Aromatic Plants 23(3): 374-350.
14. Maleki, M., 2006. Introducing the Range and Edible Plants in Cheragh-vays region – Kordistan province. Journal of Plant and Ecosystem 4: 36-47.
15. Mamo, G., E. Sjaastad, & V. Pal., 2007. Economic dependence on forest resources: A case from Dendi District, EthiopiaOriginal. Forest Policy and Economics 9(8): 916-927.
16. Marshall, N. T., 1998. Searching for a cure: conservation of medicinal wildlife resources in east and southern Africa, Traffic International, Cambridge, United Kingdom, 136 pp.
17. Mirdavoodi, H., & P. Babakhanlo, 2008. Identification of medicinal plants of Markazi province. Iranian Journal of Medicinal and Aromatic Plants 23(4): 544-559.
18. Moradi Lakeh, M., M. Ramezani, H. Ansari. 2008. Factors influencing the use of herbal remedies/medicinal herbs among the general population in Tehran. Payesh Journal 7(4): 313-320.
19. Mousavi, M., 2004. Medicinal plants of Zanjan province. Iranian Journal of Medicinal and Aromatic Plants Research 20(3): 345-368.
20. Nemati Paykani, M., & N. Jalilian., 2012. Medicinal plants of Kermanshah province. Taxonomy and Biosystematics 4(11): 69-78.
21. Rahim Frouzeh, M., Gh. A. Heshmati, H. Barani, 2014. Ethnography edible and medicinal plant species in rangelands Dylgan, Kohgiluyeh and Boyer Ahmad state. Iranian Journal of Anthropology Research 4(1): 109-129.
22. Saber Amoli, S., A. Naseri, Gh. H. Rahmani & A. Kalirad, 2004. Medicinal plants in Kerman province. Iranian Journal of Medicinal and Aromatic Plants 20(4): 487-532.
23. Sadighi, J., F. Maftoon, S. Ziai, 2005. Herbal medicine: knowledge, attitude and practice in Tehran. Journal of Medicinal Plants 4(13): 60-67.
24. Sereshti, M., & P. Azari, 2008. Prevalence use of herbal drug and attitude of women about use of herbal product among women refer to health care center in Shahrekord. Journal of Knowledge & Health 2(4): 20-26.
25. Shirmardi, H., A. Shahrokhi , H. Mohammadi Najaf-abadi, M. Talebi, 2012. The study of flora Ghaysari region in Chaharmahal va Bakhtiari province with 179 species of medicinal plants. Journal of Herbal Drugs 2(1): 15-22.
26. Vedeld, P., A. Angelsen, E. Sjaastad, & B. G. Kobugabe, 2004. Counting on the environment: Forest incomes and the rural poor, World Bank Environmental Department, 114 pp.
27. Zolfeghari, E., I. Adeli, V. Mozafarian, S. Babaiy & Gh. Habibi Bibalan, 2012. Identification of Arasbaran medicinal plants and ethnobotanical study of rural people knowledge (Case Study: Arasbaran forest, Mardanaghom watershed). Iranian Journal of Medicinal and Aromatic Plants 28(3): 534-550.

---

[1] - دانشجوی کارشناسی ارشد گروه علوم جنگل، دانشکده منابع طبیعی و علوم زمین، دانشگاه شهرکرد

[2]-  نویسنده مسئول: استادیار گروه علوم جنگل، دانشکده منابع طبیعی و علوم زمین، دانشگاه شهرکرد [e-mail]

 

[3] Cochran

[4] Heubach

[5] Mamo

[6] Conboy

مراجع

1. Bahmani, M., M. Avijgan, R. Hossaini, H. Najafzadeh Varizi, E. Bahmani & S. Mehrzadi, 2011. Traditional application of medicinal plants in southern area of Ilam province for treatment diseases and clinical syndromes in small ruminants. Journal of Medicinal Plants 2: 51-60.
2. Bonyadian, M., & H. Moshtaghi, 2007. The effects of some herb’s essential oils on S. aureuse in feta cheese. Journal of Medicinal Plants 6(1): 19-25.
3. Cochran W. G., 1977. Sampling techniques (third edition), John Wiley & Sons, 442pp.
4. Conboy, L., S. Patel, T. J. Kaptchuk, B. Gottlieb, D. Eisenberg, & D. Acevedo-Garcia, 2005. Sociodemographic determinants of the utilization of specific types of complementary and alternative medicine: an analysis based on a nationally representative survey sample. Journal of Alternative & Complementary Medicine: Research on Paradigm, Practice and Policy 11(6): 977-994.
5. Dehghanpurand, H., & H. Dehganizadeh, 2014. Factors affecting the consumption of medicinal plants in the city of Yazd. Iranian Journal of Medicinal and Aromatic Plants 30(1): 57-67.
6. Department of natural resources and watershed of Chaharmahal va Bakhtiari province., 2015. The face forest resources of state.
7. Dolatkhahi, M., M. Yousefi, J. Bagher Nejad, & A. Dolatkhahi, 2011. Introductory study of the medicinal plant species of Kazeroon, Fars province. Journal of Herbal Drugs 3: 47-56.
8. Farhadi, M., 2006. Ethnography or Examples of Ethnographically of Wild Plants of Kamareh. Social Sciences 34: 41-96.
9. Heidari Rikan, M., & L. Malekmoohamadi, 2007. Medicinal plants in Ghasemloo Valley of Uromieh. Iranian Journal of Medicinal and Aromatic Plants 23(2): 234-250.
10. Heidari Zahiri, N., H. Amirnejad & A. Hosseini Yekani, 2015. The economic contribution of forest resources use to rural livelihoods (Case study: Hezar Jarib area of Behshahr City). Iranian Journal of Agricultural Economics and Development Research 46(2): 207-215.
11. Heubach, k., R. Wittig, E. A. Nuppenau, & K. Hahn. 2011. The economic importance of non-timber forest products (NTFPs) for livelihood maintenance of rural west African communities: A case study from northern Benin. Ecological Economics 70: 1991-2001.
12. Hooshidari, F., 2009. Medicinal plants of Kurdistan province. Iranian Journal of Medicinal and Aromatic Plants 25(1): 69-78.
13. Kalvandi, R., K. Safikhani1 , Gh. Najafi, & P. Babakhanlo, 2007. Identification of medicinal plants of Hamedan province. Iranian Journal of Medicinal and Aromatic Plants 23(3): 374-350.
14. Maleki, M., 2006. Introducing the Range and Edible Plants in Cheragh-vays region – Kordistan province. Journal of Plant and Ecosystem 4: 36-47.
15. Mamo, G., E. Sjaastad, & V. Pal., 2007. Economic dependence on forest resources: A case from Dendi District, EthiopiaOriginal. Forest Policy and Economics 9(8): 916-927.
16. Marshall, N. T., 1998. Searching for a cure: conservation of medicinal wildlife resources in east and southern Africa, Traffic International, Cambridge, United Kingdom, 136 pp.
17. Mirdavoodi, H., & P. Babakhanlo, 2008. Identification of medicinal plants of Markazi province. Iranian Journal of Medicinal and Aromatic Plants 23(4): 544-559.
18. Moradi Lakeh, M., M. Ramezani, H. Ansari. 2008. Factors influencing the use of herbal remedies/medicinal herbs among the general population in Tehran. Payesh Journal 7(4): 313-320.
19. Mousavi, M., 2004. Medicinal plants of Zanjan province. Iranian Journal of Medicinal and Aromatic Plants Research 20(3): 345-368.
20. Nemati Paykani, M., & N. Jalilian., 2012. Medicinal plants of Kermanshah province. Taxonomy and Biosystematics 4(11): 69-78.
21. Rahim Frouzeh, M., Gh. A. Heshmati, H. Barani, 2014. Ethnography edible and medicinal plant species in rangelands Dylgan, Kohgiluyeh and Boyer Ahmad state. Iranian Journal of Anthropology Research 4(1): 109-129.
22. Saber Amoli, S., A. Naseri, Gh. H. Rahmani & A. Kalirad, 2004. Medicinal plants in Kerman province. Iranian Journal of Medicinal and Aromatic Plants 20(4): 487-532.
23. Sadighi, J., F. Maftoon, S. Ziai, 2005. Herbal medicine: knowledge, attitude and practice in Tehran. Journal of Medicinal Plants 4(13): 60-67.
24. Sereshti, M., & P. Azari, 2008. Prevalence use of herbal drug and attitude of women about use of herbal product among women refer to health care center in Shahrekord. Journal of Knowledge & Health 2(4): 20-26.
25. Shirmardi, H., A. Shahrokhi , H. Mohammadi Najaf-abadi, M. Talebi, 2012. The study of flora Ghaysari region in Chaharmahal va Bakhtiari province with 179 species of medicinal plants. Journal of Herbal Drugs 2(1): 15-22.
26. Vedeld, P., A. Angelsen, E. Sjaastad, & B. G. Kobugabe, 2004. Counting on the environment: Forest incomes and the rural poor, World Bank Environmental Department, 114 pp.
27. Zolfeghari, E., I. Adeli, V. Mozafarian, S. Babaiy & Gh. Habibi Bibalan, 2012. Identification of Arasbaran medicinal plants and ethnobotanical study of rural people knowledge (Case Study: Arasbaran forest, Mardanaghom watershed). Iranian Journal of Medicinal and Aromatic Plants 28(3): 534-550.