وطنیّات و رویکردهای آن در مسمّط های دوره ی مشروطه

تفسیر و تحلیل متون زبان و ادبیات فارسی (دهخدا)

مقاله 2، دوره 9، شماره 33، مهر 1396، صفحه 59-112   

نوع مقاله: مقاله پژوهشی

نویسندگان

ابوالقاسم رادفر¹؛ زهرا پارساپور¹؛ علیرضا فولادی²؛ رقیه فراهانی¹

¹پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی

²دانشگاه کاشان

چکیده

وطنیّات آثاری درباره­ی وطن، دوست داشتن آن، مسایل و حوادث مربوط به آن و داشتن احساسات و عواطف مشترک اجتماعی، سیاسی، زبانی، مذهبی نسبت به آن است. وطنیاّت هم از لحاظ حجم اشعار و هم از لحاظ نوع رویکرد و مسایل مطرح­شده در آن، در عصر مشروطه، نسبت به سایر ادوار شعر فارسی بی­سابقه بوده است.از آن­جا که قالب مسمّط از سوی شاعران دوره­ی مشروطه به عنوان مؤثّرترین قالب برای انتقال مفاهیم به کار گرفته شده است، این مقاله که بر اساس روش توصیفی نگاشته شده ، ضمن بررسی پیشینه­ی وطنیّات در شعر فارسی، به بررسی آن در شاخص­ترین مسمّط­های عصر مشروطه می­پردازد. همچنین ضمن بیان اقسام وطنیّات در مسمط­های عصر مشروطه، رویکردهای اصلی شاعران این دوره به وطن را بیان می­کند. تصویری که اغلب شعرای این دوره از وطن ارایه می­دهند، وطنی اقلیمی و قومی است. توجه شاعران به وطن به صورت­های: اسطوره­گرایی، ایران­گرایی، افتخار به عظمت تاریخی گذشته­ی ایران، مطرح کردن ویرانی وطن و درخواست از مردم برای آباد کردن آن، پیش­بینی برای رسیدن فردایی بهتر و نیز به صورت وطن اسلامی مطرح شده است

کلیدواژه‌ها

شعر فارسی؛ شعر مشروطه؛ مسمّط؛ موضوع؛ وطنیّات

مراجع

1. جودانی، ماشاءالله (تابستان 1382) یا مرگ یا تجدّد؛ دفتری در شعر و ادب مشروطه، چ1، تهران، نشر اختران.
2. آرین­پور، یحیی (1353) از صبا تا نیما.ج1، چ3، تهران، شرکت سهامی کتاب­های جیبی.
3. آژند، یعقوب (1363) ادبیّات نوین ایران، چ1، تهران، مؤسّسه­ی انتشارات امیرکبیر.
4. ــــــــــــ (1385) تجدّد ادبی در دوره­ی مشروطه، چ1، تهران، مؤسّسه­ی تحقیقات و توسعه­ی علوم انسانی.
5. ادیب نیشابوری، [عبدالجواد] (1377) دیوان اشعار ادیب نیشابوری، به کوشش دکتر یدالله جلالی پندری، چ2، بی­جا، چاپ و نشر بنیاد.
6. اقبال لاهوری، محمد (1382) کلیّات اقبال لاهوری، به سعی و اهتمام پروین قائمی، تهران، نشر پیمان.
7. اکبری بیرق، حسن (1379) مبانی فکری ادبیّات مشروطه، چ1، تهران، پایا.
8. الرّحمان، منیب (1378) شعر دوره­ی مشروطیت، ترجمه­ی یعقوب آژند، چ1، تهران، نشر روزگار.
9. امین­پور، قیصر (1383) سنّت و نوآوری در شعر معاصر، چ1، تهران، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.
10. ــــــــــــــ(زمستان 1376) «شعر مشروطه؛ آیینه­دار دوره­یبیداری»، ایران­شناخت، ش7، صص 38 ـ 75.
11. انوری ابیوردی، محمّد بن محمّد (1394) دیوان انوری، با مقدّمه­ی سعید نفیسی، به اهتمام پرویز بابایی، چ2، تهران، مؤسّسه­ی انتشارات نگاه.
12. انوشه، حسن [سرپرست] (1376) فرهنگ­نامه­ی ادب فارسی؛ دانش­نامه­ی ادب فارسی2؛ اصطلاحات، موضوعات و مضامین ادب فارسی، تهران، سازمان چاپ و انتشارات.
13. ایرانشان بن ابی­الخیر (1377) کوش­نامه، به کوشش جلال متینی، تهران، انتشارات علمی.
14. بهار، محمّدتقی (1344) دیوان اشعار شادروان محمّدتقی بهار «ملک­الشعرا»، 2ج، چ2، تهران، مؤسّسه­ی چاپ و انتشارات امیرکبیر.
15. پورداوود، ابراهیم (بی­تا، مقدّمه: 1306ش/1927م) پوران­دخت­نامه، به انضمام ترجمه­ی انگلیسی دینشاه جی­جی باهای ایرانی. بی­جا، بی­نا.
16. تبریزی، صائب (ج1: 1364، ج2: 1365) دیوان صائب تبریزی، به کوشش محمّد قهرمان، 6ج، چ1، تهران، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.
17. تشکّری، منوچهر (آبان 1384) «پژوهشی در مضامین و قالب­های شعر مشروطه»، کتاب ماه ادبیّات و فلسفه، ش97، صص 32 ـ 39.
18. تقی­زاده، سیدحسن (1338) خطابه در اخذ تمدّن خارجی، تهران، انتشارات باشگاه مهرگان.
19. حافظ شیرازی، شمس­الدین محمّد (بهار 1368) دیوان حافظ، به تصحیح عبدالرّحیم خلخالی، تهران، کتاب­فروشی حافظ.
20. حزین لاهیجی، محمّدعلی­بن ابی­طالب (اردیبهشت 1350) دیوان حزین لاهیجی، با تصحیح، مقابله، مقدّمه­ی بیژن ترقّی، چ2، بی­جا، کتاب­فروشی خیّام.
21. حسینی گیلانی، سید اشرف­الدّین [نسیم­شمال] (1386) دیوان کامل نسیم­شمال، تصحیح فریدون سامانی­پور، چ1، تهران، سعدی.
22. خاقانی شروانی، افضل­الدّین بدیل بن علی (1373) دیوان خاقانی شروانی، تصحیح ضیاءالدّین سجّادی، چ4، تهران، انتشارات زوار.
23. داوری اردکانی، رضا (1364) ناسیونالیسم حاکمیّت ملّی و استقلال، چ1، اصفهان، انتشارات پرسش.
24. ـــــــــــــــــــ (1365) ناسیونالیسم و انقلاب، چ1، بی­جا، انتشارات دفتر پژوهش­ها و برنامه­ریزی فرهنگی وزارت ارشاد اسلامی.

25. درویش، پروانه (مرداد 1387) «نگاهی گذرا به ادبیّات در دوره­ی مشروطه»، کتاب ماه ادبیّات، س2، ش16، پیاپی 130، صص 55 ـ 59.

1. دولت­آبادی، یحیی (1354) اردی­بهشت و اشعار چاپ نشده­ی یحیی دولت­آبادی، چاپ­خانه­ی مسعود سعد، بی­جا، بی­نا.
2. دهخدا، علی­اکبر (1373) لغت­نامه­ی دهخدا، تهران، انتشارات دانشگاه تهران.

28.رازی، نجم­الدّین (1391) مرصادالعباد، به اهتمام محمّدامین ریاحی، چ15، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی.

1. روحانی، غلامرضا (1343) کلیّات اشعار و فکاهیّات روحانی (اجنه) با مقدّمه­ی سیدمحمّدعلی جمال­زاده، بی­جا، انتشارات کتاب­خانه­ی سنایی.
2. روشن، علی­اصغر و نورا فرهادیان (1385) فرهنگ اصطلاحات جغرافیای سیاسی ـ نظامی، چ1، تهران، مؤسسه­ی چاپ و انتشارات دانشگاه امام حسین.

31. ریحان، یحیی (1350) دیوان یحیی ریحان، چ1، مشهد، بی­نا، چاپ­خانه­ی طوس.

32.زرقانی، سید مهدی (1383) چشم­انداز شعر معاصر ایران، چ1، تهران، نشر ثالث، با همکاری انتشارات دبیرخانه­ی شورای گسترش زبان و ادبیات فارسی.

1. زرّین­کوب، حمید (1358) چشم­انداز شعر نو فارسی؛ مقدّمه­ای بر شعر نو، مسایل و چهره­های آن، تهران، انتشارات توس.
2.  سرمد، صادق (1347ش) دیوان صادق سرمد، تهران، بی­نا.
3. سیف فرغانی (1392) دیوان سیف فرغانی، دوره­ی کامل، با تصحیح و مقدّمه­ی ذبیح­الله صفا، تجدیدنظر سیدمحمّد ترابی، چ2، تهران، انتشارات فردوس.

36.شاه­نعمت­الله ولی (مردادماه 2535) کلیّات اشعار شاه­نعمت­الله ولی، به سعی جواد نوربخش، چ3، تهران، انتشارات خانقاه نعمت­اللّهی.

1.  شفیعی­کدکنی، محمّدرضا (1383) ادوار شعر فارسی از مشروطیت تا سقوط سلطنت، چ2، تهران، سخن.
2. ــــــــــــــــــــــــ (1390) با چراغ و آینه؛ در جست­وجوی ریشه­های تحوّل شعر معاصر ایران، چ1، تهران، سخن.
3. ــــــــــــــــــــــــ(بی­تا) «تلقّی قدما از وطن»، الفبا، ش2، دوره­ی1، صص 1 ـ 26.
4.  شمیسا، سیروس (1381) انواع ادبی، چ9، تهران، انتشارات فردوس.
5.  شیخ بهایی (1361) کلیّات اشعار و آثار شیخ بهایی، با مقدّمه­ی سعید نفیسی، تهران، نشر چکامه.
6. صفای اصفهانی، [محمدحسین] (1362) دیوان اشعار حکیم صفای اصفهانی، به سعی و اهتمام احمد سهیلی خوانساری، چ2، بی­جا، انتشارات اقبال.
7.  عشقی، میرزاده (فروردین 1350) کلیّات مصوّر میرزاده­ی عشقی، تألیف و نگارش علی­اکبر مشیرسلیمی، چ6، تهران، مؤسّسه­ی انتشارات امیرکبیر.
8. عمعق بخارایی، شهاب­الدّین (1389) دیوان اشعار عمعق بخارایی، تصحیح علیرضا شعبان­لو، تهران، انتشارات آزما.
9.  عمیدزنجانی، عباسعلی (بهار 1365) وطن اسلامی و آثار حقوقی آن از دیدگاه فقه اسلامی یا جغرافیای سیاسی اسلام، چ3، بی­جا، دفتر نشر فرهنگ اسلامی.
10. غلامرضایی، محمّد (1391) سبک­شناسی شعر پارسی از رودکی تا شاملو، چ4، تهران، نشر جامی.
11. فرّخی­سیستانی، علی بن جولوغ (1388) دیوان حکیم فرّخی­سیستانی، به کوشش محمّد دبیرسیاقی، چ8، تهران، زوّار.
12. فرّخی­یزدی، محمّد (1341 خورشیدی) دیوان فرّخی­یزدی، با تصحیح و مقدّمه در شرح احوال شاعر، به قلم حسین مکّی، چ5، بی­جا، مؤسّسه­ی انتشارات علمی.
13. فردوسی، ابوالقاسم (1386) شاهنامه، به کوشش جلال خالقی­مطلق، تهران، مرکز دایرهی­المعارف بزرگ اسلامی.
14. فرزاد، مسعود (1348) جریان­های عمده در ادبیّات ایران، نقل از دفتر چهارم خرد و کوشش، بی­جا، بی­نا.
15. کبیری، زهرا (1392) وطن و جلوه­های آن در سبک خراسانی، ویراسته­ی محمدرضا صافیان اصفهانی، چ1، اصفهان، انتشارات علم­آفرین.
16. کمالی، حیدرعلی (1330) دیوان حیدرعلی کمالی، تهران. بی­نا.
17. کوسج، شمس­الدّین محمد (1387) برزونامه (بخش کهن) مقدّمه، تحقیق و تصحیح اکبر نحوی، چ1، تهران، مرکز پژوهشی میراث مکتوب.
18. لاهوتی، ابوالقاسم (اسفند 1357) کلیّات ابوالقاسم لاهوتی، به کوشش بهروز مشیری، تهران، انتشارات توکا.
19. مراغه­ای، اوحدالدّین (تابستان 1340) کلیّات اوحدی اصفهانی معروف به مراغه­ای، با تصحیح و مقابله و مقدّمه­ی سعید نفیسی، تهران، مؤسّسه­ی انتشارات امیرکبیر.
20. منوچهری دامغانی، احمد بن قومس(آذر 1347) دیوان منوچهری دامغانی، به کوشش محمّد دبیرسیاقی، چ3، تهران، کتاب­فروشی زوّار.
21.  مولوی رومی، جلال­الدّین محمّد (فروردین­ماه 1363) کلیّات دیوان شمس، به انضمام شرح حال مولوی، به قلم بدیع­الزّمان فروزان­فر، چ10، تهران، مؤسّسه­ی انتشارات امیرکبیر.
22. نجم، سهیلا (1390) هنر نقّالی در ایران، تهران، انتشارات فرهنگستان هنر.
23. نیما یوشیج [علی اسفنیاری] (1371) مجموعه­ی کامل اشعار نیما یوشیج، گردآوری، نسخه­برداری و تدوین سیروس طاهباز، چ2، تهران، انتشارات نگاه.
24. وحیددستگردی، حسن (1374) دیوان وحیددستگردی، به کوشش س ـ وحیدنیا، تهران، بی­نا، چاپ آفتاب.